سال‌هاست با وجود پرندگان بومی و مهاجر در کهگیلویه و بویراحمد پرنده‌نگری علاقه‌مندان خاص خود را داشته اما به‌تازگی با انجام اقدام‌هایی از سوی دستگاه‌های اجرایی متولی این شاخه از گردشگری به راهبردی برای سرمایه‌گذاری در استان تبدیل‌شده است.

دستگاه‌های اجرایی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و محیط‌زیست کهگیلویه و بویراحمد برای رونق پرنده‌نگری با انجام چهار اقدام آستین همت را بالا زده‌اند تا بتوان به آینده روشن این شاخه از گردشگری در استان امیدوار بود.

برپایی دوره‌های آموزشی معرفی پرنده‌نگری، حمایت از سرمایه‌گذاران متقاضی راه‌اندازی سراچه‌های پرنده‌نگری، ثبت ملی دو تالاب مهم کهگیلویه و بویراحمد و اقدام برای ثبت این تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر، گام‌های برداشته‌شده برای بهره‌وری از پرنده‌نگری و درآمدزایی از طریق آن در استان بشمار می‌رود.

ظرفیت‌های پرنده‌نگری

درحالی‌که پرنده‌نگری به‌عنوان یکی از شاخه‌های جذاب گردشگری در سال‌های اخیر موردتوجه بسیاری از کشورهای دارای ظرفیت بوده و سود قابل‌توجهی به صنعت توریسم آنان تزریق می‌کند، کهگیلویه و بویراحمد نیز با داشتن ظرفیت‌های طبیعی شرایط رونق پرنده‌نگری را دارد و فرصت خوبی برای مشارکت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی فراهم‌شده تا ضمن ثروت آفرینی به اشتغال‌زایی نیز کمک کنند.

وجود ۱۴۰۰ کیلومتر ساحل رودخانه در مناطق گرمسیری و سردسیری کهگیلویه و بویراحمد و اختلاف دمای ۲۰ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد زمینه برای رونق پرنده‌نگری در گونه‌های مختلف آبزی و کنار آبزی در کهگیلویه و بویراحمد فراهم کرده است.

برنامه‌های توسعه پرنده‌نگری

مسئول روابط عمومی و کارشناس گردشگری اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کهگیلویه و بویراحمد با اشاره به اینکه فصول پاییز و زمستان تعداد پرشماری از علاقه‌مندان و پژوهشگران حیات‌وحش به‌منظور مشاهده پرندگان مهاجر آسیایی به تالاب‌های استان سفر می‌کنند، گفت: «میراث‌فرهنگی برای بهره‌گیری بهتر از این شاخه از گردشگری برنامه‌های متنوعی در دست اقدام دارد.»

علی‌اکبر پاک اضافه کرد: «در زمان حاضر یک دفتر گردشگری فعال در استان با دارا بودن مجوز رسمی دوربین‌های پیشرفته اقدام به برگزاری تورهای پرنده‌نگری در کهگیلویه و بویراحمد می‌کند.»

وی تأکید کرد: «به‌منظور معرفی این جذابیت دومین دوره آموزشی شاخه گردشگری پرنده‌نگری امسال در کنار یکی از تالاب‌های استان برگزار می‌شود.»

پاک تأکید کرد: «شرکت‌کنندگان در این دوره‌های آموزشی با استفاده از دوربین‌های تخصصی پرندگان مهاجر آسیایی را مشاهده می‌کنند.»

او ابراز داشت: «میراث‌فرهنگی کهگیلویه و بویراحمد آماده پرداخت تسهیلات ارزان‌قیمت برای راه‌اندازی سراچه‌های پرنده‌نگری در کنار تالاب‌های استان است.»

آیا پرنده‌نگری تهدیدی برای حیات پرندگان محسوب می‌شود؟ 

او با اشاره به برخی آداب پرنده‌نگری که این گردشگران نباید به لانه پرندگان نزدیک شوند و به تخم پرنده دست بزنند و یا در تغذیه آن‌ها دخالت کنند، عنوان کرد: «این شاخه از گردشگری تهدیدی برای حیات‌وحش ایجاد نمی‌کند.»

پاک تأکید کرد: «آشنایی شهروندان با انواع گونه‌های پرندگان بومی و مهاجر و نحوه زیست آنان در زیستگاه، آشیان گزینی، تغذیه، زادآوری و بیان اهمیت و ارزش زیست‌محیطی پرندگان و نقش آن‌ها در اکوسیستم‌های شهری و مهم‌تر از همه آرامش روحی و روانی از جذابیت‌های پرنده‌نگری است که زمینه مشارکت بیشتر شهروندان برای صیانت ازاین‌گونه‌های ارزشمند را فراهم می‌کند.»

ثبت تالاب‌ها زمینه‌ساز رونق پرنده‌نگری

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه و بویراحمد با اشاره به اهمیت ثبت تالاب‌ها که نخستین گام برای رونق پرنده‌نگری در استان است، گفت: «برم الوان و دریاچه مورد زرد زیبایی این استان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.»

جمشید عبدی‌پور اظهار داشت: «مستندات موردنیاز ثبت این تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر پس از انجام مطالعات کارشناسی به سازمان محیط‌زیست کشور ارسال‌شده و قرار است درباره ثبت بین‌المللی این آنان تصمیم‌گیری شود.»

