حلقه وصل هویت تاریخی برگرفته از نامداران این سرزمین و مردمان قرن حاضر، تنها یک عبارت است و آن «میراث فرهنگی» است. حفاظت و پاس‌داشت از میراث فرهنگی برای انتقال آن به نسل آینده، همانطور که نسل قبل آن را به نحو احسن به ما منتقل کرده‌اند، وظیفه تاریخی مهم ماست.
با توجه به انتصاب عزت‌الله ضرغامی به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از آنجا که او در این حوزه سابقه‌ی فعالیت نداشته و به هر دلیل هم ممکن است گزارش‌های تخریب‌ها و آسیب‌های وارده به پیکره‌ی میراث فرهنگی کشور به او نرسد، بخش میراث فرهنگی و گردشگری ایسنا بر آن شد که این کار را برای وزیر جدید انجام دهد که در سلسله گزارش‌هایی منتشر خواهد شد.
در گزارش‌هایی که در روزهای گذشته در ایسنا منتشر شد (لینک این گزارش‌ها در پایین صفحه در دسترس است)، وضعیت میراث فرهنگی و آسیب‌های وارده به آن را در سال ۹۹ بررسی کردیم.
به گزارش ایسنا، بی‌شک، یکی از مشکلات جدی برای میراث فرهنگی ایران، حفاظت از میراث تاریخی و فرهنگی است. تخریب بافت های تاریخی به بهانه های مختلف و نبود توانایی کافی جهت حفاظت از آثار، تامین نشدن اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی و افزایش سرقت آثار از جمله مشکلاتی است که میراث فرهنگی ایران با آن دست و پنجه نرم می کند.
در همین راستا، وضعیت میراث فرهنگی در بهار سال ۱۴۰۰ را نیز بررسی کردیم و امید است که در روزهای باقی مانده از سال ۱۴۰۰ با انتصاب وزیر جدید شاهد بهبودی شرایط موارث فرهنگی ایران باشیم.
دستگیری حفاران غیر مجاز، تیتر خبری پرتکرار میراث فرهنگی
یکی از اخبارپرتکرار در حوزه میراث فرهنگی مربوط به سرقت، تجاوز به حریم، تخریب و حفاری غیرمجاز آثار تاریخی است که در سالهای اخیر روند افزایشی چشم‌گیری داشته است. این یک خطر جدی برای موارث فرهنگی ایران است و باید برای آن چاره‌ای اندیشیده شود.
بنا بر اعلام وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، تخریب عمدی آثار تاریخی در یک سال اخیر کاهش داشته، اما آمارهای همین وزارتخانه نشان می‌دهد در سال ۹۸، که هنوز ویروس کرونا پدیدار نشده و فعالیت‌های میراث فرهنگی رو به تعطیلی نرفته بود، میزان تخریب، تجاوز به حریم‌ها و سرقت آثار تاریخی نسبت به سالهای گذشته افزایش داشته است. میزان تجاوز به حریم آثار غیرمنقول یا بناها و محوطه‌های تاریخی هم در سال ۹۸ بیشتر شده و به عدد ۳۲۹ رسیده، درحالی که ۱۹۹ مورد تجاوز به حریم در سال ۹۷ ثبت شده است.
آمارهای وزارت میراث فرهنگی نشان می‌دهد تعداد تخریب بناها و محوطه‌های تاریخی نیز در سال ۹۸ با افزایش روبه‌رو بوده است. در آن سال، ۲۴۵ مورد تخریب شناسایی شده است.
کاهش و رفع چنین معضلاتی نیازمند آموزش و فرهنگ‌سازی است، باید برای همگان ارزش این سرمایه‌های تاریخی و فرهنگی تعریف شود تا آمار تخریب و تجاوز به آنها کاهش یابد و همه مردم برای حفظ و مرمت این آثار همکاری کنند.
حمام «شیخ بهایی» را مرمت کنید
حمام شیخ بهایی که نام آن با ماجرای رازآلود گرم شدن آب خزینه به واسطه یک شمع در اذهان عموم گره خورده، اوایل دوره صفویه به همت شیخ بهایی در کوی جماله ساخته شده و از معدود حمام های دو قلوی اصفهان است؛ یعنی طوری طراحی شده که همزمان زنان و مردان می توانسته‌اند از آن استفاده کنند، حالا این حمام تاریخی وضعیت نامناسبی دارد و چشم انتظار مرمت و بازسازی است.
