سازه های آبی شوشتر مجموعه ای از نبوغ و خلاقیت مهندسان ایرانی در دوره ی ساسانیان است که سندی از پیشرفت مردمان این دیار در هنر، معماری و صنعت را به نمایش گذاشته است. این مجموعه کم نظیر مثال روشنی است از تعامل بین انسان و طبیعت که در طول قرن ها حیات خود توانسته است از دل حوادث طبیعی و غیر طبیعی متعددی جان سالم به در برد و هم اکنون همچون میراثی بسیار گرانبها برای ما به یادگار باقی مانده است.
سازه های آبی شوشتر به ۱۳ اثر تاریخی شامل پل ها، بندها، آسیاب ها، کانال‌های دستکند و تونل های عظیم در محدوده شهر شوشتر می گویند که در فاصله کمی از یکدیگر قرار دارند. مجموعه سازه های آبی به منظور بهره گیری بیشتر از نیروی آب، به عنوان محرک آسیاب های صنعتی، ساخته شده و در ارتباط با یکدیگر کار می کنند. این مجموعه جزو شاهکارهای صنعتی تاریخ بشر به شمار می رود و “مادام ژان دیولافوآ”، باستان‌شناس معروف اعزامی دولت فرانسه در سال ۱۸۸۱ میلادی، از سازه های آبی شوشتر به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد کرده است.
مجموعه سازه های آبی شوشتر در سال 2009 میلادی با عنوان “سیستم آبی تاریخی شوشتر” یا “سازه‌های آبی تاریخی شوشتر” به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیدند.
پیشینه تاریخی سازه های آبی شوشتر
شهر شوشتر واقع در استان خوزستان یکی از شهرهای تاریخی کشور است که به عنوان پایتخت سازه‌های آبی جهان شناخته می‌شود. شهر شوشتر به دلیل در اختیار داشتن منابع آبی عظیم و خاک حاصلخیز در طول تاریخ همواره مورد توجه بوده است. قدمت سازه های آبی شوشتر به بیش از 2000 سال پیش و دوره ساسانیان باز می گردد و همانطور که پیشتر ذکر شد از ۱۳ اثر تاریخی شامل پل ها، بندها، آسیاب ها، کانال‌های دست کند و تونل های عظیم در محدوده شهر شوشتر تشکیل شده است. در آن دوران شهر شوشتر یکی از مهمترین و بزرگترین شهرهای حاشیه ی رود کارون به شمار می رفت. برای استفاده بهینه از انرژی تولید شده توسط رود کارون، مهندسان ایرانی این سازه آبی منحصر به فرد را بنا نهادند. کارکرد اصلی سازه آبی شوشتر آبیاری زمین های کشاورزی بوده است. به همین دلیل زراعت و کاشت محصولات کشاورزی در شوشتر همواره از رونق برخوردار بوده است.
مهمترین اجزای سازه‌های آبی شوشتر
-
بند میزان
بند میزان یکی از شاهکارهای مهندسی در ایران باستان است که در زمان حکومت ساسانیان به منظور میزان یا تنظیم کردن آب رودخانه کارون احداث گردید. این بند که ساخت آن را به شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند، آب رود کارون را به نسبت های ۲ و ۴ بین رودهای گَرگَر و شطیط تقسیم می کند. از آنجا که آب اختصاص داده شده به رود شطیط دو برابر حجم آب اختصاص داده شده به رود گرگر می باشد، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می نامند. بند میزان در ابتدای شهر شوشتر قرار دارد و در تاریخ ۸ خرداد ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بند میزان در فاصله ی یک کیلومتری شمال “مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر” قرار دارد و در طول عمر طولانی خود همواره از اهمیت بسیاری برخوردار بوده است، چرا که آبیاری هزاران هکتار از دشت های شوشتر وابسته به بند میزان و دیگر سازه‌های آبی شوشتر می باشد و شکسته شدن این بند ازدیاد فقر و بدبختی را به همراه خواهد داشت.
