چندسال پیش مجله «نشنال جئوگرافیک» کلوت‌های شهداد را به‌عنوان چهارمین جاذبه طبیعی دنیا معرفی کرد؛ جاذبه‌ای که به‌عنوان نخستین اثر طبیعی ایران، توجه میراث طبیعی یونسکو و گردشگران داخلی و خارجی را به خود جلب کرد. حدود ۷۰درصد از پهنه کویرلوت در استان کرمان قرار دارد که کلوت‌های شهداد پربازدیدترین بخش آن به‌شمار می‌رود و ۳۰درصد آن‌هم در استان‌های خراسان‌جنوبی و سیستان‌وبلوچستان واقع شده‌است. در نتیجه گردشگران برای رسیدن به این کلوت‌های زیبا چاره‌ای جز انتخاب مسیر زمینی ندارند؛ جاذبه‌ای که منحصربه‌فرد است و در هیچ کجای دیگر ایران‌زمین، نمی‌توان مشابه آن را یافت.
اینها درحالی‌است که جاذبه‌ای با این درجه از اهمیت، نیازمند انجام اقدام‌های موثر برای راه‌اندازی پایگاه هوایی به‌ویژه در شهداد است، اما هنوز توجه چندانی به این موضوع نشده. هرچند برخی کویرنوردان معتقدند همین محدودیت‌ها سبب شده است تا گردشگران سفر کویری را به‌معنای واقعی لمس و از بکربودن طبیعت استقبال کنند، اما این موضوع نارضایتی برخی دیگر از گردشگران را نیز به‌دنبال داشته است.
چالشی به نام کمبود بودجه
معرفی کلوت‌های شهداد در جهان چه تأثیری بر نگهداری از این جاذبه بکر و بی‌نظیر داشته است؟ در پاسخ باید گفت که با گذشت ۵سال از ثبت این اثر، هنوز طرح جامع لوت که در زمینه‌های مختلف برنامه‌ریزی شده، بنا به دلایلی مانند نبود بودجه و کم‌توجهی سازمان‌هایی که تفاهم‌نامه مشارکت را امضاء کرده‌اند، به مرحله عملیاتی نرسیده‌است.
به اعتقاد برخی کارشناسان، برای محافظت از کلوت‌های شهداد باید مسیر مشخصی دراین کویر پهناور مشخص کرد تا گردشگران به آن برسند و درمقابل، برخی دیگر معتقدند راه‌های دیگری را نیز باید امتحان کرد. با افزایش تعداد گردشگران، کویرنشینان و همچنین فعالان محیط زیست، نگران ازبین رفتن اکوسیستم کویر و آسیب دیدن کویرلوت و کلوت‌های شهداد هستند.
اجرای تورهای کویرنوردی با استفاده از آفرود، کم‌توجهی گردشگران به محیط زیست کویر، بروز حوادث غیرمترقبه همچون زلزله و سیلاب و… هریک می‌توانند آسیب‌هایی به کویر وارد کنند و در واقع تهدیدهای زیادی در کمین لوت نشسته‌است. بی‌شک آسیب به این منطقه، تنها حسرت را به دل کرمان یا ایران نمی‌گذارد، بلکه جهان یکی از باارزش‌ترین و شگفت‌انگیزترین مناطق خود را از دست می‌دهد.
به اعتقاد فعالان محیط زیست، نمی‌توان برای جلوگیری از وارد شدن آسیب به کویر لوت، مانع از اجرای آفرود، یکی از زیر شاخه‌های گردشگری در کویر شد، بلکه باید مناطقی برای اجرای آن، تعیین شود. ازسوی دیگر همیشه این موضوع وجود داشته که چه تعداد گردشگر، از چه سمتی و با چه تعداد خودرو وارد شوند و از کدام مسیرها عبور کنند؛ موضوعی که در ایام تعطیلات، شرایط سخت و کنترل نشده‌ای را برای این منطقه رقم زده‌است.
تهدیدهای طبیعی
ازسوی دیگر تهدیدهای طبیعی نیز دست ازسر کلوت‌ها برنداشته‌اند؛ زلزله‌های به‌وقوع پیوسته در سال‌های اخیر منجر به فروریزی بخش‌هایی از کلوت‌ها شده‌است و بارش‌های بی‌امان هم اگرچه دریاچه زیبای لوت را آفریده، اما سبب شسته شدن بخش پایینی کلوت‌ها و ریزش بخش‌های بالایی آن شده‌است.