کنوانسیون رامسر یک معاهده بین‌المللی است که دوم فوریه سال ۱۹۷۱ میلادی در شهر رامسر به تصویب رسید، این کنوانسیون مربوط به تالاب‌های مهم بین‌المللی به‌ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی است که در ابتدا با حضور نمایندگان ۱۸ کشور شکل گرفت و اکنون ۱۷۱ کشور عضو آن هستند.

او ابراز داشت: «در صورت ثبت این مناطق در کنوانسیون رامسر امکان اختصاص اعتبار برای ایجاد زیرساخت‌ها و صیانت از این گنجینه‌های طبیعی در استان فراهم می‌شود.»

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه و بویراحمد تأکید کرد: «استان یک تالاب کوچک دیگر به نام کوه گل دارد که شرایط لازم برای انجام ثبت ملی را ندارد.»

دریاچه برم الوان مشخصاتی ازجمله ۱۱۰۰ متر ارتفاع از سطح دریا در وسعت ۱۵ هکتار مساحت است و حداقل عمق آب ۱۲ متر و حداکثر ۳۰ متر عمق دارد.

دریاچه برم الوان در ۴۰ کیلومتری شهر لیکن، مرکز شهرستان بهمئی، دهستان سرآسیاب یوسفی و ۸۰ کیلومتری شمال غربی دهدشت مرکز شهرستان کهگیلویه قرار دارد.

دریاچه‌ی مور زرد زیلایی نیز در ارتفاع ۲ هزار و ۱۸۰ متر از سطح دریا، بیش از ۳۵ هکتار مساحت دارد و حداکثر و متوسط عمق آب این دریاچه به ترتیب ۱۴ و هشت متر است.

این دریاچه در جنوب لردگان، نزدیک مرز استان خوزستان و در حدود ۱۸۰ کیلومتری شمال غربی یاسوج واقع‌شده است.

عبدی‌پور با اشاره به اینکه در حال حاضر امکان پرنده‌نگری در منابع آبی نظیر رودخانه‌ها و سدهای کهگیلویه و بویراحمد وجود دارد تأکید کرد: «به‌منظور صیانت از میراث طبیعی هم‌زمان مهاجرت پرندگان آبزی و کنار آبزی به رودخانه‌های استان گشت‌های کنترلی حریم رودخانه‌ها از طریق نیروهای حفاظت محیط‌زیست افزایش‌یافته است.»

عبدی‌پور ابراز داشت: «پایش منابع آبی باهدف پیشگیری از شکار غیرمجاز در تمام زیستگاه‌های محل استقرار پرندگان مهاجر انجام می‌شود.»

پرندگان مهاجر آسیایی مهمان در آبگیرهای استان از گونه‌های انواع لک‌لک، حواصیل خاکستری و سفید و مرغابی سار، چنگر، کاکانی، پرستوی دریایی، گیلانشاه و بالکان هستند.

به گفته کارشناسان، ۷۰ درصد از پرندگان مهاجرت کننده به کهگیلویه و بویراحمد آبزی و ۳۰ در صد نیز کنار آبزی هستند.

دیگر ظرفیت‌های حیات‌وحش کهگیلویه و بویراحمد برای گردشگری

کهگیلویه و بویراحمد با ۲۴۰ گونه پستانداران، بیش از ۲۰۰ گونه پرندگان، ۳۹ گونه خزندگان، ۹ گونه ماهیان و سه گونه دوزیستان از زیستگاه‌های مهم حیات‌وحش منطقه زاگرس محسوب می‌شود که ظرفیت‌های فراوانی برای گردشگری در انواع گونه‌های حیات‌وحش دارد.

گونه‌های مهم حیات‌وحش این مناطق نیز شامل کل و بز، گرگ، کفتار، شغال، روباه، تقی، کارا کال، پلنگ و پرندگانی ازجمله کبک، تیهو، بحری و دلی‌جه است.

استان کهگیلویه و بویراحمد با ۳۱۲ هزار و ۵۰۰ هکتار منطقه حفاظت‌شده و موقعیت اکولوژیکی و توپوگرافی خاص خود دارای پوشش گیاهی، جانوری و منابع حیاتی متنوعی است به‌گونه‌ای که افزون بر ۲۰ درصد پوشش جنگلی زاگرس و حدود ۴۰ درصد گونه‌های دارویی کشور را در خود جای‌داده است.

هفت منطقه حفاظت‌شده دنا با وسعت ۹۳ هزار و ۶۶۰ هکتار، دنای شرقی با وسعت ۲۸ هزار و ۲۰۲ هکتار، خایید سرخ با مساحت ۳۳ هزار و ۲۳۵ هکتار، خامی با وسعت ۲۵ هزار و ۶۷۱ هکتار، دید با ۱۰ هزار و ۳۸۱ هکتار، سورک با ۲ هزار ۴۲۸۷ هکتار و سیوک با ۱۲ هزار ۸۵۸ هکتار در این استان زیبای طبیعی وجود دارد.

کهگیلویه و بویراحمد همچنین دارای پنج منطقه شکارممنوع شامل پادنای سمیرم، خرم ناز، لار و ماغر، حاتم و کوه تلرش است.

این استان ۷۲۶ هزارنفری که یک درصد از خاک و جمعیت کشورمان را در خود جای‌داده با داشتن ۲۵۰ جاذبه طبیعی، تاریخی و مذهبی سالیانه میزبان سه میلیون نفر گردشگر است.