دوباره کمبود بودجه بهانه‌ای برای ویرانی یک بنای تاریخی
قلعه تاریخی روستای علی‌آباد تفت یکی از آثاری تاریخی دیدنی در استان یزد است که سالهاست مورد بی‌توجهی متولیان قرار گرفته و اکنون رو به ویرانی می‌رود.
حفظ قلعه علی‌آباد پیشکوه که نیازمند مرمت و تعیین کاربری است، یکی از مطالبات برخی از اهالی روستا نیز محسوب می‌شود که پاسخ مسئولان میراث استان در قبال این مطالبه، نبودن اعتبار و در اولویت نبودن این بنای تاریخی است.
ساختمان‌های ممنوعه‌ای که در یزد قد علم کردند
بنا به اعلام کارشناسان میراث فرهنگی استان یزد، ایجاد ساختمان‌های بلندمرتبه و چند طبقه‌ای که خط آسمان را در بافت تاریخی شهر از بین می‌برند ممنوع است ولی شواهد نشان می‌دهد با توجه به این که اخذ مجوزهای ساخت و ساز در حریم بافت تاریخی که بیش از ۱۰۰۰ هکتار وسعت دارد، در شورای فنی میراث فرهنگی بررسی می‌شود، قاعدتاً این ساختمان‌های سر به فلک کشیده در شهر، همگی دارای مجوز هستند.
«مهدی شرافت» معاون وقت شهرسازی شهردار یزد در گفت‌وگو با ایسنا، در این باره تصریح می‌کند: خط آسمان از محدودیت‌های جدی ساختارهای بلند مرتبه یزد محسوب می‌شود ولی از گذشته شاهد ایجاد تعدادی از این ساختمان ها بوده‌ایم. اوج مجوز ساخت و ساز ساختمان‌ها در یزد شش طبقه است، و در موارد استثنا و در خارج از شهر، ساختمان‌هایی تا هشت طبقه نیز می‌توانند مجوز دریافت کنند، اما در مواردی که تعداد طبقات از هشت طبقه بیشتر شود، مسکن و شهرسازی مسئولیت اخذ مجوزهای آن را بر عهده دارد.
بافت‌های تاریخی یک شهر نیز از جمله موارث فرهنگی یک کشور محسوب می‌شود و باید وزارت میراث فرهنگی در تعامل با شهرداری توجه ویژه‌ای به آن داشته باشد.
«بافق» یزد را دریابید
«بافق» با بافت تاریخی و مساحتی حدود ۱۸ هزار کیلومتر مربع در ۱۱۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد. بیشتر بناهای آن مربوط به دوره قاجار است. خانه‌باغ‌های این شهر با نخلستان‌های تاریخی آن بخشی از بافت با ارزش این شهر هستند که در حال حاضر نیاز به مرمت دارند. مثل دو خانه باغ به نام‌های «حمص» و «عمارت» که در فهرست آثار ملی قرار دارند، اما وضعیت مناسبی ندارند و نیازمند توجه ویژه‌ای هستند.
یک خانه تاریخی دیگر قربانی شد
خانه «حاج‌باشی اراک» یکی دیگر از خانه‌های تاریخی است که قربانی بی‌مهری متولیان شد. این بنا در آذرماه سال ۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، اما در نیمه آذرماه ۹۶ بخشی از آن توسط ورثه دچار تخریب شد و حدود یک سال و نیم پس از آن تخریب، ششم فروردین ماه ۱۳۹۸ نیز پای لودرهای شهرداری به آنجا باز شد و مجددا دچار تخریب شد، سرانجام شامگاه نوزدهم اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ به طور کامل تخریب شد.
خانه احمدقلی خان حاج‌باشی اراک که در انتهای خیابان جنت واقع شده بود، مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول بود و به توسعه اراک در دوره پهلوی مربوط می‌شد. این بنا دارای تناسبات هندسی طلایی در معماری بود، تزئینات خوبی داشت، بنایی متقارن قلمداد می‌شد و سیستم آبرسانی از قنات شهر را دارا بود و جزو خانه‌هایی با معماری ایرانی در اراک به شمار می‌رفت.