-
برج کلاه‌فرنگی شوشتر
برج کلاه فرنگی بقایای برج ۸ ضلعی در کنار رود شطیط است که بر فراز تپه کوتاهی مشرف به بند میزان ساخته شده است. مورخان بر این باورند که این برج مکانی برای دیده بانی بر پهنه رودخانه و نظارت بر کار کارگران بوده است. این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۶۱۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
-
نهر دستکند گَرگَر
نهر گَرگَر که از آن با نام های دیگری همچون دودانگه و مسرقان نیز یاد می شود، یکی از شاخه‌های رودخانه کارون است که توسط بند ميزان از كارون جدا مي شود و راه جنوب را در پیش می گیرد. نهر گرگر يكي از بزرگترين نهرهای دستكند در ايران است كه برخی از مورخان قدمت آن را به دوره ی هخامنشیان نسبت داده اند. این نهر به منظور کاهش حجم آب رود کارون (کاهش خطر سیلاب)، آبیاری زمين هاي جنوبي شوشتر و افزایش امنیت شهر ایجاد شده بود. این اثر باستانی در تاریخ ۶ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۷۵۹۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
-
پل بند گرگر
پل بند گرگر یکی دیگر از بخش های سازه‌های آبی تاریخی شوشتر است که قدمت آن همانند اغلب بناهای این مجموعه، به دوره ساسانیان باز می گردد. کاربرد پل بند گرگر، انحراف آب از نهر دستکند گرگر و هدایت آن به سمت تونل های ورودی به آسیاب های آبی شوشتر می باشد. پل بند گرگر در ضلع شمالی مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر قرار دارد و در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر
مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر یکی از بخش های سیزده‌گانه “سیستم آبی تاریخی شوشتر” و شاخص ترین آن می باشد که در مجاورت پل بند گَرگَر و در مسیر رودخانه دستکند گَرگَر بنا شده است.
در این مجموعه، آب پشت پل بند گَرگَر به سمت آسیاب های آبی هدایت می شود. پل بند گرگر سطح آب رود کارون را بالا می آورد و آب را به سه کانال حفر شده در دیواره های سنگی صخره ها هدایت می کند. این کانال ها که با نام های ” تونل بلیتی “، ” تونل دهانه شهر ” و ” تونل سه كوره ” شناخته می شوند، در سه سطح متفاوت حفر شده اند. طراحی تونل های این سازه به گونه ای است که همواره حجم معینی از آب به سمت پره های آسیاب ها هدایت می شود و پره های کارگذاشته شده در مسیر با سرعت دادن به جریان آب، موجب افزایش فشار آب وارد شده به آسیاب ها می شوند.
در گذشته حدودا 40 آسیاب آبی در این منطقه وجود داشته است، اما متاسفانه تعداد زیادی از آنها در گذر زمان تخریب شده اند و امروزه تنها تعداد محدودی برای ما به یادگار باقی مانده است.
همچنین مهندسان این سازه مسیرهای ویژه ای را حفر کرده بودند تا آب موجود در کانال ها، پس از گرداندن چرخ آسیاب ها، به صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر شوند. آبشارهای مصنوعی شوشتر یکی از مهمترین جاذبه های گردشگری منطقه به شمار می روند و در سطح جهانی نیز شهرت بسیار دارند.
این مجموعه ی تاریخی از سه بخش اصلی تشکیل شده است: بخش های شمالی، شرقی و غربی که هرکدام چندین آسیاب را در خود جای داده اند. تاسیسات مربوط به کارخانه برق مستوفی (1332) و تلمبه خانه که تامین کننده آب مصرفی شهر بوده است، در قسمت شمالی مجموعه قرار دارند.
مجموعه تاریخی آبشارهای شوشتر در تاریخ ۱۷ آذر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۱۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
-
بند برج عیار
بند برج عیار بر روی رود گرگر قرار دارد و پایین دست آبشارها واقع شده است. پیشینه ساخت آن همانند اغلب بناهای این مجموعه، به دوره ساسانیان بازمی گردد. گفته می شود، کاربری این بنا به منظور اندازه گیری میزان آب و بالا آوردن سطح آب برای امور کشاورزی بوده است. این اثر در تاریخ ۲۰ آذر ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۲۹۴۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. در سمت شرق بند برج عیار آثاری از عبادتگاه‌های “صابئین” به چشم می خورد. “صابئین” یا “مندائیان” پیروان یحیای تعمید دهنده و یکی از اقلیت‌های مذهبی ایران، عراق، کشورهای اروپایی و آمریکا هستند.
-
قلعه سلاسل
قلعه سلاسل در فاصله تقریبی یک کیلومتری غرب “مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر” در مجاورت رود شطیط قرار دارد. برخی از مورخان قدمت این قلعه را به دوران هخامنشیان نسبت داده اند. این قلعه زمانی از قسمت های مختلفی همچون سربازخانه، طویله، شبستان، برج، فضای سبز، آشپزخانه، حصار و خندق و … تشکیل شده بود، که در حال حاضر بیشتر این بنا ها تخریب شده‌اند.
مادام ژان دیولافوآ، باستان‌شناس نامدار فرانسوی، درباره قلعه سلاسل چنین می‌گوید:
“قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است، و بر روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. در پای این کوه هم یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می‌کند، و ساختمان‌ها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده‌اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می‌سازند.”
این قلعه به جز اقامتگاه رسمی والی خوزستان، مرکز کنترل نهر داریون و پایگاه نظامی نیز بوده است.