زنده نگه داشتن این دریاچه نیز نیازمند ایجاد زیرساخت‌هایی برای حفر کانال و دکل برق است. البته گاهی گردشگران خارجی نسبت به تعداد زیاد چراغ‌های برق ایجاد شده، اعتراض می‌کنند. چراکه آنان آمده‌اند تا طبیعت بکر را ببینند؛ این همان تأکیدی است که یونسکو بر عدم دستکاری در پدیده‌های طبیعی دارد، اما در ایران به آن کمتر توجه می‌شود.
سیلاب لوت درسال ۱۳۹۸ نیز جاده شهداد ـ نهبندان را تخریب کرد و پایگاه جهانی لوت بارها هشدار داده که اگر جاده از همین مسیر عبور کند، خطر سیل، آن را تهدید می‌کند. چون مکانیسم طبیعی رودشور، این است که مدام تغییر مسیر می‌دهد. متخصصان این پایگاه جهانی پیشنهاد داده‌اند جاده، خارج از عرصه و حریم لوت ایجاد شود؛ موضوعی که سازمان‌های مربوط را از سال ۱۳۹۸ تاکنون بلاتکلیف گذاشته‌است و دستگاه‌های اجرایی استان نیز می‌گویند تاکنون دراین زمینه اعتباری تخصیص داده نشده‌است. راه‌اندازی صندوق‌های طبیعت با همکاری سازمان‌های مردم‌نهاد نیز از دیگر اولویت‌های پایگاه ثبت‌جهانی لوت است که باید موردتوجه قرارگیرد.
این زباله‌های دردسرساز
کویر لوت علاوه بر طبیعت‌گردان، علاقه‌مندان به نجوم و عکاسی را نیز سوی خود می‌کشاند؛ سکوت و ستاره‌های کویر شب‌های خاطره‌انگیزی را برای کویرنوردان و عکاسان رقم می‌زند و بدون هیچ مزاحمت نوری، می‌توانند به تماشای کهکشان راه شیری بپردازند. اما درکنار توسعه گردشگری در کویرلوت، به نظر می‌رسد باید فرهنگ‌سازی و آموزش‌هایی نیز ارائه شود. به‌دلیل رهاسازی زباله ازسوی برخی گردشگران که در چادر اقامت دارند، چهره این جاذبه طبیعی خدشه‌دار می‌شود. هرچند روزهای شنبه و یکشنبه هرهفته به پاک‌سازی این اثر جهانی ازسوی علاقه‌مندان اختصاص یافته بود، اما کمبود اعتبارهای موردنیاز، برنامه‌ریزی‌ها را دراین زمینه مختل کرد.
به همین دلیل نیز از آبان‌ماه سال‌گذشته طرح ممانعت از چادر زدن و شب ماندن در منطقه کلوت‌ها اجرا شد. البته گردشگران علاقه‌مند به اقامت شبانه، می‌توانند از واحدهای بوم‌گردی و کمپ کویری شهداد استفاده کنند. درواقع می‌توان گفت توسعه گردشگری در کلوت‌ها نه‌تنها برای مردم محلی سودی نداشته، بلکه زباله‌های گردشگران آنها را به زحمت انداخته است.
تعدد تصمیم‌گیران
رئیس پایگاه میراث‌جهانی بیابان لوت کشور، یکی از راه‌های موثر برای ساماندهی ورود گردشگران را ایجاد گیت ورودی می‌داند و به خبرنگارهمشهری می‌گوید: محلی در نزدیکی «شفیع‌آباد» درنظر گرفته شده که با ایجاد آن، می‌توان رفت‌وآمدها در لوت را کنترل کرد. در سایت‌های طبیعی جهانی در کشورهای دیگر، وقتی می‌خواهید وارد شوید، باید از مدت‌ها قبل ثبت‌نام کنید و به شما می‌گویند چه زمانی و با چند نفر وارد شوید، اما در لوت برخی دستگاه‌ها بدون اطلاع ما، مجوزهایی برای ورود به کویر صادر می‌کنند.
«مهران مقصودی» می‌افزاید: اکنون طرح عملیاتی و مدیریتی لوت را دردست داریم، اما بودجه و نهاد اجراکننده مشخص نیست. درطرح مدیریتی باید به‌طور دقیق طراحی شود که چه تعداد گردشگر در چه فصلی مراجعه کنند، با چه سیستمی وارد منطقه شوند، از کدام مسیرها بروند و کجا عکاسی کنند. برای لوت، تمام این موارد نیاز به طرح و بودجه دارد.
