بنادر چابهار و کنارک برای داشتن عملکرد بهتر از کارکرد صرف صیادی و یا تجاری باید به بنادر چندمنظوره تبدیل شوند.

چابهار امن‌ترین، کوتاه‌ترین و بهترین مسیر برای گردشگری و تجارت است و زمان در استفاده از سواحل مکران با توجه به سرمایه‌گذاری کشورهای همسایه بسیار مهم هست.

سواحل مکران با سرمایه‌گذاری مناسب در قالب طرح‌های بالادستی به زودی در جاده‌ چشم‌انداز توسعه قرار خواهد گرفت.

سواحل مکران به تعبیر رهبر معظم انقلاب گنج پنهان است بنابراین استفاده درست و عالمانه از این ثروت عظیم ملی نیازمند توسعه هدفمند و با برنامه است.

کشورهای حاشیه اقیانوس هند از طریق چابهار می‌توانند به کشورهای آسیای میانه و cis مرتبط شوند.

توسعه صنعت گردشگری در سواحل مکران نیازمند همکاری بین همه ذینفعان فعالیت‌های گردشگری و بین‌بخشی است.

دولت با طراحی‌های انجام‌شده نقش تنظیمی، شناختی و هنجاری خود را به عنوان سیاست‌گذار و بهره‌بردار این سواحل باید دنبال کند و زمینه را برای نقش‌آفرینی بیشتر سرمایه‌گذاران و بخش خصوصی با حذف بوروکراسی زائد و تسهیل شرایط سرمایه‌گذاری فراهم آورد.

راه‌اندازی مسافرت دریایی در سواحل مکران باعث تحول بزرگی در بخش گردشگری کشور خواهد بود و سواحل مکران به دروازه ورود این نوع از گردشگران به بازار گردشگری ایران تبدیل می‌شود.

این سواحل مستقیم به اقیانوس مرتبط است و به همین منظور کشتی‌های گردشگری از سراسر جهان به راحتی به آن دسترسی داشته و زمینه تبدیل‌شدن به قطب جهانی گردشگری را دارد.

ایجاد تاسیسات گردشگری شامل هتل و سایر اقامتگاه‌ها مانند بوم‌گردی و اقامتگاه سنتی از جمله اقدامات چند سال اخیر در این سواحل است.

مجتمع‌های چندمنظوره گردشگری برای بهره‌گیری بیشتر از این سواحل نیز از گواتر تا درک راه‌اندازی شده و آموزش فعالان گردشگری و جوامع محلی نیز از اقدامات برای آماده‌شدن جوامع میزبان برای پذیرایی تخصصی از گردشگران از برنامه‌هایی است که در سال‌های اخیر اجرا شده است.

توجه به ورزش‌های آبی و گردشگری ورزشی مانند موج‌سواری و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای تجربه اینگونه برنامه‌های مفرح و جذاب نیز از دیگر اقدامات سال‌های اخیر است.

منبع:میراث آریا

قلعه نادری در شمال شرقی روستای لافت و ۶۰ کیلومتری شهر قشم، ضلع شمالی جزیره و در ساحل مشرف‌ به خلیج‌فارس قرار گرفته است. این قلعه در تاریخ هفتم مهرماه ۱۳۸۱ به شماره ۶۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

قلعه نادری در جنوب شهر لافت بر روی بستری صخره‌ای که نسبت به شهر لافت حدود پنج‌متر مرتفع‌تر است قرار دارد. این بستر صخره‌ای از شمال دارای شیب است و بخش جنوبی آن با شیب ملایمی  به قلعه منتهی می‌شود. قلعه نادری بنایی است با پلان مربع شکل به ابعاد ۳۳×۳۳ متر و مساحت عیانی آن ۱۰۸۹ متر است. در چهارگوشه اصلی بنا چهار برج نیم‌دایره‌ای به قطر سه متر ساخته‌ شده است. سقف قلعه نادری در وضع موجود به‌کلی تخریب‌شده و اطلاع چندانی از وضعیت پوشش سقف عیانی آن در دست نیست. اما بر اساس شواهد موجود بر روی دیواره‌های طولی به نظر می‌رسد این قلعه دارای سقف مسطح بوده است.

