همشهری آنلاین_پروانه بهرام‌نژاد: این بوستان جنگلی که یکی از قدیمی‌ترین شکارگاه‌های ایران به حساب می‌آید، از گذشته‌های دور تاکنون از اهمیت خاصی برخوردار و مورد توجه بوده است. ردپای گذر تاریخ از این مجموعه ملی را به کمک «مهدی سیف» مدیر قطب گردشگری شرق تهران (سرخه‌حصار) و رئیس پیشین ستاد گردشگری شهرداری تهران مرور کرده‌ایم.

• چشمه‌های جوشان تپه سرخ

بوستان جنگلی ۵۴۷ هکتاری سرخه‌حصار که محل گردش و تفریح بسیاری از پایتخت‌نشینان است، در شرق بزرگراه شهید دوران و محدوده ناحیه ۴ شهرداری منطقه۱۳ قرار دارد و زیرنظر اداره منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران اداره می‌شود. براساس نوشته‌ها، این مجموعه درگذشته‌های نه چندان دور به دلیل داشتن سنگ‌های سرخ در دامنه کوه سر تپه و جنوب‌شرقی شمیران، به این نام شهرت گرفته و آب و هوای معتدل و باغ‌های میوه آن هنوز هم پابرجا است. آن زمان چشمه‌های متعدد، باغ‌های میوه این محدوده را سیراب می‌کرده‌اند و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار هم اینجا در زمره نقاط خوش آب و هوای تهران و محل استفاده دربار بوده‌ است.

از این‌رو اینجا را برای تفریح و شکار انتخاب می‌کردند و به‌عنوان محل پرورش اسب و چراگاه و اموری از این قبیل مورد استفاده قرار می‌گرفته است. همچنین در دوره ناصرالدین‌شاه و پهلوی هم این محدوده به‌صورت شکارگاه باقی‌مانده است. شکارگاهی که خارج از محدوده بوده و در آخرین مراحل رشد و گسترش شهر تهران به‌عنوان پارک شهری در محدوده شهر تهران مورد توجه قرار گرفته است. قبلاً به‌عنوان شکارگاه فرحی هم از آن یاد می‌شد که از دو منطقه پارک ملی سرخه‌حصار و پارک جنگلی سرخه‌حصار تشکیل شده‌است.

• حصار سبز شهر

می‌گویند سابقه توسعه و شکل‌گیری بخش غربی سیزدهمین تکه پایتخت فعلی به زمان شاه طهماسب برمی‌گردد و این محدوده از آن زمان مورد توجه بوده و در طول زمان‌های متمادی محدوده شرقی این منطقه وارد عرصه‌های شهری شده‌است. به نحوی که این حرکت در انتهای دوره پهلوی اول بسیار کند بوده و در دوره پهلوی دوم مناطق شرقی منطقه ۱۳ تهران‌نو و تهرانپارس وارد عرصه‌های کالبدی شهر شده است. در همین زمان توجه به منطقه سرخه‌حصار به‌عنوان یک محدوده پارک ملی آغاز و منطقه از حالت شکارگاه خارج شده است. جنگلکاری در این محدوده و ایجاد حصار سبز شهری نیز مصادف با همین دوران بوده است.

جنگلکاری در سرخه‌حصار همچون پارک چیتگر از سال‌های۱۳۴۵‌ـ‌۱۳۵۶توسط سازمان جنگل‌هاو مراتع در بخش محدودی با عنوان «کمربند سبز شهر تهران» شروع شده و متعاقبا در سال‌های بعد نیز توسعه پیدا کرده‌است. براساس آنچه در مطالعات شهرداری تهران عنوان شده است این بوستان تا سال ۱۳۶۹ زیرنظر حوزه معاونت وزارت کشاورزی و به سرپرستی سازمان جنگل‌ها و مراتع اداره می‌شده است و از آن به بعد سازمان فضای سبز شهرداری از آن بهره‌برداری می‌کند.
از آن زمان تاکنون سرپرست پارک از طریق مدیریت سازمان پارک‌ها منصوب می‌شود و انجام امور اداری و مالی و کارکنان نیز از طریق این سازمان صورت می‌گیرد.