وی ادامه می‌دهد: دراین زمینه، مسیرهایی را در لوت طراحی کرده‌ایم، اما مصوب و به رسمیت شناخته نمی‌شود. هنوز منطقه‌بندی نیروهای حفاظتی با منطقه‌بندی ما همخوانی ندارد. در واقع تعداد مداخله‌کنندگان و تصمیم‌گیران در لوت بسیار زیاد است و پایگاه جهانی، تصمیم‌گیرنده نهایی نیست.
به اعتقاد رئیس پایگاه جهانی لوت، معمولا در جهان پس از شناسایی یک جاذبه گردشگری، ابتدا مراحل ثبت، مدیریت، برنامه‌ریزی و پایش انجام و درآخرین مرحله، معرفی آن جاذبه صورت می‌گیرد، اما ما همه توان خود را بر «معرفی» گذاشته‌ایم و اکنون نتیجه را هم مشاهده می‌کنیم.
یک گیت ورودی برای لوت
مدیر پایگاه میراث‌جهانی بیابان لوت در کرمان نیز به خبرنگارهمشهری می‌گوید: با توجه به اینکه کلوت‌های شهداد تا این لحظه درمیان جاذبه‌های لوت، بیشترین گردشگر را به خود جذب کرده، نبود یک برنامه جامع گردشگری در راستای توسعه پایدار به‌صورت مصوب که در بلندمدت اجرایی شود، یکی از چالش‌های موجود است.
«معین افضلی» می‌افزاید: نیاز به مسیرهای مصوب داریم که برای اجرایی شدن، اعتبارات کلانی می‌طلبد. بعضا دیده می‌شود که در حوزه لوت نگاهی که در سطح وزارت میراث‌فرهنگی، سازمان محیط زیست و منابع‌طبیعی و سایر دستگاه‌های دست‌اندرکار وجود دارد، مبتنی بر توسعه پایدار نیست.
وی همچنین از آغاز عملیات اجرایی فاز نخست ساخت گیت ورودی بیابان لوت در منطقه شهداد خبر می‌دهد و می‌گوید: عملیات اجرایی فاز نخست درگاه ورودی بیابان لوت در محور شهداد- نهبندان، با اعتباری درحدود ۶ میلیارد ریال آغاز شده‌است و طی ۴ماه آینده به پایان می‌رسد.
افضلی ادامه می‌دهد: این گیت به‌منظور ساماندهی تورهای گردشگری، نظم‌دادن به گردشگران و راهنمایی آنان و همچنین حفاظت بیشتر از میراث‌جهانی بیابان لوت راه‌اندازی می‌شود. سالانه بیش‌از ۱۸۰هزارگردشگر ایرانی و خارجی از بیابان لوت و دیگر جاذبه‌های این منطقه ثبت جهانی دیدن می‌کنند.
لزوم ارائه آموزش‌های محلی
مدیر پایگاه میراث‌جهانی بیابان لوت در کرمان همچنین می‌گوید: باید فعالیت سازمان‌های مردم‌نهاد در حاشیه روستاهای لوت افزایش یابد و موضوع‌های انگیزشی و تشویقی برای جوامع محلی درنظر گرفته شود تا با ما در راستای حفاظت و توسعه پایدار همکاری کنند. خدمات‌رفاهی مناسب حتی محدود و سیار نیز ازجمله نیازهای کلوت‌های لوت است. افضلی ادامه می‌دهد: طی سه چهار سال‌گذشته برخوردهای جدی با تورهای غیرمجاز داشته‌ایم، اما زیرساخت‌ها و امکانات پایگاه جهانی لوت با توجه به وسعت آن، چندان پاسخگو نیست و به‌شدت نیازمند حمایت همه دستگاه‌های دولتی هستیم.
وی با بیان اینکه ازحدود ۱۰ سال قبل خودروهای آفرود مشکلاتی را در بیابان لوت رقم می‌زدند، می‌افزاید: درحال‌حاضر فرهنگ‌سازی خوبی صورت گرفته و فعالان این حوزه عمدتا ضوابط را به‌خوبی رعایت می‌کنند. به اعتقاد افضلی، نیاز به آموزش در روستاهای حاشیه بیابان لوت، بخش شهداد و تکاب وجود دارد و باید فرهنگ‌سازی‌های عمومی درمیان مردم محلی و ارائه آموزش‌های تخصصی‌تر به بخش‌های خصوصی تقویت شود. درحال‌حاضر ساخت اقامتگاه بوم‌گردی، یک اکوکمپ درحد ۵ ستاره، یک هتل ۳ ستاره و ۲ هتل دیگر نیز در دست اقدام است که طی یکی‌دو سال آینده به بهره‌برداری می‌رسند.