تنها پوشش باقی‌مانده از سقف قلعه نادری طاق گهواره‌ای هشتی و درگاهی قلعه است. تنها راه ورود به قلعه از طریق درگاهی است که در مرکز ضلع جنوبی قلعه قرار دارد. در دو طرف این ورودی دو برج دیده‌بانی ساخته‌شده است. این برج‌ها به‌شدت آسیب‌ دیده‌اند و بخش‌های زیادی از آن‌ها تخریب‌شده است. در بالای ورودی و بر سطح دیوار قلعه داغ و فونداسیون اتاقی به ابعاد ۳/۶۰×۳/۸۰ سانتی‌متر به چشم می‌خورد. با توجه به کوچک بودن این فضا به نظر می‌رسد اتاق ساخته‌شده برای نگهبانی بوده است. مصالح به‌کار رفته در این بنا سنگ‌های قلوه‌ای و لاشه‌ای مرجانی و ملاط گچ و گل است. سطح دیوارهای نمای بیرونی و درونی قلعه نادری دارای اندود گچ بوده که در وضع موجود بیشتر قسمت‌های آن بر اثر عوامل جوی و طبیعی و فعالیت‌های انسانی تخریب‌شده است. با توجه به وجود داغ و فونداسیون برخی از سازه‌های معماری درون قلعه به نظر می‌رسد محوطه داخل قلعه دارای فضاهای متعددی بوده که در وضع موجود به علت تخریب صورت گرفته در عیانی بنا، شناختی از کارکرد این قلعه نداریم.

وجه‌تسمیه قلعه نادری

مردم بندر، این قلعه را قلعه نادری می‌خوانند و آن را به دوره نادرشاه افشار منسوب می‌کنند، عده‌ای هم قلعه را مربوط به دوره صفویه می‌دانند. عده‌ای دیگر به دلیل شباهت با قلعه پرتغالی‌های جزیره قشم، قلعه لافت را یک قلعه پرتغالی می‌دانند. مکان گزینی قلعه نادری در ساحل غربی دماغه لافت و سواحل امن بندر لافت نمی‌تواند فقط اهداف نظامی داشته باشد و این قلعه با هدف محافظت از ناوگان دریایی که در این مکان توقف داشته‌اند و یا برای حفاظت از منابع آب شیرین در منطقه ساخته‌شده است.

پس از آزادسازی جزیره قشم از دست پرتغالی‌ها در سال ۱۶۲۲م/ ۱۰۳۱ ه.ق به دست امام قلی خان، سردار نامی دوره شاه‌عباس صفوی، با ضعف دولت صفوی، ابتدا هلندی‌ها ۱۶۴۲م/ ۱۰۵۲ ه.ق و سپس در چند نوبت قبایل عرب بنی معین و جواسم بر قشم و احتمالاً لافت چیره شدند. این احتمال وجود دارد که زمان ساخت قلعه هم‌زمان با مهاجرت مردم لافت کهنه به این محل باشد. احتمال دیگر این است که قلعه نادری به دست اعراب بنی معین و جواسم ساخته‌شده باشد. قبایل بنی معین در سال ۱۰۰۷ ه.ق از عربستان به سواحل جنوبی ایران کوچ کردند و در سال ۱۱۵۰ ه.ق در جزیره قشم ساکن شدند و به مدت ۱۹۰ سال در این جزیره حاکم بودند.

قبایل جواسم یا قواسم از پیروان شیخ قاسمی از اهالی شارجه بودند که به کار دزدی دریایی مشغول بوده و مردمانی دریانورد و جنگجو بودند و شهرت آنان در تاریخ به سفاکی است. در سال ۱۷۳۶م/ ۱۱۴۹ ه.ق لطیف خان، دریابیگی، سپاه نادرشاه افشار جزیره قشم را از دست جواسم خارج کرد، اما پس از مرگ نادر در سال ۱۷۴۷م/ ۱۱۶۰ ه. ق جواسم مجدداً قشم را به تصرف خود درآوردند. احتمالاً جنگ لطیف خان با قبایل جواسم در زندگی مردم لافت مؤثر بوده است زیرا مردم، قلعه را به نام نادرشاه، قلعه نادری می‌نامند. احتمال دیگر می‌تواند این باشد که پس از متلاشی شدن قبایل جواسم و خروج آنان از قلعه لافت، لطیف خان مردم لافت کهنه را به محل قلعه و استحکامات کوچ داده باشد و همین کار موجب نام‌گذاری قلعه به نام نادرشاه باشد. همچنین احتمال دیگر این است که دو مکان  لافت کهنه و لافت نو (بندر لافت) هم‌زمان مسکونی بوده و به دلایل مختلف به‌تدریج جمعیت لافت کهنه به‌سوی لافت نو جذب‌ شده‌اند.

به ‌طور کلی دلیل تغییر مکان مردم لافت کهنه به محله قلعه (لافت نو) مبهم است. تنها موردی که از گفته‌های مردم به شکل خاطره مانده این است که مردم از محلی به نام لافت سیدان به بندر کنونی لافت در کنار قلعه کوچ کرده‌اند.

