شهرستان جاجرم به مرکزیت شهر جاجرم یکی از شهرستان‌های تابع استان خراسان شمالی است که در جنوب غربی استان قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می‌شود.

این شهرستان به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه‌های کاروان‌رو همواره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش‌ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل‌ونقل مدرن، احداث راه‌های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکۀ راه‌های قدیم و متروک ماندن راه‌های کاروان‌رو و کاروان‌سراها به‌تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به‌سرعت افول کرد.

با توجه‌به تعاریف به‌دست‌آمده در خصوص میراث صنعتی، نمونه‌های فراوانی در این زمینه در کشور قابل بازشناسی بوده و رویدادها، حوادث و شخصیت‌هایی که از دوره قاجار در این زمینه ایجاد صنایع در کشور نقش‌آفرینی نموده‌اند، هر یک فصلی از تاریخ صنعت ایران را می‌توانند بیان نمایند. از جمله صنایعی که در بسیاری از مناطق به‌عنوان میراث صنعتی و جهانی شناخته شده، تجهیزات و تأسیسات کارخانه‌های پنبه هستند که در گوشه‌وکنار کشور با رونق کشت پنبه ساخته شده‌اند. کارخانه پنبه جاجرم یکی از اولین نمونه‌های کارخانه پنبه در کشور است که تاکنون ساخته شده است که حجم بسیار بالای پنبه تولید در منطقه را فرآوری و به بخش‌های دیگر کشور صادر می‌کرد.

توصیف اثر

بخش ورودی اصلی کارخانه در ضلع جنوبی خیابان شهید رجایی واقع شده که تخریب و دوباره ساخته شده و از نظر مصالح و طرح با بخش‌های دیگر ساختمان متفاوت است. بخش اعظم کارخانه را فضاهای انباری تشکیل داده است که بعد از ورودی این فضاها شروع شده که در دو ضلع شرقی و غربی ورودی فضاهای انباری قرار دارد که سه فضا در هر ضلع را تشکیل داده‌اند که بخش شرقی دارای سقف گنبدی به طرح چهارطاقی بوده و بخش غربی دارای یک بخش پیش ورودی و سقف طاق آهنگ هستند. فضا زندگی سرایداری وجود دارد و سپس فضاها انباری آغاز می‌شوند بر اساس عکس‌های هوایی این بخش انبارها در ضلع شرقی بعد از هسته اولیه بنا ساخته شده‌اند این هفت انباری تماماً دارای سقف شیب‌دار با ابعاد تقریباً ۱۵ در ۵٫۵ متر هستند.

بعد از انبارهای بخش ورودی در ضلع غربی بخش مسکونی که جهت استفاده مالک و به‌نوعی سرایداری است وجود دارد. این بنا با الگوی گیری از معماری بومی به‌صورت ایوان مرکزی که اتاق‌های در دور آن شکل‌گرفته است ساخته شده است. با توجه کاربری مسکونی این بخش در ضلع شمالی دارای یک حیاط خصوصی است که فضاها به‌صورت L در ضلع شرقی و جنوبی ایوان قرار دارد. در ضلع شرقی یک ایوان با سه اتاق و یک مطبخ در بخش شمالی قرار دارد. بخش جنوبی نیز دارای ایوانی به سمت حیاط خصوص با سه اتاق در اطراف است که باتوجه‌به کاربری که بخش از مدیریت مجموعه نیز در این بخش انجام می‌شده ایوان دیگری نیز در این بخش تعبیه شده است که سه فضای در اطراف آن به‌صورت U شکل وجود دارد.

در ضلع شرقی بخش مسکونی یک آب‌انبار نیاز آبی مجموعه را تأمین می‌کرد وجود دارد که این آب‌انبار دارای یک مخزن ذخیره و یک راه‌پله برداشته آب است. مابین آب‌انبار و بخش مسکونی یک حوض آب با پلان دایره وجود دارد که کاربرد زیبایی داشت.

