آشفتگی دریافت مالیات در دوره پهلوی و قاجار

 زهره شیرین‌بخش، پژوهشگر بنیاد ایرانشناسی درخصوص کتابی که به تازگی تحت عنوان «چالش‌های اصناف در دوره پهلوی اول (بر اساس عرایض ارسالی به مجلس شورای ملی دوره‌های ششم تا دوازدهم)» منتشر کرده است، گفت: اصناف به عنوان یکی از گروه‌های مهم اقتصادی- اجتماعی در بازارها، همواره از عناصر کلیدی و مهم اجتماعی شهری محسوب می‌شدند. در طول سده‌های متمادی در تاریخ ایران، اصناف کارکردهای مختلفی داشتند که از جمله آن می‌توان به ساماندهی تولید، نظم بخشیدن به روابط کسب و کار و مقررات مربوط به داد و ستد کالا، نظارت عمومی بر اصحاب حرف و نظایر آن اشاره کرد. همچنین نمایندگان اصناف به نوعی نمایندگی حرفه‌ها و مشاغل بازار در مقابل نهادهای حکومت را برعهده داشتند و در این زمینه در مواردی چون تعیین مقدار و پرداخت مالیات، به عنوان نوعی واسطه میان اصناف بازار و نمایندگان حکومت عمل می‌کردند.

او ادامه داد: در روند نوسازی دوره پهلوی اول، در نتیجه روی کار آمدن حکومت جدید و تحولات سیاسی و اجتماعی، حیات اصناف به عنوان یکی از گروه‌های اجتماعی شهری، دستخوش تغییراتی شد. فهم این تغییرات از آن جهت حائز اهمیت است که سهم مطالعه مربوط به اصناف و معضلات پیش روی آنان به عنوان یکی از عناصر مهم بازار، در مطالعات این دوره ناچیز است. کتاب «چالش‌های اصناف در دوره پهلوی اول (بر اساس عرایض ارسالی به مجلس شورای ملی دوره‌های ششم تا دوازدهم)» پژوهشی است که بعضی از جنبه‌های این موضوع، از خلال بررسی محتوای اسناد عرایض در دوره‌های ششم تا دوازدهم مجلس شورای ملی و منابع مرتبط مورد توجه قرار گرفته است. از مجموعه یافته‌های، چند محور اصلی از جمله ارتباط و تقابل میان اصناف با بلدیه و وظایف این نهاد در زمینه‌های گوناگون؛ اصلاح و تغییر نظام مالیاتی و دشواری‌های اصناف در رقابت با محصولات خارجی، تاثیر قوانین انحصار دخانیات و همچنین ورود اتومبیل بر امرار معاش اصناف خرده پا و ضعیف، مورد بررسی قرار گرفته است.

شیرین بخش همچنین به مقاله‌ای اشاره کرد که درخصوص «رابطه مالیاتی دولت و اصناف در دوره پهلوی اول: نارضایتی از مالیات صنفی» نوشته‌است و در این خصوص گفت: یکی از پایه‌های رابطه دولت و مردم در طول تاریخ، بحث مالیات بود. این بحث بسیار گسترده است و در دوره‌های مختلف متفاوت است. اصناف در دوره‌های مختلف به دولت مالیات می‌دادند و برخی از پژوهشگران معتقدند که بحث بوجود آمدن اصناف بخصوص در ایران آن بود که دولت بتواند از آن‌ها مالیات بگیرد. در دوره‌های مختلف بخصوص دوره قاجار و پهلوی، دریافت مالیات‌ها به صورت پراکنده بود و لیست بلندی از مالیات‌ها داریم که حتا در همان زمان هم نمی‌دانستند که چه هست و چرا دریافت می‌شود. درواقع پراکندی و نامنظم بودن دریافت مالیات‌ها در آن دوره چشمگیر است البته در دوره‌هایی دیوانسالاری ایرانی فکری برای آن می‌کند و ه تا حدودی ساماندهی می‌شود اما در دوره قاجار و پهلوی به دلیل پراکندگی موجود از مستشارهای خارجی برای ساماندهی این حوزه استفاده می‌کنند.