برج‌های قلعه نادری

قلعه نادری دارای ۴ برج در چهارگوشه اصلی و ۲ برج در دو طرف ورودی است. برج‌ها از نظر ابعاد و اندازه یکسان هستند. قطر برج‌ها ۳ متر و ارتفاع آن‌ها به علت تخریب قسمت‌های فوقانی آن‌ها در وضع موجود متفاوت هستند. برج‌های چهارگوشه اصلی قلعه به دیوارهای طولی متصل و پیوسته هستند. برج‌های قلعه به‌صورت بلوک‌هایی که بر روی یکدیگر قرار دارند، ساخته‌ شده‌اند. این شیوه ساخت را در بناهای دوران تاریخی به‌خصوص دوره اشکانی می‌توان مشاهده کرد. در این روش ابتدا از سنگ‌های مسطح به‌صورت خوابیده و سپس از سنگ‌های لاشه‌ای و قلوه‌ای با ابعاد و اندازه‌های متغییر و کوچک‌تر به‌صورت ردیف‌های اریب دوطرفه (چپ‌ ـ راست) استفاده ‌شده که در برخی قسمت‌ها نیز نامنظم است. به بیانی دیگر ابتدا یک بلوک به ارتفاع پنجاه‌ تا هفتاد سانتی‌متر را ساخته‌اند و سپس بلوک بعدی بر روی آن قرار گرفته است. پس از اتمام ساخت برج‌ها، با استفاده از سنگ‌های قلوه‌ای با ملاط گچ پوسته‌ای با میانگین عرض ۳۰ سانتی‌متر برای نماسازی و استحکام برج‌ها به آن‌ها ملحق شده است که در وضع موجود بیشتر بخش‌های پوسته روی برج‌ها تخریب‌شده است. این شیوه و تکنیک‌های ساخت در دیوارهای حدفاصل برج‌ها نیز به‌کار رفته است. در دو طرف ورودی قلعه دو برج دیگر نیز ساخته‌شده است. از نظر تکنیک ساخت، برج‌های کنار هشتی و ورودی قلعه به‌صورت الحاقی به دیوار قلعه متصل شده‌اند و این وضعیت را می‌توان در اتاق نگهبانی ساخته‌شده بر روی سقف و دیوار طولی درگاهی (دیوار جنوبی) قلعه نیز مشاهده کرد. این بخش از معماری دفاعی قلعه، به‌راحتی امکان دید بر اطراف را داشته، که امروزه بخش‌هایی از آن‌ها باقی‌مانده و در حال حاضر با تخریب جدی مواجه شده‌اند.

ورودی قلعه

تنها ورودی بنا در مرکز ضلع جنوبی و مشرف بر خلیج‌فارس است. این ورودی (فضای بین دو برج) به عرض ۵ متر است و در دو طرف آن، برج‌های نیم‌گرد پیش‌آمده‌ای ساخته‌شده است که پس از گذر از فضای بدون سقف بین این برج‌ها، فضای دیگری قرار دارد که با سقف طاق‌دار پوشیده شده است. با توجه به وضعیت کنونی و ارتفاع قلعه، امروزه راه دسترسی ورودی از طریق ۷ پلکان میسر است که در ۲ بخش ساخته‌ شده‌اند، عرض این پلکان‌ها ۱۵۰ و میانگین ارتفاع آن‌ها ۲۵ سانتی‌متر است. این پلکان‌ها در سال‌های اخیر مرمت و بازسازی‌شده‌اند و دارای شیب زیادی هستند. در کل، فضای ورودی قلعه از ۳ بخش تشکیل‌شده است، فضایی باز که برج‌ها در دو طرف آن ساخته‌شده‌اند، پس از عبور از ۴ پلکان بخش اول، وارد فضایی مستطیل شکل می‌شوید که به عرض ۵ متر ساخته‌شده است که در دو طرف آن برج‌های ورودی قرار دارند. این برج‌ها به دیواره‌های طاق ورودی متصل هستند.

 فضایی مستطیلی به شکل دالان که اتاق نگهبانی بر بالای آن ساخته‌شده است، با عبور از ۳ پلکان دوم، فضایی مستطیل شکل با ابعاد ۳/۵×۴/۲۰ متر با طاق هلالی به ارتفاع حدود ۵ متر ساخته‌شده است که اتاق نگهبانی بر بالای آن قرار دارد. شیوه ساخت قوس این طاق هلالی، به‌گونه‌ای است که با پیش‌آمدگی هر رج، عرض دهنه کاهش می‌یابد. به علت فرم این قوس مقاومت آن بسیار زیاد است و به‌ندرت دچار شکستگی و ریزش می‌شود. به همین دلیل سالم باقی‌مانده است. همچنین آثار درِ ورودی بر روی دیواره‌های این فضا باقی‌مانده است.

طاق هلالی کوچک که با استفاده از دیوار اصلی ضلع جنوبی بنای قلعه ساخته‌شده است، پس از عبور از فضای مستطیل شکل، یک ورودی با طاق هلالی کوچک با ارتفاع ۳ و عرض ۳ متر ایجادشده که با استفاده از دیوار اصلی بنا ساخته‌شده و جزئی از آن است. پس ‌از این فضا حیاط مرکزی قرار دارد که دارای پلان چهارگوش است. همچنین در بخش داخل حیاط قلعه، در بالای سطح داخلی دیواره ورودی و چسبیده به ورودی کوچک، آثار بقایای یک قوس یا طاق نمایان است که در وضع موجود به علت نامعلومی تخریب‌شده است. به نظر می‌رسد این بخش به‌صورت هلالی و جزئی از فضایی رواق دار بوده است. شبیه چنین فضاهایی در ورودی منازل واقع در بافت قدیمی لافت مشاهده می‌شود.