بعد از عبور از مجموعه مسکونی، تقریباً در مرکز کارخانه یک مجموعه دیگر از فضاهای انباری قرار دارد که با یک راهرو به عرض ۲٫۵ از هم دیگر جدا شده به‌صورت که هر یک از انبارها به راحت‌تری به فضای باز دسترسی داشته باشند تا بتوان بارهای مربوطه را در آن‌ها ذخیره و نگهداری کرد. بخش غربی این مجموعه از سه ردیف انبار که در جهت شرقی به غربی کشیده با ابعاد تقریبی ۲۳ در ۵ متر وجود دارد که دارای سقف طاق آهنگ هستند. بخش شرقی راهرو یک مجموعه انبار با پلان متفاوت از بخش غربی وجود دارد که دارای سه ردیف سقف گنبدی و دو ردیف سقف آهنگ است.

قلب اصلی کارخانه که بخش موتورخانه است در بخش جنوبی کارخانه است دارای دو سالن که یکی در بخش ورودی و محل قرارگیری دستگاه است و سال بعدی که داری وسعت بیشتر است و در سه سقف طراحی که فرآوری اصلی پنبه در این بخش قرار داشته و دارای سقف شیروانی است. موتورهای کارخانه با سوخت گازوئیل و با پمپ باد کار می‌گردند. در بخش شمالی حوض آب قرار دارد آب موردنیاز برای خنک‌کردن موتورها در آن ذخیره می‌شود.

در بخش جنوب شرقی کارخانه نیز بخش‌های مسکونی برای زندگی کارکنان وجود دارد که شامل چند اتاق و یک حیاط است.

محصول ورودی کارخانه غوزه‌های پنبه بوده که برای فرآوری وارد کارخانه می‌شد که در چندین مرحله تخم پنبه، پنبه، غوزه پوست از هم جدا می‌شود. پنبه بخش‌های سنخواست، کرف، میامی در منطقه کشت و به این کارخانه منتقل می‌شود و محصول پنبه‌دانه به شهرهای تبریز، شهرکرد، اصفهان و محصول پنبه نیز به شهرهای دزفول، اهواز و شوشتر صادر می‌گردید. هزینه فرآوری برای هر کیلو غوزه ۹ تا ۱۰ قران بوده برای یک‌بار ۱۰ تنی ۱۰۰ هزار تومان هزینه دریافت می‌شود.

با توجه‌ به گذشت تقریباً یک سده از ساخت اثر، بنا هنوز استوار و پابرجا است که نمادی از دوران آغار میراث صنعتی در کشور است که به انجام نماسازی داخل و محوطه‌سازی فضای بیرونی می‌تواند دوباره مورداستفاده قرار بگیرد و سبک معماری و سازه‌ای منحصربه‌فرد خود را به نمایش بگذارد لذا ثبت آن در فهرست آثار ملی به‌عنوان اولین قدم در جهت حفظ و نگهداری آن بسیار مهم است.

بنای کارخانه پنبه جاجرم به‌عنوان میراث صنعتی به دلیل شأن ملی و تاریخی به شماره ۳۲۸۳۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

منبع:میراث آریا

بازی‌های سنتی اکثراً به‌صورت دسته‌جمعی و گروهی انجام می‌شود و کمتر جنبه انفرادی دارند. زمانی جنبه قهرمانی دارند و گاهی نیز صرفاً جنبه تفریحی و سرگرمی و یا در مراسم مختلف جایگاهی به خود اختصاص می‌دهند.

در بازی‌های سنتی همیشه بازی‌های دقیق و ظریف، دخترانه و بازی‌های قهرمانی بیشتر مخصوص پسران است. گرچه امروزه اسباب‌بازی‌ها و سرگرمی‌های مدرن جایگزین بازی‌های سنتی شده است. سنگ‌های بازی جای خود را به سرگرمی‌های شبح بازی و شطرنج و… داده و عروسک‌های کوکی بازاری جایگزین عروسک‌های چوبی ابتکاری دختربچه‌ها شده است.

در استان هرمزگان بازی‌هایی سنتی و محلی از تنوع خاصی برخوردار است که در اینجا به معرفی بعضی از آن‌ها می‌پردازیم.