منبع:میراث آریا

مجموعه تاریخی کاروانسرای شمس‌السلطنه متعلق به دوره قاجار و بانی آن حاج محمد نراقی معروف به حاجی خان است که از رجال عهد قاجار و به دلیل تمکن مالی خوب و اهمیت شهر در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و توسط یکی از کارگزاران خود این مجموعه نفیس معماری را احداث کرد.

این بنا به شمس‌السلطنه دختر حاجی‌خان به ارث می‌رسد و بانو شمس‌السلطنه مجموعه بنا را به نام خود وقف بر تحصیل افراد بی‌بضاعت می‌کند. این مجموعه تاریخی‌تجاری شامل راسته اصلی بازار، چهارسوق، تاجرسرا و کاروانسرا است.

این مجموعه تاریخی دو طبقه و حدود ۴هزار متر مربع وسعت دارد که راسته اصلی و شریان بازار به طول تقریبی ۲۰۰ متر در جهت شرقی – غربی احداث شده است.

مصالح این بنا عمدتا از آجر و سنگ و در برخی نواحی از خشت با اندود و ملاط سنتی و در نماها کاه‌گل دیده می‌شود.

طبقه اول محل نگهداری چارپایان و طبقه فوقانی به عنوان استراحتگاه تجار اختصاص داشته است که امروزه حجره‌های راسته اصلی بازار تحت اجاره به مشاغل خرد از جمله خراطی، نانوایی، ادویه سرا، عتیقه فروشی، و… توسط اداره اوقاف سامان‌دهی شده است.

کاروانسرای شمس‌السلطنه و تاجرسرای حاج مهدی دو اثر معماری فاخر در هسته مرکزی شهر نراق هستند که می‌بایست توسط بخش خصوصی و سرمایه‌گذار با نظارت عالیه اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان احیاء و یهره‌برداری شود تا در کنار نجات بخشی و زنده نگه داشتن یادمان‌های تاریخی هم فرصتی برای اشتغال ایجاد شده و در حقیقت رسالت حفاظت ابنیه تاریخی که حراست و انتقال هویت ملی است برای نسل‌های آینده صورت پذیرد.

این مجموعه محل‌های خاصی برای نگهداری شتر کاروان‌ها وجود داشته که به اصطلاح محلی آن‌ها را عصارخان می‌نامند. تعداد زیادی از مردم شهر نراق از راه خدمات‌رسانی به کاروانیان امرار معاش کرده و نقل است که در۱۰۰ سال گذشته ۱۵ عدد نانوایی در کار تهیه نان برای کاروان‌های تجاری فعال بوده‌اند و این خود بهترین شاهد بر رونق تجارت شهر نراق است.

بخش تاجرسرای بازار را سرای معاون‌الممالک می‌نامند معمولا بهترین نقطه تجاری یک بازار به عنوان حجره اصلی متعلق به رئیس‌التجار بود تا هر رهگذری از این طریق رتبه و جایگاه تجار را دریابد.

کالبد معماری قاجاری بازار در مرکز راسته اصلی با عنوان چهارسوق توسط کاربندی و شمسه و کاشی‌های فیروزه‌ای شکل گرفته است. از بخش‌های دیدنی این مجموعه وجود درهای بسیار زیبا و گره‌کاری‌شده است که نشان از اوج هنر استادکاران نجار نراقی است. این درها نیاز به توجه و مراقبت شدید دارد که متاسفانه در راسته بازار کاملا از بین رفته و در تاجرسرا هم بخش زیادی از آن در معرض تهدید و خطر پوسیدگی و تخریب است.

بازار تاریخی نراق در جوار خود یک آب انبار هم دارد که به آب انبار بازار معروف است و به نظر می‌رسد همزمان با ساخت بازار احداث شده باشد که متاسفانه در حال حاضر مخزن آن تخریب و با خاک پر شده است و تنها از آن سر دربی به جای مانده که آن هم بر اثر بی‌توجهی آسیب‌های زیادی دیده است.

مجموعه بازار و کاروانسرای شمس‌السلطنه در تاریخ ۲۲ آبان ماه ۶۲ به شماره ۱۶۴۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی در دو سال اخیر بام راسته اصلی بازار، بام کاروانسرای شمس‌السلطنه و قسمتی از بام تاجرسرای حاج مهدی و تاق و تویزه‌های بازار را مرمت و نجات بخشی کرده که این امر به‌تنهایی و بدون مشارکت نهادهای ذی‌نفع نتیجه مطلوبی نخواهد داشت.

منبع:میراث آریا

این هنر درگذشته مستقل نبوده و به‌عنوان هنری تزیینی و الحاقی برای هنرهای چوبی دیگر مانند معرق، خاتم به کار می‌رفته است، اما امروزه با تلاش هنرمندان، به‌طور محدود به‌مثابه هنری مجزا رواج دارد.

در روند ساخت جوک‌کاری، اصول زیبایی‌شناسی مشتمل بر ارزش‌های فرهنگی و هنری به پیروی از معیارهای سنتی جامعه و همچنین بینش هنرمند رعایت می‌شود.

در این شاخه هنری برخلاف دیگر هنرهای چوبی مانند خاتم و معرق، هنرمند تمام مراحل کار اعم از تهیه و آماده کردن چوب‌ها تا تهیه نقشه، پیچیدن نقش‌مایه‌ها و جازنی قامه‌ها و نهایتاً پرداخت و جلاکاری اثر را به‌صورت متمرکز در کارگاه خویش به انجام می‌رساند.