اتاق نگهبانی

مرتفع‌ترین قسمت قلعه در بالای ورودی و مرکز دیوار جنوبی است که به شکل یک اتاقک در ابعاد ۳/۸۰×۳/۶۰ متر در بالای فضای طاق هلالی بزرگ دیده می‌شود که هم‌اکنون آثار و شالوده آن باقی‌مانده است. این اتاق جزئی از الحاقات دیوار قلعه است که احتمالاً پس از ساخت دیوار جنوبی، هم‌زمان با ساخت و الحاق برج‌های ورودی ساخته‌شده است. اتاق نگهبانی نسبت به سایر بخش‌های قلعه دارای دیدی بیشتر است که برای امنیت و اهداف نظامی ساخته‌شده است. با توجه به موقعیت قرارگیری قلعه نادری انتخاب محل برج نگهبانی بر روی درگاه ورودی مناسب‌ترین مکان برای دیده‌بانی و تسلط بر محیط اطراف بوده است. در کف اتاق نگهبانی و سقف طاق هلالی (ورودی بزرگ) روزنه‌ای مربع شکل به ابعاد تقریبی ۳۰×۳۰ سانتی‌متر قرار دارد. این روزنه از داخل اتاق نگهبانی با خاک و آوار پوشیده شده و مشخص نیست، اما از بالا و سقف طاق هلالی بزرگ کاملاً نمایان است. این روزنه احتمالاً در مواقع اضطراری برای جلوگیری از هجوم دشمنان ساخته‌شده است. کاربرد این‌گونه روزنه‌ها در قلعه‌ها برای ریختن آب جوش، قیر و مواد دیگر بوده است. راه دسترسی به اتاق نگهبانی احتمالاً از طریق برج‌های ورودی قلعه بوده است. با توجه به فضای درون برج شرقی ورودی قلعه، به نظر می‌رسد که راهروی ساخته‌شده درون این برج (مشابه پلکان مناره‌ها) معبری برای سربازان گارد یا نگهبانان بوده که ورود به اتاق دیده‌بانی و بالای برج‌ها و دیوارهای قلعه را ممکن می‌ساخته است. به‌طورکلی راهرو یا ورودی که به این منظور احداث‌شده به نحوی ساخته‌شده است که افراد برای رفتن به روی حصار و برج‌های نگهبانی می‌توانستند به‌طور انفرادی از طریق پله‌هایی که به‌طور مارپیچ درون برج‌ها ساخته‌شده بود عبور کنند و آنان را به مکان نگهبانی و بالای قلعه هدایت می‌کرده است. این پله‌ها در طول زمان‌بر اثر عوامل طبیعی تخریب‌شده است.

معماری و مصالح ساختمانی

معماری قلعه‌ها در دوره‌های مختلف تابع شرایط محیطی، مصالح ساختمانی محل، منطقه جغرافیایی و فرهنگ و باورهای عمومی بوده و عموماً دارای اتاق‌ها، فضاها، برج‌ها و آب‌انبارهایی هستند که مصالح ساختمانی آن‌ها نیز متفاوت است. مصالح قلعه نادری از سنگ‌های مرجانی، آهکی، سنگ‌های لاشه رسوبی دریایی و ملاط گچ است. ملاط گچ مهم‌ترین مصالح ساخت بنا بوده که در برابر رطوبت و شرجی هوا مقاوم است. وجود گچ در سطح دیوارهای قلعه به‌آسانی قابل‌تشخیص است. غیر از مصالح فوق یعنی سنگ گچ و مرجان و ملاط گچ، احتمالاً از قطعات چوبی برای ساخت سقف نیز استفاده ‌شده است، در حال حاضر آثار تیرهای چوبی بر روی بخشی از دیوار شرقی هم از داخل و هم از بیرون قلعه به‌خوبی نمایان است که احتمالاً متعلق به دوره‌های اخیر بوده است. در وضع موجود سقف اتاق‌ها و فضاهای قلعه نادری تخریب‌شده است.

دیوارها

آثار معماری باقی‌مانده نشان می‌دهد که شیوه ساخت دیوارهای قلعه سه نوع است، دیوارهای اصلی قلعه: این دیوارها باضخامت ۱۶۰ سانتی‌متر دیوارهای اصلی اطراف قلعه را تشکیل می‌دهند که با استفاده از لاشه‌سنگ، گچ‌وخاک ساخته‌شده‌اند، سپس نمای داخل و خارج دیوارها با استفاده از سنگ و ملاط گچ پوشیده و سطح آن‌ها با گچ‌اندود شده است. پوشش دو طرف دیوارها ملاط گچ است. امروزه نیز آثار اندود گچ بر روی سطح و دو طرف نمای دیوارها دیده می‌شود.