در این لینک می‌توانید درباره جزییات این تخریب و نظرات میراث فرهنگی درباره آن بخوانید.
تخریب مجسمه‌های شیر میدان حر به بهانه جایگزین اثری بهتر
خردادماه سال ۱۴۰۰، خبرهایی مبنی بر تخریب یکی از مجسمه‌های شیر میدان حر در فضای مجازی منتشر شد که پس از اطلاع‌رسانی‌های انتقادی، با داربست و پارچه ای سفید پوشانده شد. مجسمه اصلی نصب شده در وسط میدان با نام «نبرد گرشاسپ با اژدها» اثر غلامرضا رحیم‌زاده ارژنگ، جزو مجسمه‌های ثبت شده در فهرست آثار ملی است.
شیرهای میدان حر از جمله مجسمه‌هایی بود که پس از انقلاب تخریب شد. سال ۸۴ شیرها توسط همان استادکاری که در ساخت مجسمه‌های میدان نقش داشت، زنده‌سازی شد و حالا بار دیگر به انگیزه جایگزین کردن شیرهایی با شکلی بهتر، تخریب شده است.این مجسمه‌ها به این بهانه که اثر تاریخی و ثبت ملی نیستند و جنس‌شان از فایبرگلاس بوده، بدون اطلاع میراث فرهنگی تخریب شدند تا به گفته مسببان این موضوع، شیرهای جدیدتر شکل دیداری بهتری به این میدان بدهند.
معاون وقت میراث فرهنگی استان تهران در واکنش به این خبر به ایسنا می‌گوید: مرمت این مجسمه‌ها که منجر به تخریب شده، بدون اطلاع و استعلام میراث فرهنگی بوده است.
سخنگوی کمیسیون فرهنگی واجتماعی شورای شهر در این باره به ایسنا می‌گوید: این شیرها دهه‌هاست که در اطراف میدان حر قرارگرفته و در عکس‌ها و تصاویر مربوط به سالهای پیش از پیروزی انقلاب نیز این شیرها در اطراف میدان قرار دارد، از این رو گرچه پیکره نبرد گرشاسب با اژدها به شماره ۱۴۴۳ ثبت شده اما محیط پیرامون آن نیز باید تابع مقررات مربوط به حریم آثار تاریخی باشد.
شاید با پیگیری‌های رسانه و برخی مردم به این موضوع رسیدگی شد و مجسمه‌های دیگری جایگزین شد اما ورود به حریم آثار تاریخی که ثبت ملی هستند باید با اجازه و نظارت میراث فرهنگی انجام شود.
غارت میراث فرهنگی از آب خوردن راحت‌تر است؟
بخشی از در تاریخی «دربند حکیم باشی اردکان» که یکی از آثار ملی ثبت شده ایران و قدمت آن مربوط به اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی است، در خرداد ۱۴۰۰ مفقود شد. بنا بر شواهد محلی و اظهارات اهالی این محل، یکی از لنگه‌های در این دربند چند مدت پیش به علت تخریب جایگاه نصب، در کنار هَشتی ورودی دربند افتاده بوده که مستاجر ساکن یکی از خانه‌های داخل دربند آن را با خود به درون خانه برده است که یگان‌های ویژه میراث فرهنگی هم نتوانستند آن را پس بگیرند.
این دربند که ۱۶ سال است به ثبت ملی رسیده، نیاز به تعمیرات و بازسازی اساسی دارد و در صورت بی‌توجهی مسئولان امر و میراث فرهنگی به زودی شاهد نابودی و تخریب کامل آن خواهیم بود.
دست از سر «طغرل» بردارید
برج طغرل ۸۰۰ ساله شهرری یکی از بناهای تاریخی به جا مانده از دوره سلجوقی ۱۱سالی است که به بهانه ساخت و ساز «مجموعه تاریخی و گردشگری راز» (پنجم خرداد ۱۴۰۰ افتتاح شد) هر نوع آسیبی را به جان خریده است، از فرونشست‌های پی‌در پی در اطرافش گرفته تا کج شدن چند میلی‌متری آن، از اقدامات اولیه‌ای که برای ایجاد ایستگاه مترو در چند متری برج انجام شد تا نصب پست گاز در عرصه‌ی این اثر تاریخی.