بر طبق مطالعات انجام‌شده جوک‌کاری مانند دیگر هنرهای سنتی در زمره میراث‌فرهنگی ملموس و ناملموس قرار می‌گیرد و با تکیه‌بر ویژگی‌های مادی جوک‌کاری، می‌توان آن را در شاخه هنرهای وابسته به معماری قرارداد و همچنین با تعریف میراث ناملموس که حضور سنت‌ها، دانش و مهارت در هنرهای دستی سنتی را شامل می‌شود، مطابقت دارد.

شرحی بر پیشینه جوک‌کاری شیراز

جوک کاری ازجمله هنرهای زیبا و اصیلی است که هنرمندان از دیرباز با آن آشنا بوده‌اند و فراز و نشیب‌های تاریخ در ادوار مختلف نه‌تنها باعث از بین رفتن سابقه و روند تکاملی این هنر نشده، بلکه هر حادثه و تحولی بر دوام و شکوفایی آن افزوده است.

گذشته و پیشینه هنر جوک‌کاری در پس پرده ابهام مانده و چیستی و خاستگاه آن تقریباً ناشناخته مانده است. جوک کاری هنری بسیار دقیق است که ساخت آن نیاز به‌دقت و ظرافت فراوان دارد. شکل آن به‌گونه‌ای است که بیننده در نگاه اول به اثر تولیدشده، نخواهد توانست به چگونگی ساخت و حتی نوع نقش آن پی ببرد.

همین امر باعث شده که در دوران مختلف برای هنر جوک تعاریف گوناگونی ارائه شود که برخی حتی مغایر با نوع ساخت و چگونگی نقوش آن بوده است. این پراکندگی تا آنجاست که گاه آن را هنر حکاکی، گاه کنده‌کاری، گاهی خاتم و جازنی دانسته‌اند و نقوش آن را نیز به نقوش قالی و قالیچه یا موزاییک‌سازی تشبیه کرده‌اند و باید گفت این تعریف هرچند از بسیاری جهات شامل جوک می‌شود اما موارد نقضی نیز بر آن می‌توان یافت که جامعیت و صحت کامل آن را خدشه‌دار می‌کند.

شاید تنها از این نظر بتوان آن را به جوک‌کاری نزدیک دانست که هردو با قطعات هندسی از قبیل مربع، مثلث، مستطیل و لوزی ساخته می‌شوند. این هنر به هنر خاتم نیز تشبیه شده است. حال‌ آن‌که اگرچه مشابهت‌های فراوانی باهم دارند اما دارای نقاط اختلافی نیز هستند.

در ساخت جوک تنها مواد اولیه‌ای که به کار می‌رود، چوب است درحالی‌که در خاتم از انواع استخوان‌ها و فلزات نیز استفاده می‌شود. دیگر اینکه در جوک کاری سعی بر این است که از رنگ طبیعی چوب استفاده شود اما در خاتم‌کاری چوب را به رنگ‌های گوناگون درمی‌آورند. از سویی نقوش به‌کاررفته در جوک کاری به ظرافت خاتم نیست و حتی نحوه پیچیدن گل‌ها و جازنی قامه‌ها متفاوت است. به‌رغم این تفاوت‌ها بازهم هر بیننده در نگاه اول جوک کاری را به خاتم شبیه می‌داند.

پیش از نفوذ اسلام در ایران گونه‌ای خاتم‌کاری رواج داشته است به این صورت که خاتم‌کاران از چوب یکرنگ استفاده می‌کردند و آن را در اندازه‌های چهار میلی‌متری می‌بریدند و در اشکال و طرح‌های مختلف روی صفحه‌ای چوبی با چسب یا میخ نصب می‌کردند.

این نوع خاتم‌سازی نیز تا چند قرن پس از نفوذ اسلام متداول بوده است. یک نمونه از آن، منبر مسجد جامع عتیق شیراز است که پیشینه آن بیش از هزار سال است و به دوران یعقوب لیث صفاری بازمی‌گردد. شاید بتوان آن را نمونه‌ای از جوک کاری نیز دانست. در سده‌های اولیه تاریخ اسلام نوعی هنر تزیین سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می‌گویند. اجزای تشکیل‌دهنده در این نوع خاتم به‌جای مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل، متوازی‌الاضلاع و لوزی است. این شیوه‌ی ساخت تا قرن‌ها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشته و از قدیم‌ترین نمونه‌های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عتیق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده‌شده است.

پیشینه هزارساله این هنر حکایت از آن دارد که ایرانی‌ها پیش از ورود اسلام به این سرزمین، با نوعی هنر تزیین اشیا آشنا بوده‌اند.

از ویژگی‌های این هنر، استفاده از قطعات مربع و مستطیل شکل چوبی بوده که آن‌ها را با چسب یا میخ روی اشیا می‌چسباندند. رواج هنر تزیینی دیگری که اکنون به نام رویه‌کوبی شناخته می‌شود، پیش از حمله مغول‌ها به ایران بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از خاتم در دوره‌های بعد به‌ویژه در دوره سیطره مغول بر ایران، بر طبق مدارک تاریخی، هنر جوک کاری در آن روزگار نیز رواج داشته اما این احتمال می‌رود که نام آن متفاوت بوده است.

در نیمه دوم سده هشتم هجری قمری مصادف با (۱۴ میلادی) صنعت چوب‌بری ایرانی ازلحاظ فنی و هنری به درجه عالی رسید.