دیوار فضاهای داخل قلعه: این دیوارها با ضخامت حدود یک متر به دیوارهای اصلی قلعه چسبیده‌اند و دیوار اصلی فضاهای داخلی قلعه را تشکیل داده‌اند که با استفاده از سنگ و ملاط گچ ساخته‌شده و نمای داخلی و خارجی آن‌ها نیز با گچ‌اندود شده است.

دیوارهای جداکننده فضاهای داخل قلعه: این دیوارها با میانگین ضخامت ۷۰ سانتی‌متر (کمتر از یک متر) با استفاده از سنگ و ملاط خاک و در مواردی با ترکیب گچ‌وخاک برای تقسیم و جدا کردن فضاهای داخل قلعه و ایجاد فضاهای جدید و کوچک‌تر ساخته‌شده‌اند.

کف سازی و مسطح سازی

با توجه به ساخت قلعه نادری بر روی یک بستر طبیعی که در راستای جنوب و جنوب شرق امتدادیافته است، برای هموارسازی کف قلعه اقدام به ایجاد یک سطح هموار کرده‌اند. مصالح به‌ کار رفته برای هموارسازی کف عیانی قلعه از سنگ‌های لاشه و قلوه‌ای متوسط بوده که سطح آن‌ها را با گچ پوشانده‌اند. کف اصلی حیاط در بخش‌های شمالی قلعه، نسبت به جنوب آن دارای ضخامت کمتری است و هر چه به‌طرف جنوب پیش برویم ضخامت گچ و سنگ‌های استفاده‌شده برای کف بیشتر می‌شود. در برخی از قسمت‌ها برای یکسان‌سازی کف بنا اقدام به تراشیدن صخره‌ها و هموارسازی آن‌ها کرده‌اند. به بیانی دیگر برای ایجاد کف و هموارسازی سطح بستر طبیعی با مسطح سازی، صفحه‌ای هم‌سطح ایجاد کرده‌اند. نمایان شدن آثار دیوار شرقی قلعه در عمق ۱۶۰ سانتی‌متری چاله‌ای غیرمجاز این نکته را تصدیق می‌کند. از طرفی دیگر در قسمت پایه دیوار غربی قلعه در عمق ۱۲۳ سانتی‌متری اثر بستر صخره نمایان است. همچنین در بخش‌های مختلفی از قلعه، بر روی صخره و زیر آثار معماری، آثار یک‌لایه زغال و سوختگی با میانگین ضخامت ۵ سانتی‌متر نمایان است که احتمالاً برای عایق کف فضاهای معماری بوده است.

برج‌ها

این برج‌ها در ارتفاع شمالی بافت قدیمی شهر لافت قرار دارند. طی بررسی محل تعداد هشت برج شناسایی شد، فاصله بین این برج‌ها یکسان نیست و بر اساس وضعیت توپوگرافی ساخته‌شده‌اند. برای نشان دادن موقعیت و تصویر وضعیت برج‌های شناسایی‌شده، از جنوب با شماره‌های یک تا هشت نام‌گذاری شدند. در بین برج‌های شناسایی‌شده فقط تعداد سه برج نسبتاً سالم باقی‌مانده‌اند.

برج‌های شماره سه، چهار و پنج به شکل مکعب مربع توپر بوده و نسبتاً سالم هستند. در چهارگوشه برج‌ها از بیرون به‌صورت ستون‌ها استوانه‌ای شکل نیم ستون‌های نیم‌دایره‌ای است به‌طوری‌که قطر این نیم ستون‌ها از پایین به بالا کمتر می‌شود. همچنین آثار باروی ساخته‌شده بین این دو برج باقی‌مانده و قابل‌رؤیت است. این برج‌ها با گچ و سنگ ساخته‌شده و نمای بیرونی آن‌ها با گچ، اندود شده است. بر روی بدنه این برج‌ها آثار حفره‌هایی (احتمالاً آثار گلوله) دیده می‌شود.

برج‌های شماره شش در مرتفع‌ترین بخش شمالی بافت قدیم لافت ساخته‌شده و دارای چشم‌انداز وسیعی در منطقه بوده است. این برج دارای سه نیم ستون در چهارگوشه است و در وسط اضلاع آن از بیرون نیز چهار پشت‌بند مخروطی شکل ساخته‌شده و نسبت به سایر برج‌ها بزرگ‌تر است. در بالای این برج، یک ایستگاه نقشه‌برداری ایجادشده است.