بازی دار توپ (دار توپا) (Dar top) 

این بازی از دو گروه پنج‌نفری یا بیشتر تشکیل می‌شود. زمان بازی معمولاً روزهای بارانی است. بین دو گروه قرعه‌کشی انجام می‌شود. هدفی دورتر از نقطه شروع بازی در نظر می‌گیرند، هدف را سر کلاه (sargala) می‌گویند. تیمی که موفق می‌شود بازی را شروع کند (به‌اصطلاح بازی‌گردان یا زننده توپ) به زمین بالا می‌رود «داریده darida» در محل شروع بازی توپ را به هوا پرتاب می‌کند. نفرات به‌نوبت با چوبی که در دست دارند به توپ ضربه می‌زنند. با زدن ضربه شخص به‌طرف سر کلاه حرکت می‌کند. نفرات گروه مقابل که در زمین پراکنده‌شده‌اند سعی می‌کنند توپ را گرفته و امتیاز بگیرند. باید توپ‌های هوایی را به‌وسیله یکدست بگیرند و توپ‌های زمینی را کنترل کنند.

بازی ادامه دارد تا آخرین نفر، سرگروه یا بمبل آخرین نفری است که به توپ ضربه میزند. با زدن ضربه اول تمام اعضا گروهش به‌طرف سر کلاه می‌روند، با زدن دومین ضربه به نقطه شروع بازی برمی‌گردند. اگر در این دو نوبت گروه رقیب بتواند با توپ آن‌ها را بزند، جای گروه‌ها در بازی عوض‌شده وگرنه گروه مجددا شروع کننده بازی خواهد بود.

همچنین اگر نفرات گروه مقابل بتواند قبل از رسیدن توپ به زمین آن را در هوا با یکدست بگیرند جای گروه‌ها عوض خواهد شد و بازی به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند.

به کسی که با چوب به توپ ضربه میزند «دارز» darza می‌گویند. این نوع بازی بیشتر اطراف بندرلنگه و در شهرستان‌های میناب، جاسک و بشاگرد رواج داشته است.

رمّاز یا رمّازا

این بازی بین دو یا دودسته چندنفری انجام می‌شود بدین ترتیب که:

ابتدا بازیکنان در زمینی صاف و هموار به عرض حداقل ۱۰ و طول ۲۰ متر روبه‌رو هم قرار می‌گیرند، آنگاه پای چپ خود را به عقب سر خم کرده و انگشت شست آن را با دست راست می‌گیرند و روی یک‌پا می‌ایستند و با دست دیگر خود با رقیب به مبارزه می‌پردازند.

هدف از این مبارزه آن است که رقیب را خسته سازند تا تعادل او برهم بخورد و ناگزیر پای خود را آزاد سازد و روی هر دو پا قرار بگیرد هر کس دورتر خسته شد و تعادل خود را از دست داد بازی را باخته است. بازی رماز که یک بازی نیمه قهرمانی است سالهاست که فراموش‌شده است.

بازی رمازا را به شکل دیگری نیز انجام می‌دهند. بدین‌صورت که در این بازی هدف را انتخاب کرده که به آن «سر کلاه sargala» میگویند این هدف ممکن است درخت یا چیز دیگری باشد پس از قرعه‌کشی گروه بازنده اطراف سر کلاه ایستاده محافظت از آن را بر عهده می‌گیرند. هریک از نفرات گروه برنده به‌نوبت به‌صورت لی‌لی سعی می‌کنند خود را به هدف برسانند گروه محافظ نیز به‌صورت لی‌لی به آن‌ها تنه زده و مانع رسیدنشان به هدف می‌شوند به همین ترتیب بازی ادامه می‌یابد تا آخرین نفر. اگر تمامی نفرات سوختند جای گروه‌ها عوض می‌شود.

بازی کلماچ kalamach (استخوان) 

تعداد نفراتی که در این بازی شرکت دارند ۱۰ الی ۱۵ نفر نوجوان حدود ۱۲ساله هستند. مکان بازی معمولاً در شن‌های ساحل دریا و یا در زمین‌های نرم است و زمان بازی در شب‌های مهتابی است.