این حوادث در حالی رخ می‌دهند که مسئولان ری باستان را یکی از نقاط عطف تمدن و شهرنشینی کشور می‌دانند اما از آسیبی که به ری باستان در طول این سال‌ها وارد شده حتی فکر هم نکرده‌اند.
«داستان تعرض به زمینِ خالی عرصه برج طغرل»
ماجرا از جایی شروع شد که برای پر کردن زمین خالی پشت برج طغرل نقشه کشیدند و هر بار طرح جدیدی را ارائه می‌دادند. از همان ده سال پیش که فکرِ ایجاد ایستگاه مترو در این منطقه، آن هم درست در همین نقطه و بین برج طغرل و قبرستان ابن‌بابویه یعنی دو نقطه تاریخی و ارزشمند شهرری که با هشدارهای رسانه‌ای و مخالفت میراث فرهنگی ایستگاهش تغییر کرد یا یکی دو پروژه شهری بعدی از یادمان رازی گرفته تا پارکینگ محلی و به خصوص قبرستان ابن بابویه، طرح‌هایی بوده‌اند که میراثی‌ها برای جلوگیری از اجرا شدن‌شان پا پس نکشیدند و موفق شدند تا دست کم عرصه و حریم این دو اثر تاریخی را حفظ کنند.
سرانجام طرحِ سازمان نوسازی شهرداری تهران برای اجرایِ طرح بوستان صدوق در این نقطه تصویب شد و شروع فعالیت کارگاه از آن همان زمان با اعتراضاتی مواجه شد. اعتراضاتی که نخستین نقطه‌اش به استعلام نکردن از میراث فرهنگی رسید و حضورِ ماشین‌های سنگین و بولدوزرهایی که در همه بخش‌های زمین جولان می‌دادند و از سوی دیگر تا چند متری زمین را گود کردند و همه حرف‌شان ایجاد زمین بازی برای کودکان بود. آن‌هم در شرایطی که طبق ضوابط میراث فرهنگی، گودبرداری در محوطه‌های باستانی ممنوع است، محوطه‌ای که میراث فرهنگی می‌توانست حتی این حدس را بزند که به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش این خصیصه را حتما به دنبال دارد، اما بعد از مطلع شدن از پروژه اجازه داد تا کارگاه در چند متری برج طغرل و قدیمی‌ترین قبرستان شهر ری و دومین قبرستان تهران فعال باشد و در نهایت بعد از این همه مدت و بی‌توجهی به ضوابطی که باید اجرا می‌شدند، در زمان خاکبرداری‌های نهایی، آثار و شواهد فرهنگی و تاریخی به دست آمدند که میراث فرهنگی را مجبور به ورود کرد و سازه‌ای معماری که باستان‌شناسان قدمت آن را تقریبا سلجوقی تخمین می‌زنند، به دست آمد.
برای حفظ میراث فرهنگی همکاری کنید نه نابودی‌اش
در نشست خبری که در خرداد ۱۴۰۰ در ایسنا برگزار شد، مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان عنوان کرد: پارکینگ‌های سینا و آقاجانی‌بیگ واقع در محدوده تاریخی هگمتانه دو نکته منفی در بافت تاریخی هستند و پرونده ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه تا همدان را به خطر انداخته‌اند.
به گفته وی، اداره کل میراث فرهنگی و شهرداری همدان می‌توانستند در موضوع بافت تاریخی به وحدت برسند و اختلاف نظرها را با یک دفتر مشترک همسو کنند اما این اتفاق نیفتاد، در حوزه احیای سراها توقع و مطالبه میراث فرهنگی انجام کارهای مشترک بیشتری بود که محقق نشد همچنین پارکینگ‌های سینا و آقاجانی‌بیگ دو نکته منفی در بافت تاریخی هستند و پرونده ثبت جهانی منظر تاریخی هگمتانه تا همدان را به خطر انداخته‌اند؛ مثلاً وقتی می‌خواهیم تعیین عرصه پرونده را مشخص کنیم و خانه‌های تاریخی مثل خانه ضرابی را به عرصه اضافه کنیم به علت وجود این پارکینگ‌ها باید عرصه را لاغر کنیم، آسفالت هگمتانه نیز از اقداماتی بود می‌توانست انجام نشود و اگر مطالعات اجرای پیاده‌راه دقیق‌تر بود این اتفاق نمی‌افتاد.