در موزه متروپولیتن یک رحل قرآن چوبی موجود است که می‌توان آن را از شاهکارهای چوب‌بری دوره مغول ایران به شمار آورد، تزیینات زیبای آن عبارت است از اشکال توریقی و نقوش خطی و اشکال نباتی و گل و گیاه که از آن‌ها شکوفه و اشکال برگ نخلی منشعب می‌شود و از صنایع چینی اقتباس‌شده است. کتیبه آن علاوه بر نام دوازده امام (ع)، اسم سازنده آن یعنی حسن بن سلیمان اصفهانی را نشان می‌دهد و تاریخ ساخت آن ذی‌الحجه سال ۷۶۱ ه. ق ذکرشده است. نام سازنده این رحل قرآن حاکی از آن است که این قطعه در ایران ساخته‌شده است. سازنده و حکاک آن از همه عناصر تزیینی مکتب مغول استفاده کرده و آن‌ها را با تأثیر کامل در گوشه‌ها و منطقه‌های مختلف نشانده و گاه اشکال مشبک توخالی و گاهی نیز چند طرح مختلف را بر روی‌هم قرار داده است.

خاتم‌های شش‌ضلعی در دوران قاجاریه در تهران و شیراز ساخته شدند و به‌جز دو درب خاتم، بقیه بیشتر روی قلمدان و قاب آیینه و رحل قرآن به‌کاررفته است.

اگرچه حاشیه‌های خاتم هنوز هم همان حاشیه مورد و مداخل هستند ولی تفاوت اساسی در این است که در آن زمان به‌صورت نامرتب و درشت تهیه می‌شدند؛ اما با حمایت از هنرمندان فن به‌زودی سبک آن‌ها عوض شد و ابتدا خاتمی به‌نام‌ جو سفید و جو سیمی و سپس حاشیه شش‌ضلعی در خاتم به‌کاربرده شد. ساخت خاتم‌هایی که در متن آن‌ها طرح شش‌ضلعی به‌کاربرده شده، از زمان قاجاریه رواج پیداکرده است و امروزه نیز همچنان ساخته می‌شوند.

در لغتنامه دهخدا از جوک کردن یا جوکوب کردن به معنای ریزه‌ریزه ساختن چیزی به مقدار جو نام‌برده شده است و با توجه به تحقیقات میدانی وجه‌تسمیه آن را می‌توان به نقش‌های شبیه ساقه جو یا گندم دانست و دلیل دیگر نام‌گذاری آن به این نام عنوان می‌شود که چون در نقش‌مایه‌های آن چوب‌های تیره و روشن در کنار هم قرارمی گیرند، نام‌جو گندم را برای آن انتخاب کرده‌اند.

چوب اساسی‌ترین ماده تشکیل‌دهنده آثار جوک کاری است. از چنین ماده سختی، نقوش متنوع و دلپذیری شکل می‌گیرد که نگاه انسان نرمی نقوش را دنبال می‌کند و سختی آن را از یاد می‌برد، به‌واسطه چنین ویژگی مهمی است که هنرمندان فعال در این رشته بایستی دانش خود را درباره ویژگی‌ها و ساختمان چوب گسترده کنند. طبیعی است که شناخت بیشتر در بهبود بخشیدن کیفیت آثار مؤثر خواهد بود.

جوک کاری هنری ازجمله هنرهای دستی سنتی چوبی است که بیننده در نگاه اول به اثر تولیدشده، نمی‌تواند به چگونگی ساخت و حتی نوع نقش آن پی ببرد. این هنر دارای فن‌آوری خاص بوده که در طول حیات خود به شیوه‌ای غیررسمی و شفاهی انتقال‌یافته است. درواقع هنر آراستن اشیای چوبی با نقوش هندسی بسیار ریز است که با استفاده از چوب‌های رنگی ساخته می‌شود. نقوش آن از کنار هم قرارگرفته قطعات چوب با مقطع‌های مختلف مثلث، مستطیل، لوزی و مربع به وجود می‌آید. جوک کاری از حیث ظاهری تا حدودی به خاتم شبیه است، لیکن این شباهت بیشتر درروش ساخت نقش‌مایه‌هاست، نه در استفاده از مواد اولیه و فن ساخت در این هنر همواره بخش مهمی به نام زیر کار وجود دارد که لایه‌ای تزیینی و مرکب از قطعات کوچک چوب به‌عنوان «قامه» سطح آن را (همانند خاتم) می‌پوشاند، البته در برخی از آثار قامه‌ها به‌صورت جازنی (تا حدودی شبیه معرق جانشینی) در سطح زیر کار به اجرا درمی‌آیند.

متأسفانه به سبب فقدان مستند نگاری در خصوص این هنر نمی‌توان با صراحت درباره گذشته و سیر تاریخی آن سخن گفت و ناگزیر تاریخچه دیگر هنرهای چوبی مشابه را برای این منظور باید پی گرفت. چنانکه شواهد مستند موجود درباره خاتم‌کاری رواج آن را در پیش از نفوذ اسلام در ایران نشان می‌دهند، ملاک قضاوت برای تطبیق این تاریخ درباره جوک کاری گونه‌ای از خاتم ساخته‌شده با چوب یکرنگ در اندازه‌های چهار میلی‌متری و با اشکال و طرح‌های مختلف برش است که روی صفحه‌ای چوبی با چسب یا میخ نصب می‌کردند. با استناد به شواهد دیگری که ازاین‌دست وجود دارد می‌توان نقطه آغازین هنر جوک کاری به شیوه امروزی یا شبیه به آن را به عصر استیلای ایلخانان در ایران پیوند داد.