یکی از بازیکنانی که جلوتر از سایرین صف ایستاده طبق قرعه‌کشی کلیماچ (استخوان) را به فاصله چندم‌تری در شن‌های ساحل دریا پرتاب می‌کند بازیکنان دیگر گوش می‌دهند که متوجه شوند که کلیماچ در کدام نقطه فرود می‌آید، سپس تمام بازیکنان به دنبال پیدا کردن کلیماچ می‌روند. کسی که کلماچ را پیدا کند به دیگران اعلام نمی‌کند کلماچ را پیداکرده و باید سریع به نقطه شروع بازی برگردد.

زمانی که نصف مسافت طی کرد شروع به دویدن و دادوهوار کشیدن می‌کند. در این میان چنانچه سایر بازیکنان او را بگیرند به کتک زدنش می‌پردازند و سعی می‌کنند کلیماچ را از دست او بگیرند. ولی اگر فرد یابنده به نقطه شروع بازی رسید و از خط بگذرد برنده است. و دفعه دوم او شروع‌کننده بازی است. همچنین برای گول زدن بازیکنان می‌تواند کلیماچ را در جیب خود پنهان کرده و به‌جای آن سنگی را به‌طرف ساحل پرتاب کند.

بازی هوتا

این بازی مخصوص بچه‌های خردسال ۶ تا ۱۰ساله است. تعداد بازیکنان دو نفر یا بیشتر است. بازیکنان به دو گروه تقسیم می‌شوند. نفرهای یک گروه با دست چشم‌های خود را می‌بندند یا پشت به گروه دیگر می‌ایستند، در این موقع نفرات گروه دیگر خود را در گوشه‌ای پنهان می‌کنند. به‌محض اینکه همگی کاملاً پنهان شدند، یکی از آنان با صدای بلند می‌گوید: «هوت» و این بدان معناست که بیایید و ما را پیدا کنید.

نفرات گروه مخالف به جستجو می‌پردازند و چون گروه دیگر را پیدا کردند باید آن‌ها را دستگیر کنند و دست خود را بر سر آنان برسانند و بگویند: «کچل» اگر موفق به انجام این کار شدند برنده‌اند اما اگر نفرهای گروه مخالف توانستند خود را به مقصدی که قبلاً تعیین‌شده برسانند، ابتکار عمل بازهم در دست آن‌هاست و بازی را ادامه می‌دهند.

چون این بازی مخصوص کودکان است معمولاً آن را در حیاط منزل و یا اتاق برگزار می‌کنند.

کلمات هوتا از «هوختن» به معنای برکشیدن و بیرون کشیدن و آمدن و پیدا شدن گرفته‌شده است. این بازی به اسم کوکی koki نیز معروف است.

بازی با فلاخن

بازی با فلاخن یکی از سرگرمی‌های رایج است. فلاخن متشکل از یک قطعه چوب دوشاخ که آن‌ها به‌اندازه دلخواه از شاخه درخت جدا کرده (معمولاً از چوب درخت گز که محکم است استفاده می‌کنند). آن را با چاقو می‌تراشند تا هموارتر شود. سپس یک‌تکه چرم نسبت ضخیم را به‌اندازه‌ای که بتوان در آن سنگ قرار داد و اطراف سنگ را بپوشاند می‌برند و در دوسر آن سوراخ ایجاد می‌کنند (به تکه چرم کوخه میگویند) سپس از تیوپ لاستیک‌های از رده خارج‌شده چندتکه به‌صورت نوار در عرض یک سانتی‌متر می‌برند. آن را دورتادور چوب دوشاخ محکم می‌پیچند. سپس به دو سر چوب یک‌تکه از لاستیک می‌بندند و دو سر هرکدام از آن‌ها را از سوراخ‌های کوخه عبور می‌دهند و محکم می‌بندند. از این وسیله برای شکار پرندگان کوچک مانند گنجشک و یا انداختن خرما از درخت استفاده می‌کنند. به این صورت که سنگی را در داخل کوخه گذاشته، دوشاخه را محکم با دست می‌گیرند، کوخه را می‌کشند و به‌طرف هدف نشانه می‌روند. سپس کوخه را رها کرده، سنگ به‌سوی هدف می‌رود. درگذشته به‌جای لاستیک از روده حیوانات استفاده می‌کردند.