-
نهر داریون
نهر داریون (نهر داریوش یا دارا) نیز همانند نهر گرگر، ساخته دست انسان است و قدمت آن را به زمان داریوش اول هخامنشی نسبت داده اند. نهر دستکند داریون شاخه ای از رود شطیط است که پس از طی مسافتی دوباره به آن می پیوندد و کاربری آن آبیاری “دشت میان آب” شوشتر می باشد. جالب است بدانید سر دهانه نهر داریون در زیر قلعه سلاسل قرار دارد و آب این نهر توسط میراب‌ها از همین قلعه کنترل می شده است.
-
پل بند شادُروان
پل بند شادُروان شوشتر یکی از ده پل قدیمی در جهان است که قدمت آن به دوران حکمرانی شاپور اول ساسانی باز می گردد. این پل بند تاریخی یکی از بخش‌های ۱۳ گانه سیستم آبی تاریخی شوشتر است که در سال 2009 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
پل بند شادروان بر روی رود شطیط در ناحیه شمال غربی شوشتر و در مجاورت پل آزادگان قرار دارد. فاصله ی پل بند شادروان تا قلعه سلاسل در حدود 400 متر و تا “مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر” در حدود 1.5 کیلومتر می باشد.
در روایات تاریخی آمده است شاپور یکم، پادشاه ساسانی، در مدت حکمرانیش سه امپراتور روم با نام های “گوردیانوس”، “گالوس” و “والریانوس” را شکست داد. شاپور پس از چیره شدن بر سپاهیان والریانوس، او و 70 هزار نفر از لشکریانش را به اسارت درآورد. والریانوس در مقابل شاپور یکم زانو می زند (تصویر این پیروزی در نقش رستم استان فارس به صورت نقش برجسته وجود دارد) و پادشاه ایران، احداث پلی برای گذر از رود کارون را شرط آزادی والریانوس و سپاهیانش قرار می دهد. والریانوس و لشکریانش در مدت زمان اسارتشان که به گفته ی فردوسی سه سال و به گفته حمدالله مستوفی هفت سال به طول کشیده، پل بند شادروان را از ساروج و سنگ خارا بر روی رود کارون بنا نهادند. مهندس معمار پل بند شادُروان “برانوش” نام داشت که بنابر شاهنامه فردوسی، مهندس و سپهدار جنگی سپاه والریانوس بود. برانوش، معماری چیره دست بود و روایت است شاپور اول با او در مورد ساخت اماکن و شهرسازی مشورت می کرده است. شاپور به برانوش دستور می‌دهد پلی بر روی رودخانه کارون احداث کند و در ازای ساخت پل به برانوش وعده آزادی می‌دهد.
در سالیان گذشته پل بند شادُروان هم سدی بوده که آب را در پشت خود نگه می داشته و هم گذرگاهی بر فراز رود شطیط بوده است. منظور از شادُروان، سراپرده، فرش منقش و بساط گرانمایه است و چون بستر رودخانه را از بند میزان تا پل شادروان، به زیبایی با سنگ مرمر فرش کرده بودند، به آن شادُروان می گفتند.
پل شادُروان با طول بیش از 500 متر یکی از طولانی ترین پل های تاریخی جهان بوده که با 44 دهانه ی بزرگ و 43 دهانه کوچک بر روی بستر صخره ای رود با اندکی قوس ساخته شده است. پل شادُروان یکبار توسط حجاج بن یوسف و بار دیگر توسط انگلیسی ها ویران گشت که در دوره ی صفوی و قاجار مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.
-
پل بند لشکر
پل بند لشکر در قسمت جنوب غربی شهر شوشتر و در فاصله سه کیلومتری از “مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی شوشتر” قرار دارد. قدمت این بنای تاریخی نیز به دوران حکمرانی ساسانیان بازمی گردد و در گذشته یکی از دروازه‌‌های ششگانه تاریخی شوشتر با نام “دروازه لشکر ” در کنار این پل قرار داشته است. پل بند لشکر بر روی “نهر رقط” و در مجاورت بقعه امامزاده عبدالله احداث شده است و جنس مصالح به کار رفته در ساختمان آن ماسه سنگ و ملات ساروج می باشد. طول پل ۱۲۴ متر و میانگین ارتفاع آن نیز 8.35 متر است. پل بند لشکر روزگاری ۱۳ دهانه داشته که امروزه ۱۱ دهانه از آن باقی مانده است. پل بند لشکر در تاریخ ۲۹ تیر ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۵۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
-
پل شاه علی
پل شاه علی جدیدترین بنای تاریخی مربوط به سازه‌های آبی تاریخی شوشتر است که قدمت آن به دوران صفوی بازمی گردد. پل شاه علی در نزدیکی پل بند لشکر قرار دارد و در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۹۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