گورستان

در دامنه‌های شمالی کوه فراز، در بخش شمالی چاه‌های تلا و برج‌ها، آثار یک گورستان نسبتاً بزرگ و قدیمی دیده می‌شود که امروزه نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. شبیه این گورستان در فاصله حدود یک کیلومتری شمال قلعه نادری در اطراف و حاشیه مقبره سیدان قرار دارد که علاوه بر گورها مواد فرهنگی و قطعات سفال به‌صورت پراکنده در سطح آن‌ها دیده می‌شود. شناخت شیوه‌های تدفین و اعتقادات مذهبی در ارتباط با این گورستان‌ها یکی از ویژگی‌های قابل‌توجه و ممتاز این منطقه محسوب می‌شود. تدفین در گورستان‌های منطقه اطلاعات ارزشمندی از ساکنان این نقطه از جزیره قشم را ارائه می‌دهد. به‌طورکلی قبور گورستان‌های منطقه به شکل‌های مختلف است و به‌وسیله سنگ احاطه‌ شده‌اند. روش تدفین در این منطقه به این صورت بوده که هنگام تدفین روی گورها یک بوته صبر زرد قرار داده و خمره و ظروف جای آب را روی قبر می‌گذارند، با توجه به تحقیقات شفاهی از افراد محل، این ظروف آب برای حفظ صبر زرد روی گورها است و این امر نشانگر مراسم و سنت‌های تدفین مردم تحت تأثیر اعتقادات مذهبی آن‌ها است. همچنین ازآنجاکه کمتر از سنگ‌قبر استفاده می‌شده، این ظروف نشانه‌ای بوده که افراد محل بتوانند محل گور مردگان خود را شناسایی کنند.

همان‌طور که قبلاً اشاره شد، مطالعات باستان‌شناسی بر روی قلعه نادری و آثار اطراف آن محدود بوده است، به همین دلیل نخستین مرحله از فعالیت‌های میدانی هیئت برای به دست آوردن اطلاعات لازم، انجام بررسی حاشیه شمالی و اطراف قلعه نادری بود. با توجه به بررسی و مطالعات صورت گرفته در اولین فصل کاوش‌های باستان‌شناسی قلعه نادری، می‌توان چنین احتمال داد که قلعه نادری مرکزیت یک منطقه به شمار می‌رفته و آثار دیگری ازجمله چاه‌های تلا، آثار سازه‌ها، برج‌ها، آثار بناهای قدیمی و گورستان واقع در بخش شمالی قلعه، جزو محوطه‌های اقماری آن محسوب می‌شده‌اند. البته این مهم تنها بر مبنای مطالعات اولیه بیان می‌شود و برای رسیدن به پاسخ قطعی نیاز به بررسی‌های گسترده‌تر است. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای به‌دست‌آمده طی این بررسی، آثار و بقایای معماری است که در شمال قلعه واقع‌شده است. این آثار احتمالاً متعلق به دوره‌های قدیمی‌تر از قلعه نادری است که جهت به دست آمدن نتایج مطلوب نیاز به گمانی زنی و مطالعات بیشتر دارد.

با آنکه در منطقه و بندر لافت بررسی باستان‌شناختی به گونه سیستماتیک انجام نگرفته است، اما گمان این است که منطقه مزبور از غنای فرهنگی ویژه‌ای برخوردار باشد. طی کاوش فصل نخست قلعه نادری نشانه و آثار فرهنگی قابل‌توجهی مشاهده شد و این برداشت‌ها را تقریباً می‌توان با توالی فرهنگی در گوشه و کنار منطقه به‌صورت پراکنده ملاحظه کرد.

منبع:میراث آریا

قلعه یا دژ شامل مجموعه‌ای از بناها با برج‌ها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، در دورترین و مرتفع‌ترین نقطه در اطراف شهر ساخته می‌شد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا پایان جنگ درون قلعه بمانند. معمولاً یکی از مهم‌ترین دلایلی که قلعه‌ها را در مرتفع‌ترین نقاط می‌ساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب‌های تند تپه‌ها یا کوه‌ها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را دشوار می‌کرد.

معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی را برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تأمین امور معیشتی داشته باشند.

در ادامه این گزارش با تعدادی از قلعه‌های تاریخی واقع در خراسان شمالی آشنا می‌شویم.

قلعه جلال‌الدین گرمه

قلعه جلال‌الدین يكی از بناهای تاريخی خراسان شمالی است كه در فاصله ۱۳۰ كيلومتری جنوب غربی بجنورد و بين راه گرمه و جاجرم بر روی تپه‌ای مرتفع واقع شده، اطراف آن را دشت‌های وسيع احاطه كرده است و از فاصله‌ دور حالت مخروطی بودن اين كوه و موقعيت قلعه نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.

در گذشته بنا به‌عنوان دژ مستحكم دفاعی كاربرد داشته و از خصوصيات بارز آن مستحكم بودن دفاعی و شاخص‌های معماری آن است، همچنين از این قلعه به منابع آب اطراف دسترسی وجود دارد.

اين بنا در زمستان سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۷۷ و با قدمت سلجوقی در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيد.