• ملی شدن سرخه‌حصار در سال ۱۳۵۹

پارک جنگلی سرخه‌حصار تقریباً به دلیل موقعیت مناسب و آب و هوای خوب از زمان‌های قدیم مورد توجه بوده است. از روزگار آقامحمدخان قاجار هم منطقه جاجرود به‌عنوان قرق انتخاب شده و در روزگار فتحعلی‌شاه قاجار همه منطقه جاجرود، خجیر و سرخه‌حصار به‌صورت قرق درآمد. مدتی بعد با توجه به ویژگی‌ها این پارک در سال ۱۳۵۹ به‌عنوان پارک ملی به ثبت رسید.

حالا نزدیک ۴۱۰ هکتار از اراضی پارک زیرپوشش گیاهان مختلف قرار دارد که نمونه‌های کاشته شده شامل انواع‌گونه‌های پهن برگ خزان‌کننده، سوزنی برگان همیشه سبز وگونه‌های زینتی و درختچه‌ای نیز در پارک سرخه‌حصار کاشته شده که کاج تهران، سرو نقره‌ای، اقاقیا، زبان گنجشک، زربین، سرو خمره‌ای، ارغوان، چنار، عرعر داغداغان، توت سفید و نارون بخشی از آن است. این میان حیات وحش جانوری این محدوده هم متنوع است و حیوانات و پرندگان و خزندگانی همچون کل، بز، قوچ، میش، آهو، گراز، کفتار، روباه، شغال، گربه وحشی، تشی، خرگوش و سنجاب در آن زیست دارند. حالا مدیریت شهری تهران با توجه به ویژگی‌های این بوستان جنگلی به دنبال تبدیل آن به قطب گردشگری شرق تهران است تا پیش از پیش این مجموعه شناسانده و از آن بهره‌مندی شود.

• یاقوتی در دل حصار سرخ

در دل محدوده سرخه‌حصار یک عمارت قدیمی و آثار یک کاروانسرا همچنان باقی‌مانده است که قدمت عمارت «قصر یاقوت» به دوران پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار و سال ۱۲۶۲ خورشیدی برمی‌گردد که درباره تاریخچه این مجموعه آمده‌است: «این قصر در سی و نهمین سال پادشاهی او ساخته شده آن زمان این قصر که از کوشک بیرونی و حرم‌خانه کاخ سلطنتی تشکیل شده و حدود ۲۰۰ اتاق داشته، علاوه بر تفرجگاه ناصرالدین شاه، محلی برای آشپزان دربار نیز بوده‌است. علاوه بر کاخ اصلی، ساختمان‌های دیگری مانند کاروانسرا، سربازخانه و گرمابه در این باغ وجود داشت که امروز اثری از آنها باقی نمانده‌است. برای ساخت این کاخ در سال ۱۲۶۲ خورشیدی نزدیک به ۱۵ هزار تومان هزینه شده‌است.

این قصرکه از آن به نام‌هایی چون عمارت قصریاقوت، کاخ یاقوت، کاخ سرخه‌حصار و کاخ ناصری هم نام برده می‌شود، در سال ۱۳۳۶ با تصویب مجلس شورای ملی به سازمان تأمین اجتماعی واگذار و بیمارستان ریوی در آن ایجاد و از سال ۱۳۵۵ با تصویب مجلس شورای اسلامی به بیمارستان و مرکز فوق‌تخصصی قلب تبدیل شده است. این عمارت هم در مهرماه سال ۱۳۸۲ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. همچنین کاروانسرای شاه‌عباسی نیز یکی از ۹۹۹ کاروانسرای معروف و به جامانده از دوران صفوی است که به دستور شاه عباس صفوی در ایران و حریم منطقه ۱۳ تهران در بوستان جنگلی سرخه‌حصار ساخته شده است. این بنای تاریخی که در اوایل دوره قاجاریه به بهره‌برداری رسیده است، قدمتی بیش از ۲۲۰ سال دارد و در سازمان میراث فرهنگی هم به ثبت ملی رسیده است.

این کاروان‌سرا ۶۵۰‌مترمربع مساحت و حدود ۶ اتاق داشته و زمانی محل اتراق و تجدید قوای کاروانیانی بوده که از دروازه شرقی پایتخت وارد تهران می‌شدند. اما حالا به مکانی برای نگهداری و پرورش گاو و گوسفندان تبدیل شده‌است و مدیریت شهری به دنبال تغییر کاربری و بهره‌برداری از آن به نفع عموم شهروندان است.

منبع:همشهری