بنابراین هر آنچه در مقوله روش‌های صیانت (شناسایی و مستندسازی، معرفی و ترویج، حفظ و احیاء و انتقال) از نمونه‌های شاخص میراث ملموس و ناملموس قرار می‌گیرد را می‌توان به برنامه صیانت از هنر جوک کاری تعمیم داد. ازاین‌رو راه‌کارهایی که بتوانند حفظ و احیاء این هنر را تضمین نمایند نبایستی تنها بر روش‌های متکی بر وجوه مادی و به‌منظور بقای موجودیتی صرفاً فنی تأکید ورزد، بلکه باید در جهت حفظ هویت معنوی یا همان ارزش‌های ناملموس باشد تا بتواند اعتبار هنری و هویت اصیل آن را معرفی، حفظ و احیاء نماید. این امر به‌طور موجز در قالب زیر قابل‌طرح است:

• ایجاد زمینه‌های لازم برای فعالیت هنرمندان در حوزه مهارت‌های فردی،

• ایجاد نظام آموزشی و فراهم آوردن زمینه‌های انتقال دانش و مهارت‌های آن‌ها به جوانان،

• تشویق و ترغیب جوانان به آموزش در محضر اساتید فن.

افزون بر آن، به سبب آن‌که متأسفانه امروزه هنرمندان و متولیان هنرهای سنتی به دلایل مختلف از قافله تبلیغات مدرن و اطلاع‌رسانی مناسب نسبت به رقیبان خود عقب‌مانده‌اند و بیشتر از تجربیات و خلاقیت‌های گذشته صرفاً تقلید می‌کنند تا استفاده و سرمشق گرفتن، نقش طراحی و ارزش آن در کالاهای تولیدی به فراموشی سپرده‌شده است؛ بنابراین سایر مراتب در خصوص حفظ و احیا این هنر متوجه آگاه‌سازی هنرمندان با نیاز بازار و ضرورت تبلیغ کارهای هنری هنرمندان این عرصه در دنیای امروزی، همچنین پیشگیری از خریدوفروش غیرقانونی و ایجاد بازار اقتصادی مناسب برای آن، می‌شود. مضاف بر آموزش مستمر هنرآموزان و ارتقا کیفیت هنری آثار می‌تواند در احیا هنرهای سنتی نقشی مؤثر ایفا کند.

راه‌اندازی تشکل‌هایی چون اتحادیه سراسری تعاونی‌ها باهدف تمرکز بر روی شناسایی بازارهای هدف و بازاریابی برای عرضه و فروش دست آفرینه‌های هنرهای سنتی می‌تواند امکان و بستری مناسب برای پرورش بازاریابان حرفه‌ای عرصه هنرهای دستی سنتی فراهم آورد و همچنین انگیزه مناسبی برای فعالیت جمعی و مشارکت جویانه تولیدکنندگان این هنر به دست دهد.

پرونده ثبت میراث ناملموس و آن در سال ۱۳۹۴ به شماره ثبت ۸۳۱۹۴ به ثبت آثار ناملموس به فهرست آثار ملی ایران رسیده است و پرونده استاندارد آن در سال ۱۳۹۸ به شماره ۲۱۶۰۴ توسط نگارنده به فهرست استانداردهای ملی سازمان ملی استاندارد ایران اضافه‌شده است.

منبع:میراث آریا

یونسکو صنایع خلاق را صنایعی می‌داند که محصول یا خدمات آن‌ها به صورت مشخص دارای المان‌های نوآورانه یا هنری است؛ این تعریف، صنایع فرهنگی به علاوه تمام تولیدات فرهنگی و هنری را شامل می‌شود، به همین دلیل در گردشگری نسل سوم، طراحان بسته‌های گردشگری با استفاده از صنایع خلاق و تکیه بر تعامل نزدیک و دوسویه با گردشگر در صدد خلق تجربه‌ای تازه، ملموس و لذت بخش هستند.

در گردشگری خلاق، گردشگر به تعامل بیشتر آموزشی، اجتماعی، احساسی و همچنین مشارکت با مکان، فرهنگ زندگی و مردم تشویق می‌شود. مرتبط ساختن صنایع خلاق با گردشگری می‌تواند تقاضا را افزایش داده، ابتکار در گردشگری را برانگیزد و محصولات گردشگری را دوباره احیا کند.

گفتمان صنعت گردشگری درحال تجرب جابه‌جایی از گردشگری سنتی به گردشگری خلاق است؛ که در آن گردشگران سعی دارند در فرهنگ‌های محلی مشارکت کنند و به تجربه فعالی‌های خلاقانه تمایل دارند.

در گردشگری خلاق، گردشگری فرهنگی شامل فرهنگ بومی، آداب و رسوم، گویش و زبان محلی، پوشش و لباس محلی، موزه‌ها، نمایشگاه‌ها، ارکسترها، نمایشنامه‌ها، هنرهای دستی، معماری ایران علاوه بر موارد فوق، موسیقی سنتی، آیین‌های سنتی نظیر تعزیه، مراسم چهارشنبه‌سوری، جشن‌های مذهبی زرتشتی و اسلامی، عزاداری‌ها مانند محرم و… جذابیت‌های فرهنگی هستند که گردشگر نسل سوم گردشگری با درک این موضوعات علاقه‌مند به کشور مقصد می‌شود و چه بسا خود عنصری برای تبلیغ کشور مقصد خواهد شد.