قلعه کسرق

قلعه کِسرَق در ۱۰۰ متری شمال روستای کسرق در غرب شهرستان اسفراين، دهستان روئين، بخش مرکزی و در حدود ۱۵ کيلومتری غرب و شمال غرب شهر اسفراين قرار گرفته است. محوطه در پايکوهی ارتفاعات سالوک، در دشت شهرستان اسفراين به ارتفاع حدود ۱۱۲۶ متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد.

از مهم‌ترین ويژگی اين محوطه وجود آثار معماری چینه‌ای و خشتی و همچنين دارا بودن سفالینه‌های مربوط به قرون ميانه اسلامی است.

اين اثر در تاريخ ۳۰ بهمن ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۲۲۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.

قلعه گورکنن

اثر باستانی قلعه گورکنن در ۲ کيلومتری جنوب روستای بام از توابع بخش بام وصفی‌آباد شهرستان اسفراين قرار گرفته است. محوطه در پايكوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشيه زمین‌های رسوبی حاصل از فرسايش دامنه‌های منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.

محوطه باستانی قلعه گورکنن در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراين دست‌کم دربردارنده يک دوره اسلامی مربوط به قرن ۸-۲ ه.ق است.

درباره وجه‌تسمیه اين محل در منابع مكتوب تاريخی هيچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم، اين تپه به خاطر در ديد بودن روستا به قلعه گورکنن مشهور است.

از مهم‌ترین ويژگی محوطه باستانی قلعه گورکنن وسعت زياد آن و قرار گرفتن در کنار رودخانه کال ولايت است. اين اثر در تاريخ ۱۸ شهريور ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۳۲۸۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.

قلعه کهنه گورن تيغه

قلعه کهنه گورن تيغه در ۲ كيلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و صفی‌آباد شهرستان اسفراين قرار گرفته است اين محوطه در پای کوه‌های ارتفاعات شاه جهان، بر روی يک تپه‌ماهور شنی در منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.

قلعه کهنه گورن تيغه در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراين دست‌کم دربردارنده يک دوره اسلامی مربوط به قرون ۵- ۷ ه ق است. درباره وجه‌تسمیه اين محل در منابع مكتوب تاريخی هيچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه بوده و به علت قرار گرفتن اين محوطه در بالای گورستان به گورن تيغه معروف است، گورن تيغه يک واژه ترکی به معنای بالای گورستان است.

فقت دژ

این قلعه در شمال شرقی اسفراين، قريه نوشيروان زادگاه سلطان انوشيروان واقع شده است. در قسمت شرقی آن حصاری محکم که به نام فقت دژ معروف شده است وجود دارد، بنای اين محل را به قباد فيروز نسبت می‌دهند.

آثار خرابه‌های آن در حال حاضر، بر روی تپه‌ای که بين قريه نوشيروان و دنج قرار دارد به چشم می‌خورد و بين اهالی آن منطقه به نام علی قليچ نوشيروان معروف است.

 آثار مکشوفه ناشی از حفاری‌های انجام‌شده در اين ناحيه به دوران قرون اوليه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله می‌توان به مجسمه بودا که جنس آن از مفرغ است و همچنين به کاسه و عود سوزی که با اشکال هندسی و خط کوفی تزئين شده اشاره کرد.

دژ نظامی تازه قلعه

اين اثر در ميان مردم منطقه به قلعه موسوم است اما با توجه به کوچکی ابعاد و نداشتن استحکامات يک قلعه از اين اثر به‌عنوان دژ نظامی ياد می‌شود، با توجه به به‌دست نيامدن و شناسايی‌نشدن مدارک کافی باستان‌شناسی برای گاه‌نگاری اين اثر صحبت از تاريخ ساخت و استفاده اين دژ کمی مشکل است مهم‌ترین مواد تاریخ‌گذاری يک محوطه باستانی قطعه سفال‌های آن است که در اين اثر تنها دو قطعه شناسايی شد که برای تاریخ‌گذاری کافی نبود اما با توجه به کثرت و تعدد استقرار‌گاه‌های دوران اوايل تا متأخر اسلامی (قرون ۶ تا ۱۰ هجری قمری) در منطقه به نظر می‌رسد اين دژ يک بنای نظامی با کارکرد دیده‌بانی و دفاعی از قرون اواسط اسلامی باشد.

قلعه خوشاب

اين بنا در فاصله حدود۲۰ کيلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان مياندشت و در ۲۰ کيلومتری شمال ايستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم قرار گرفته است. می‌توان گفت اين بنا در فاصله ۵ کيلومتری غرب جاده جاجرم به ايستگاه راه‌آهن امیرآباد قرار گرفته است.

به نظر می‌رسد اين بنا در سال‌های هجوم پی‌درپی ترکمنان به اين منطقه ساخته‌شده که در زمان اوايل حکومت قاجاريه صورت می‌گرفته است و يکی از قلاعی است که مردم ساکن در اين ناحيه برای مقابله با آن‌ها ساخته‌اند.

به دليل قرارگیری اين بنا در روستايی به همين نام، به نام قلعه خوشاب معروف است.