مصائب فعالان بوم‌گردی در کویر
فرزانه مفیدی-بوم گرد و فعال گردشگری در این باره می‌نویسد: شاید برای فعالان گردشگری و دوست‌داران محیط زیست، چیزی بیشتر از دیدن زباله‌های سرگردان در کویر، عذاب‌آور نباشد؛ زباله‌هایی که ازسوی برخی گردشگران به‌جا می‌ماند و سپس طوفان‌ها و بادهای کویری آنها را در کلوت‌ها پخش و چهره این جاذبه گردشگری ارزشمند را زشت می‌کند. البته باید گفت برای حمل زباله و نظافت محیط روستا و محوطه اقامتگاه‌های بوم‌گردی، دهیاری‌ها و بخشداری‌ها نیز کار خاصی انجام نمی‌دهند و مأموران حمل زباله نیز برای این کار از فعالان حوزه بوم‌گردی هزینه دریافت می‌کنند که البته آنان برای حفظ کلوت‌ها با رضایت‌کامل دراین زمینه همکاری می‌کنند.
اما این تنها مشکل فعالان این حوزه در کویرلوت نیست؛ ازآنجا که سفر به کویر فقط در ۶ ماه ازسال صورت می‌گیرد، عملا تقریبا نیمی از سال اقامتگاه‌های بوم‌گردی خالی از مهمان هستند و همین موضوع، مشکلات زیادی برای آنان ایجاد می‌کند. بنابراین وام‌هایی که ازسوی فعالان بوم‌گردی دریافت شده، جوابگوی نیازهایشان نیست، چون عملا در یک نیمه از سال، مسافری ندارند. دراین میان آب و برق اقامتگاه‌ها نیز گران محاسبه می‌شود و به این ترتیب بسیاری از فعالان این عرصه با مشکلات مالی مواجه می‌شوند.
فعالانی هم که به‌دنبال دریافت وام هستند، معمولا با روال پیچیده اداری در بانک‌ها مواجه می‌شوند. اینها درحالی‌است که همه‌گیری ویروس کرونا نیز به این مشکلات دامن زده و بیشتر اقامتگاه‌ها با توجه به لغو تورها و سفرها، در آستانه ورشکستگی هستند، چراکه از جایی حمایت نمی‌شوند. ازسوی دیگر کلوت‌ها نیز مانند هر اثر تاریخی یا حتی یک پارک بزرگ تفریحی، اگر محفاظت نشوند در درازمدت از بین می‌روند؛ پوشش گیاهی و جانوری در کلوت‌های شهداد نیازمند حمایت است. این درحالی‌است که این عرصه طبیعی، ازسوی آفرودها و افرادی که به اعماق کویر می‌روند، به‌تدریج درحال تخریب است.
حفظ کویر با مشارکت‌های مردمی
مرجان لشکری-مدیرکل حفاظت محیط زیست کرمان در این باره می‌نویسد: در کویر لوت نزدیک به ٥٠گونه اعم از حشرات، آبزیان، خزندگان و حتی گوشت‌خواران شناسایی شده‌اند که برخی، گونه‌های کمیابی هستند و محافظت از آنها، نیاز به توجه جدی دارد، اما بعضا با بی‌توجهی گردشگران و سوءمدیریت، حالا دیگر آنچه در کویر دیده نمی‌شود، حیات جانوری است. یکی از معضلات جدی کویر لوت، برگزاری برنامه‌ها و تورهای آفرودی بدون داشتن مسیر است. آفرودسواران، بدون درنظرگرفتن حیات جانوری به همه‌جای کویر لوت سرک می‌کشند و همین موضوع سبب شده حیات‌وحش این منطقه به‌صورت جدی به خطر بیفتد. یکی دیگر از مشکلاتی که به‌دنبال افزایش گردشگری در کویر ایجاد شده، عدم دوستی میان گردشگر و طبیعت است و گردشگران حتی درحال عکاسی نیز سبب آسیب دیدن و ترساندن گونه‌های جانوری این پهنه گسترده می‌شوند؛ موضوعی که نباید نسبت به آن بی‌توجه بود.