استان اردبیل یکی از مناطق عمده آب‌های معدنی و آب‌های گرم در خاورمیانه با داشتن تنوع طبیعی و جاذبه‌های یادمانی و تاریخی و فرهنگی یکی از مناطق مهم و تاثیرگذار در حیات سیاسی و مذهبی ایران به ویژه خاستگاه تشیع و مقتدرترین دولت مرکزی پس از اسلام (صفویه) و به عنوان یکی از استان‌های شاخص و مقصد گردشگران داخلی و خارجی مطرح است؛ این استان ظرفیت‌های بسیار بالایی در گردشگری خلاق دارد که می‌توان با نظام‌مند ساختن و نهادینه کردن آن در بازار کسب و کارها، آن‌ها را به فعلیت رسانید که در این بخش به برخی از پتانسیل‌های بالقوه استان اردبیل در این حوزه می‌پردازیم.

روستاها: در نقاط مختلف استان اردبیل، روستاهایی با ویژگی‌های آب و هوایی متفاوت و جاذبه‌های متنوع تاریخی و فرهنگی و طبیعی وجود دارد، این روستاها به عنوان پتانسیل‌های آماده‌ای هستند که یک ایده خلاقانه کوچک می‌تواند آن‌ها را به جاذبه‌های مطرح گردشگری تبدیل کند و راه را برای توسعه گردشگری روستایی هموار ساخت.

عشایر: اردبیل با برخورداری از ایل عشایر شاهسون که آداب و رسوم و شیوه زندگی ویژه‌یی دارند، این امکان را دارد که از گردشگری عشایر برای جذب گردشگر، حفظ فرهنگ عشایری و همچنین بهبود وضع اقتصادی آن‌ها بهره ببرد، ۷۵ هزار نفر جمعیت جامعه عشایری در استان باعث ایجاد زمینه توسعه گردشگری عشایری شده است.

اقامتگاه‌های سنتی: یکی از حوزه‌هایی که استان اردبیل می‌تواند در آن عملکرد قوی داشته باشد، شکل‌دهی اقامتگاه‌های سنتی است، در این استان بناهای قدیمی هستند که امکان تبدیل به هتل‌های میراثی را دارند؛ تجربه نشان می‌دهد که گردشگران خارجی، اقامت در هتل‌های سنتی را به هتل‌های مدرن ترجیح داده و اقامت در این اماکن را به عنوان یک تجربه منحصر به فرد تلقی می‌کنند، همچنین جای اقامتگاه‌های سازمان‌یافته ارزان‌قیمت مانند کمپینگ‌ها در گردشگری استان خالی است.

راه‌اندازی اقامتگاه‌های بوم‌گردی: استراحت و خوردن غذاهای محلی در مکانی کاملا آرام یکی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین فاکتورهای مورد نیاز برای جذب گردشگر و توسعه گردشگری است. سبک و سیاق در واحدهای بوم‌گردی ما را به سمت گردشگری خلاقانه و نسل سوم سوق می‌دهد، در گردشگری خلاقانه به محیط‌زیست، منابع و باورها و آیین‌های مردم احترام گذاشته می‌شود؛ اقامتگاه‌های بوم‌گردی با هدف توسعه پایدار گردشگری، حفاظت محیط‌زیست، منابع و میراث‌فرهنگی و احترام به جوامع هدف پایه‌گذاری شده است.

جشنواره‌ها: استان اردبیل به عنوان یک سرزمین کهن، دارای آداب و رسوم و جشن‌ها و مراسم خاصی است که از هر یک از آن‌ها می‌توان یک جشنواره منحصر به فرد ساخت؛ اجرای بازی‌های بومی محلی و برنامه‌های موسیقی محلی «آشیقلار» و «بیاتی‌ها» و «پوشش محلی» باعث خلق تجربه‌ای تازه، ملموس و لذت‌بخش برای گردشگران می‌شود.

آیین‌های سنتی: اردبیل خاستگاه تشیع و مرکز تجلی شور و عشق حسینی از قرن‌ها پیش پاسدار میراث گرانقدر فرهنگ عاشورایی بوده و این فرهنگ در اعتقادات مذهبی مردم این دیار عمیقا ریشه دوانیده است؛ این امر باعث توسعه ادبیات عاشورایی در این استان شده است. وجود شاعران و سخنوران توانا، مداحان و نوحه‌خوانان مشهور و شیوه مداحی و نوحه‌خوانی و مناجات‌خوانی آنان و مراسم طشت‌گذاری، تعزیه‌خوانی و مراسم عاشورا و تاسوعای حسینی جلوه‌هایی از آیین‌های سنتی است که زمینه‌ساز توسعه گردشگری مذهبی و آیینی در این استان است.

صنایع‌دستی و هنرهای سنتی: تنوع تولید صنایع‌دستی، استان اردبیل را در زمره استان‌های مهم و فعال تولیدکننده محصولات صنایع‌دستی کشور قرار داده است، تولیدات بی‌نظیر صنایع‌دستی در ۶۰ رشته از جمله ورنی و گلیم و جاجیم و انواع محصولات چرمی و سفالگری و قلم‌زنی و ایجاد خلاقیت در هر یک از این محصولات و آموزش طرز تهیه و ساخت این محصولات در هنگام بازدید گردشگران داخلی و خارجی می‌تواند در راستای توسعه گردشگری خلاق موثر واقع باشد. هنر گلیم‌بافی عنبران و ورنی‌بافی شهر اصلاندوز در سطح ملی بیشتر شناخته شده‌اند که به همین دلیل این دو شهر به عنوان شهر ملی گلیم و شهر ملی ورنی به ثبت رسیده‌اند.