اين اثر در تاريخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۷۴۵ با قدمت مربوط به دوره قاجار به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.

قلعه دوبرجه

اين بنا در فاصله حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان مياندشت، در ۴ کيلومتری غرب ايستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم و در فاصله ۱ کيلومتری شمال ریل‌های راه‌آهن قرار گرفته است.

در اين بنا از نقشه‌ای استفاده شده است که شباهت بسيار زيادی به نقشه کاروانسراهای شاه‌عباسی دارد. همچنين در ساخت آن از خشت خام و کاه‌گل استفاده شده است. البته به دليل نبود منبع محکمی که تاريخ دقيق ساخت بنا را مشخص کند نمی‌توان اظهارنظر محکمی در مورد تاريخ دقيق داشت ولی با توجه به تکنولوژی ساخت بنا و مصالح مورد استفاده و نقشه آن، بنا نمی‌تواند از صفويه قدیمی‌تر باشد و به دلیل قرارگیری آن در روستايی به همين نام، به نام قلعه دوبرجه معروف است اما اين قلعه در واقع يک کاروانسرا است.

با توجه به اينکه در بالای برج و باروهای اين قلعه سوراخی برای ديدبانی تعبيه نشده است، اين قلعه را نمی‌توان يک قلعه نظامی دانست، سقف تمام اتاق‌ها در اين قلعه به‌صورت ضربی با خشت و گنبدی ساخته شده‌اند. اندود تمام ديوارها از کاه‌گل است و تزئينات خاصی ندارد. اما کل بنا از نظر ظاهری به دليل دقت در نقشه و حفظ تقارن در آن بسيار زيبا و چشمگير به نظر می‌رسد.

اين اثر در تاريخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۷۴۴با قدمت مربوط به دوره صفويه به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.

قلعه سنگی طبر

قلعه سنگی طبر در حاشيه شمال شرقی روستای طبر از توابع بخش جلگه شوقان شهرستان جاجرم واقع شده است. اين قلعه بر بلندای صخره‌ای بلند از ارتفاعات سالوک به ارتفاع ۱۶۰۱ متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد.

با توجه به موقعيت قرارگيری قلعه موردنظر بر بلندای صخره و ساخت آن با مصالح بومی سنگ در بين مردم به قلعه سنگی مشهور شده است.

در سطح محوطه قلعه تعداد زيادی قطعه سفال‌های ساده و لعاب‌دار دوره اسلامی پراکنده است. قطعات مربوط به خمره­‌های ذخیره‌سازی که گاه نقوش نيشگونی بر لبه آن‌ها ديده میشود تا سفال‌های لعاب‌دار فيروزه‌­ای ساده و با نقاشی زير لعاب و سفال‌های قلم مشکی که به دوره ايلخانی تعلق دارند.

همچنين از این قلعه يک قطعه پیه‌سوز شکسته و چند قطعه ظرف شکسته شيشه‌­ای به‌دست آمده است، با توجه به وجود چند قطعه سفال آبی و سفيد در محوطه به‌احتمال فراوان استقرار در آن از دوره ايلخانی تا ادوار تيموری و صفوی نيز ادامه داشته است.

اين اثر در تاريخ ۷ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۲۹۶ با قدمت مربوط به دوره ايلخانی به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.

قلعه صعلوک

بنای تاريخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراين، در يکی از دره‌های باريک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی يک برونزد صخره‌ای بسيار مرتفع و غیرقابل نفوذ در ۴ کيلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراين واقع شده است.

دره تُوی با طول حدود ۱۵ کيلومتر دارای ۱۵ چشمه دائمی است که آب آن‌ها در کف دره جاری می‌شود و رودخانه زاری را تشکيل می‌دهد. منابع تاريخی نشان می‌دهد در گذشته نيز اين منطقه از نظر حیات‌وحش و به‌ویژه پوشش گياهی بسيار غنی بوده است.

قلعه صعلوک که به آن سالوک هم می‌گویند يکی از استحکامات دفاعی قرون ۶-۸ هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراين است که بر فراز يک برونز صخره‌ای به شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه به ارتفاع حدود ۶۰ متر بنا شده است. اين بنا که ديواره صخره‌ای آن به‌جز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیرقابل‌دسترسی است در منتهی‌الیه شمالی دره زاری بر روی يک پشته مرتفع قرار دارد که در مجموع ارتفاع قله آن را به حدود ۱۵۰ متر از کف دره می‌رساند.

برونزد صخره‌ای مورد بحث از سه طرف ديواره پرتگاهی و غيرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابل‌دسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بی‌تردید دروازه ورودی نيز در همين بخش بوده که امروزه به دليل قرار داشتن اين استحکامات و دروازه بر روی شيب تند بيشتر آن‌ها فروریخته و فقط در برخی نقاط داغ آن‌ها بر صخره باقی مانده است و يا فقط مقدار کمی از ديوار بارو يا برج‌ها قابل‌تشخیص است.

منبع:میراث آریا