این در حالی بود که رییس شورای اسلامی شهر همدان در پاسخ به این ادعای میراث فرهنگی گفت: برای پارکینگ سینا پروانه ساختمانی صادر کردیم و از مدیرکل میراث فرهنگی وقت نیز تأییدیه گرفتیم، برای پارکینگ آقاجانی بیگ نیز مصوبه اخذ شده است.
از این قبیل موضوعات بارها مطرح شده و درست زمانیکه وضعیت یک آثار تاریخی به خطر افتاده هرنهاد تلاش کرده تقصیر را گردن دیگری بیندازد. جلوگیری از چنین پیشامدهایی فقط مستلزم همکاری بیشتر متولیان و رعایت ضوابط معین شده است.
در بخشی از یک گفت‌وگو در ایسنا، الیار عاصمی‌زاده ـ رییس شورای هماهنگی سازمان‌های غیردولتی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور ـ با بیان اینکه «تشکل‌های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نسبت به وضعیت میراث فرهنگی سر شده‌اند» می‌گوید: بسیار پیش آمده وقتی اثری تخریب شده، یقه شهرداری را گرفته‌ایم و آنها نامه «بلامانع» ادارات کل میراث فرهنگی را مقابل ما گذاشته‌اند که ماشاء‌الله استانی مثل تهران هم در صدر صدور مجوزهای بلامانع بوده است. از سوی دیگر، دستگاه‌های متولی خالی از متخصص شده‌اند و با فقر کارشناس مواجهیم. در این شرایط چگونه انتظار داریم صدایمان شنیده شود!؟
همه دستگاه‌های متولی دست در دست هم دهید
در هفته میراث فرهنگی در بهار ۱۴۰۰ محسن میرجانی، باستان شناس و رئیس پایگاه پژوهشی اردکان درباره وضعیت میراث فرهنگی ایران به ایسنا گفت: با توجه به مشکلات اقتصادی کشور، چند سالی است که موضوع مالی، مشکلات عدیده‌ای را برای مجموعه میراث فرهنگی از جمله فعالیت‌های مرمتی، حفظ و حراست از آثار تاریخی و فرهنگی آن ایجاد کرده است.
او افزود: البته از نگاهی دیگر که فقط از میراث توقع داشته باشیم که به عنوان متولی یک موضوع فراگیر و ملی به نام هویت جمعی و تاریخی و اصالت بخش جامعه حراست کند، توقع زیادی است چرا که باید کلان‌تر به این مسئله نگاه کنیم زیرا حوزه میراث فرهنگی محدود به این نگاه با اداره دولتی خاصی نمی‌شود و همه دستگاه های مرتبط باید دست در دست هم داده و در حفاظت و نگهدرای آثار میراث کهن به یکدیگر یاری رسانند.
هانی رستگاران – پژوهشگر میراث فرهنگی و فرهنگ عامه – در یادداشتی با عنوان «میراث فرهنگی، نقطه وصل اساطیر و مشاهیر کهن به دنیای امروز» که در ایسنا منتشر شده است، می‌گوید: حلقه وصل هویت تاریخی برگرفته از نامداران این سرزمین و مردمان قرن حاضر، تنها یک عبارت است و آن «میراث فرهنگی» است. حفاظت و پاس‌داشت از میراث فرهنگی برای انتقال آن به نسل آینده، همانطور که نسل قبل آن را به نحو احسن به ما منتقل کرده‌اند، وظیفه تاریخی مهم ماست که می‌تواند آیندگان و تاریخ را به ستایش و یاد نیک از ما وادار کند، یا به بدترین وجه ما را برای اعمال‌مان و نگهداری نکردن صحیح و در خور شأن هر یک از مواریث ملی در کشور مورد قضاوت قرار دهد.
منبع:ایسنا