این پژوهشگر ادامه داد: در آن دوره، مالیات‌هایی به برخی از اصناف داشتیم که دیگر منسوخ شده بودند. به طور مثال با ورود اتومبیل و گسترش آن در جامعه صنف نعلچی از بین رفت. اما آشفتگی سیستم مالیاتی به اندازه‌ای بود که همچنان از آن‌ها مالیات می‌گرفت. در سال‌های بعد دولت به این فکر می‌افتد که برای انجام پروژه‌های مد نظر، مالیات را ساماندهی کند و در این راستا در صدد مشخص کردن امور بر آمد. اما این روند همچنان سامان لازم را نیافت و اگر نگاهی به امور تاریخی داشته باشیم متوجه می‌شویم که بحث‌های طولانی در خصوص ساماندهی مالیات رخ می‌دهد. یکی از مهمترین این تحولات به القای رسمی قانون مالیات صنفی در آذر سال ۱۳۰۵ش مربوط می‌شود که در واکنش به ناتوانی اصناف در پرداخت این نوع مالیات صورت گرفت که منجر به حذف تعداد زیادی از مشاغل منسوخ شده شد. البته از سال ۱۳۱۲ به بعد، دولت مبحث مالیات بر درآمد را تعریف کرد که آنهم در دوره‌های مختلف تاریخی با فراز و نشیب‌های فراوان همراه بود.

او یادآور شد: حتی اکنون هم در حوزه مالیات بر درآمد شاهد کشمکش‌های فراوان بین اصناف و دولت هستیم. پیشینه و شروع این امر به دوره رضاشاه باز می‌گردد و تاکنون ادامه یافته.

شیرین بخش که جدیدا در دومین همایش ایران‌شناسی استان‌ها مقاله‌ای درباره «موقعیت تجاری کرمانشاه در دوره قاجار (از ابتدا تا پیش از انقلاب مشروطه)» ارائه داده در این خصوص نیز گفت: دوره قاجار به‌عنوان یکی از ادوار تأثیرگذار و تعیین‌کننده در بررسی اقتصادی و اجتماعی تاریخ‌نگارانه ایران مطرح است؛ کرمانشاه با دارا بودن موقعیت جغرافیایی ویژه و مبادلات تجاری فراوان ازجمله مناطق مهم در حوزه اقتصاد تجاری عصر قاجار است و همواره از نقاط با اهمیت در عبور و مروربازرگانی مناطق غرب و جنوب غربی محسوب می‌شود، چنانکه نزدیکی آن با عثمانی، موقعیت تجاری آن را افزون ساخته بود. پژوهش حاضردر نظر دارد تا با تکیه بر مهم‌ترین منابع دست اول تاریخی از جمله سفرنامه‌ها و تحقیقات تاریخ‌نگارانه به بررسی وجوه مختلف موقعیت تجاری این شهر در دورة قاجار بپردازد. این پژوهش با تکیه بر بررسی فرآیند موضوع در متن تاریخی زمان مورد نظر، از روش جمع‌آوری داده‌ها به شکل کتابخانه‌ای بهره برده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که کرمانشاه در این دوره با توجه به موقعیت جغرافیایی و ترانزیتی ازجمله وجود راه زیارتی عتبات عالیات، برخورداری از زمینه‌های زیرساختی تجارت مانندوجود بازار که در نتیجة اقدامات عمرانی خاندان حکومت‌گر دولتشاه تکوین یافت؛ به‌عنوان یکی از شریان‌های مهم تجارت به‌ویژه در عرصه تجارت خارجی، مطرح بوده است.

ایلنا نوشت، به گفته او، موقعیت شهرها در ادوار مختلف با توجه به منطقه‌ای که در آن قرار داشتند و تاثیر آن‌ها در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی متفاوت است. به طور مثال شهرهای جنوبی کشور عموما تحت تاثیر خلیج فارس و ورود بریتانیا هستند. شهرهای شمالی نیز تحت تاثیر روسیه و اعمال نفوذ آن بودند. شهرهای شرقی تحت تاثیر تحرکات انگلستان است چراکه به نوعی دروازه ورود به هندوستان به حساب می‌آیند. در این میان در ادوار مختلف تاریخی می‌توان گفت نفوذ روسیه و انگستان در دوره قاجار بیشتر بود و در دوره صفویه شاهد نفوذ پرتغالی‌ها هستیم. در این میان بیشترین شهرهایی که در ادوار تاریخ تحت تاثیر قدرت‌های جهانی هستند، شهرهای شمالی و جنوبی کشور هستند. با این وجود حکم کلی در این خصوص وجود ندارد.