بازی مجولا (majula) 

در این بازی ۲ تا ۶ نفر بازیکن می‌توانند شرکت کنند. برای انجام بازی، ابتدا بر روی زمین دایره‌ای به قطر ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر می‌کشند، این دایره را «کیشک» میگویند. تمامی بازیکنان به تعداد مساوی مجول (شتالنگ گوسفند) را در کیشک می‌گذارند. پس از فاصله ۵ متری کیشک، هر یک از بازیکنان به‌نوبت با مجول بزرگ‌تری به سمت مجول‌های کاشته شده می‌زنند. محل پرتاب مجول را پله (pela) می‌گویند.

با پرتاب مجول‌ها، هر مجولی که از دایره خارج شد، متعلق به همان فرد بوده و بازی را به همان صورت ادامه می‌دهند. اما اگر مجول پرتاب‌شده به مجول‌های کاشته شده برخورد نکرد، نوبت به بازیکن دیگر رسیده و بازی به همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند.

بازی کپگا (kapaga) 

کپگا یک بازی دخترانه است. برای انجام بازی ابتدا مستطیلی روی زمین کشیده و آن را به پنج قسمت تقسیم می‌کنند و هر یک قسمت را «خانه» میگویند و در یک‌طرف آن دایره‌ای بزرگ را به‌عنوان دریا می‌کشند. شرکت‌کنندگان باید به‌صورت لی‌لی تخته‌سنگ کوچکی را از خانه‌ها گذرانده و از دریا عبور دهند چنان چه موفق شوند یک‌خانه را برده و بازی را ادامه می‌دهند در غیر این صورت نوبت بعدی می‌شود.

بازی پا جفتکا (pa joftaka) 

این بازی مختص پسران است، برای شروع بازی ابتدا، با گچ خطوطی به فاصله ۵/۱ متری از هم می‌کشند و هر نفر می‌بایست به حالت جفت‌پا از روی خطوط بپرد و پای خود را بر روی آن‌ها قرار دهد. کسی برنده بازی است که موفق به پرش بیشتر و عبور از خطوط شود.

بازی سیدوک و بیدوک (saydok va baydok) 

این بازی در شب اجرا می‌شود. برای شروع بازی چند چاله کوچک را در زمین حفر کرده پس‌ازآن قرعه‌کشی می‌کنند نفری که در قرعه‌کشی بازنده شده می‌ایستد و نفر برنده بر پشتش سوار می‌شود نفر ایستاده از فاصله ۴ تا ۵ متری باید توپ را در داخل چاله‌ها بیندازد. تا توپ داخل چاله‌ها نیفتد فرد برنده بر پشتش سوار می‌ماند و در صورت افتادن توپ جای نفرات عوض می‌شود.

بازی کمراشکخ (kamar-eskax) 

تعداد بازیکنان در این بازی دو گروه چندنفری است یکی از گروه‌ها برای مخفی شدن در اطراف محله پراکنده می‌شوند و گروه مقابل (یابنده) برای پیدا کردن آن‌ها در منطقه تجسس می‌کند. اگر گروه مقابل بتواند یکی از نفرات گروه مخفی‌شده را دستگیر کند دور کمرش را با دودست می‌گیرد و با گفتن کلمه «کمر اشکخ» یعنی کمرت را شکسته به نفرات گروه مخفی‌شده می‌فهماند بازی را باخته‌اند.

– در نگارش گزارش فوق علاوه بر بررسی شخصی، از گزارش‌های مردم‌نگاری میناب، جاسک، بشاگرد، بندرلنگه و حاجی‌آباد و همچنین کتاب «از بندر جرون تا بندرعباس» تألیف احمد سایبانی بهره گرفته‌شده است.

منبع:میراث آریا