گردشگری کشاورزی: گردشگری کشاورزی شاخه‌ای از گردشگری روستایی است که در آن، کارآفرینان کشاورزی و اعضای خانوار آن‌ها، خدماتی را برای فراهم شدن امکان مشارکت عملی و اقناع نیازهای احساسی و شناختی بازدیدکنندگان در محیط‌های کشاورزی ارائه می‌کنند و گردشگران در ازای برخورداری از خدمات مذکور، هزینه‌ای را به کشاورز و خانوار وی می‌پردازند؛ کشاورزی در دشت اردبیل و کشت و صنعت مغان و پارس در شمال استان عاملی برای توسعه گردشگری کشاورزی در استان به شمار می‌رود.

غذاهای سنتی و سوغاتی‌ها: به علت تعدد فرهنگ‌ها و قومیت‌ها و وجود عشایر شاهسون، استان اردبیل دارای تنوع غذایی و سوغاتی‌های متعددی است و به همین دلیل زمینه برای توسعه گردشگری غذا در این استان فراهم است. برگزاری جشنواره غذاهای سنتی و نحوه پخت و آموزش مهارت‌های مرتبط در هنگام بازدید گردشگران داخلی و خارجی می‌تواند یکی از راه‌های توسعه کسب و کارهای خلاقانه باشد.

منبع:میراث آریا

فقر اقتصادی، فقدان امنیت، شرایط اقلیمی و جغرافیایی دشوار در درازنای زمان روستاییان و کوچ‌نشینان ایران را هر چه بیشتر به هم وابسته کرده است. شیوه‌های مشارکت و یاریگری در بهره‌برداری در مناطق مختلف ایران متناسب با فرهنگ و شرایط محیطی آن منطقه اتخاذشده و در نهایت یک نظام بهره‌برداری پایدار را پدید می‌آورد که ریشه در دانش بومی و تجربه‌های شغلی قرن‌های گذشته این مرز و بوم دارد.

در روستاهای منطقه شاهکوه از توابع شهرستان گرگان، نیز می‌توان با برگزار شدن مراسم سنتی چون «وادوش» بر این امر صحه گذاشت. این مراسم در پایان فصل بهار برگزار می‌شود. ازآنجایی‌که درآمد اکثر مردم روستا از فعالیت‌های دامداری تأمین و دام‌ها توسط چوپانان نگهداری می‎شوند و چون گوسفندان یک گله، متعلق به افراد مختلف است، دامداران به‌منظور تعیین مقدار سهم هر کدام از مالکان گوسفندان در یک روز از سال گرد هم می‌آیند تا با دوشیدن شیر دام خود به این مهم دست یابند. در این بین برای مالکان و مهمانانی که به شکرانه این روز گرد هم می‌آیند جشنی برگزار کرده و از ایشان پذیرایی می‌کنند.

در این شیوه اوج مشارکت دامداری مشاهده می‌شود. در این سیستم، دامداران دام‌های خود را در یک گله با چوپانان مشترک گرد می‌آورند، به‌صورت مشترک به چرا برده، شیر دوشی می‌کنند، لبنیات درست می‌کنند، مخارج می‌پردازند و در آخر نیز تمامی درآمدها را نسبت به سهم هر کس از گله اشتراکی تقسیم می‌کنند. به این مراسم سنتّی در منطقه شاهکوه «وادوش» گفته می‌شود. «وا» به معنای باز کردن و جدا کردن گوسفندان از هم، «دوش» هم به معنای دوشیدن است.

وادوش افزون بر این از جشن‌های دامداری این منطقه به شمار می‌رود، در شمار یکی از مهم‌ترین تعاونی‌های سنتی دامداران نیز محسوب می‌شود. این آیین بیانگر نوعی از مشارکت و یاریگری است که دامداران در استفاده بهینه از نیروی انسانی به کار گرفته‌اند.

در ابتدای این روز فضایی برای دوشیدن شیر گوسفندها کنار «گه» (محل نگهداری دام) آماده می‌شود و سپس با کمک چوپانان و مشخصه‌ای که هر یک از صاحبان دام برای خود دارند که به آن «دِرشِم» (نشان شناسایی گوسفند به‌صورت برشی در گوش) گفته می‌شود، اقدام به دوشیدن شیر گوسفند خود می‌کنند. در این بین جمعی از افراد هم، در تدارک پذیرایی ناهار برای صاحبان مال و مهمانانی هستند که به واسطه افراد مختلف دعوت می‌شوند تا به شکرانه این روز گردهم جمع شوند. بعد از دوشیدن شیر، گوسفندها رها شده و میزان شیر جمع‌آوری‌شده وزن‌کشی و یادداشت و قرائت می‌شود. بعدازآن شیر برای تبدیل به محصولات دیگر داخل ظرف مخصوص خود به نام «بِرکِر» جوشانده و در ظرف‌هایی چون کَندیل یا تِلِم و دوغ ریز و… ریخته می‌شود.

در روز وادوش دامداران از میهمانان در وعده صبحانه از محصولات لبنی همچون سرشیر، کره، پنیر و… و در وعده ناهار با غذایی به نام «کاماجدان» و «خام ته‌چین» پذیرایی می‌کنند.

مراسم آیینی سنتی وادوش در مهرماه سال۱۴۰۰ در فهرست آثار ملی میراث‌فرهنگی ناملموس قرار گرفت و به ثبت رسید.

منبع:میراث آریا