از دیگر مشکلات، زباله‌های سرگردان در کویر پس از پایان یافتن سفر گردشگران است؛ فعالان حوزه محیط زیست معتقدند گردشگر وقتی به طبیعت می‌رود، به‌جز ردپا نباید چیزی از خود برجا بگذارد، درحالی‌که متأسفانه شاهد انبوهی از زباله‌ها هستیم. هرچند این معضل در مناطق گردشگری شمال کشور نیز مشاهده می‌شود، اما به‌دلیل گستردگی و یکنواختی ترکیب رنگ در کویرلوت، اثر نازیبای زباله‌ها بیشتر به‌چشم می‌آید و این موضوع نیازمند فرهنگ‌سازی برای مسافران و… است. موضوع دیگری که بر پیکر کویرلوت ضربه وارد می‌کند، این است که چون جزو مناطق تحت مدیریت محیط زیست نیست، بنابراین در بحث اعتبارات مشکلی جدی دارد. با این وجود سازمان حفاظت محیط زیست درتلاش است تالاب جوان شهداد را در فهرست تالاب‌های خود ثبت کند و احتمالا اعتباری برای مطالعات آن اختصاص داده شود.
ازسوی دیگر باید به این موضوع نیز توجه کرد که کویرلوت سال‌هاست مسیر عبور دسته‌ای از پرندگان مهاجر محسوب می‌شود و طبیعتا گاه به‌دلیل فقرغذایی و نبود آب دراین منطقه، شاهد مرگ دسته‌جمعی آنها هستیم. تلفات پرندگان در تالاب نیز به‌دلیل شوری بسیاربالای آب است. با اینکه بارها با مرگ این پرندگان انگشت‌اتهام به‌سوی سازمان حفاظت محیط زیست نشانه رفته، اما به‌هرحال امکان تغییر مسیر پرندگان مهاجر یا ایجاد استراحتگاهی برای آنها وجود ندارد، زیرا وسعت کویر لوت زیاد است و تشخیص مسیرمهاجرتی آنها ممکن نیست. درباره شکار غیرقانونی پرندگان مهاجر هم باید گفت که مردم استان چندان علاقه‌ای به گوشت این پرندگان ندارند، اما به‌هرحال با متخلفان برخورد جدی می‌شود. نکته پایانی اینکه مشارکت مردمی، اصلی‌ترین مسیر برای رسیدن به توسعه پایدار به‌ویژه در عرصه گردشگری است.
سفره خالی مردم محلی از ظرفیت کویر
حجت ابراهیمی‌زاده-کارشناس‌مسئول میراث‌فرهنگی در این باره می‌نویسد: محافظت از کویر لوت و کلوت‌های شهداد که از جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد جهان به‌شمار می‌رود و ثبت جهانی نیز شده‌است، نیاز به یک عزم جدی و فرهنگ‌سازی مناسب دارد. در واقع تلاش‌های یک ارگان زمانی به نتیجه می‌رسد که فرهنگ‌سازی را در اولویت قرار دهد.
کویرلوت منطقه بسیار وسیعی است که صرفا با نصب تابلو نمی‌توان اطلاع‌رسانی مناسبی، آن‌هم از نوع فرهنگی داشته باشیم. حضور گردشگران دراین پهنه هم باید با برنامه‌ریزی باشد و هم جوامع محلی از آن منتفع شوند. ازسوی دیگر واقعا در کویرلوت نیاز به نیروهای حفاظتی داریم که به‌صورت مستمر سرکشی و بازدیدهایی انجام دهند تا به این کویر زیبا آسیبی وارد نشود. درحال‌حاضر خودروهای آفرود و زباله‌ها از بزرگترین دغدغه‌های مسئولان مربوط به‌شمار می‌روند که البته این دو مشکل، چندان هم به یکدیگر بی‌ربط نیستند.
برای خودروهای اصلی آفرود، جی. پی. اس و مسیر تعریف شده اختصاص داده‌ایم، اما مشکل و نگرانی ما بیشتر خودروهای خانوادگی شاسی‌بلندی است که با عنوان آفرود، کلوت‌ها را زیرپا می‌گذارند و حتی گاه با شب‌مانی‌هایی که در کویر دارند و روشن کردن آتش، علاوه بر پراکنده کردن زباله‌ها در پهنه کویرلوت، سبب آسیب‌رساندن به این بیابان زیبا و تخریب کلوت‌های شهداد می‌شوند.
موضوع اینجاست که آثار گردشگری مانند کلوت‌ها که ثبت‌جهانی هم شده‌اند، باید برای جوامع محلی، درآمد معیشتی داشته باشد تا آنها هم در حفاظت از کویر کوشاتر شوند. درغیراین‌صورت اینکه گردشگران بخواهند چادر بزنند و هیچ خدماتی از مردم محلی دریافت نکنند، تغییری در زندگی مردم محلی به وجود نمی‌آید.
منبع:همشهری
