زیلو از جمله زیراندازهایی است که از زمان کهن مورد علاقه و مصرف بوده و اصفهان، تبریز، کاشان و یزد مهمترین مراکز بافت و تولید این محصول بوده‌اند. زیلو به واسطه سازگاری با محیط زیست و مصرف پنبه به عنوان عنصر اولیه بدون پرز در بافت، سلامتی بافنده و مصرف‌کننده را به مخاطره نمی‌اندازد.
شناسایی زیلوی نوش‌آبادی در موزه ارمیتاژ روسیه، پیشینه تولید و بافت زیلوی ایرانی موضوع نشست چهار پژوهشگر حوزه فرش و میراث فرهنگی در انجمن دوستداران آثار تاریخی و مفاخر فرهنگی نوش‌آباد بود.
عضو هیات علمی دانشگاه کاشان گفت: متون تاریخی سده چهارم هجری به بعد از زیلو و زیلوبافی یاد کرده‌اند، اما همه زیلوهای باقیمانده متعلق به دوران پس از صفویه است.
به گزارش ایسنا، محمد مشهدی نوش‌آبادی، در نشست کهن‌ترین فرش شناخته شده دوران اسلامی ایران، اظهار کرد: برخی محققان زیلوی میبد را قدیمی‌ترین زیلوی دوره اسلامی و متعلق به سال ۸۰۸ هـجری دانسته‌اند، درحالی‌که این زیلو از دوره صفوی است و در خوانش تاریخ آن اشتباهی رخ داده است.
وی افزود: تنها زیلوی شناخته قبل از دوره صفویه، نمونه‌ای است که به نام زیلوی نوش‌آبادی در موزه ارمیتاژ شهر سن‌پترزبورگ روسیه نگهداری می‌شود.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی تصریح کرد: مورخان هنر اسلامی بر این باور بوده‌اند که زیلوی نوش‌آبادی تاریخ بافت ندارد و آن را به عنوان شاهکاری از هنر ایلخانی معرفی کرده‌اند، اما بررسی دقیق‌تر سبک هنری و کتیبه‌های زیلو، این احتمال را تقویت می‌کند که در رمضان ۸۰۸ هجری بافته‌شده و کهن‌ترین فرش تاریخ‌دار شناخته شده دوره اسلامی ایران است.
مشهدی نوش‌آبادی تأکید کرد: زیلوی استاد علی نوش آبادی که در موزه ارمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود، یکی از زیلوهای مشهور به لحاظ فرم، محتوا و قدمت است و قابل مقایسه با هیچ یک از نمونه‌هایی نیست که تاکنون شناخته شده است.
وی تصریح کرد: این زیلو به لحاظ هنر طراحی و کتابت با خط کوفی و محتوای آن نسبت به دیگر زیلوها تمایز آشکار دارد. استفاده از آیات قرآنی و اسماء جلاله در این زیرانداز، تعیین کاربرد دقیق آن را دشوار می‌کند و برخی پژوهشگران آن را قطعه‌ای از زیلوی صف یعنی زیلویی برای نمازگزاردن چند نفر دانسته‌اند.
رییس سابق مرکز کاشان شناسی دانشگاه کاشان، گفت: زیلوی علی نوش آبادی، دستبافت منحصر به فردی است که در بین پژوهشگران و علاقهمندان به هنر اسلامی جایگاه ویژه‌ای دارد و تاکنون در چند نمایشگاه در معرض دید علاقهمندان قرار گرفته است.
وی با اشاره به زیلوی مسجد جامع میبد، افزود: به نوشته ایرج افشار، تاریخ بافت این زیلو سال ۸۰۸ هـجری نیست، بلکه این زیلو مربوط به سال ۱۱۸۸ هجری است.
مشهدی نوش‌آبادی تصریح کرد: موزه ارمیتاژ روسیه، در سال ۱۹۹۰ یک زیلوی قدیمی با امضای «استاد علی نوش آبادی» را در نمایشگاهی با عنوان شاهکارهای هنر اسلامی در موزه ارمیتاژ در «دارالآثار الاسلامیه» کویت به نمایش گذاشت که قدیمی‌ترین زیلوی برجای مانده از ایران و متعلق به دوره ایلخانی یا نیمه سده هشتم معرفی کرده‌اند.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی گفت: هیچ محققی به تاریخ‌گذاری دقیق زیلو و محل بافت آن یعنی نوش‌آباد نپرداخته است. «آناتولی ایوانف» با توجه به پسوند نسبت «نوش آبادی» برای بافنده زیلو گفته است که چند نوش‌آباد در نواحی مختلف ایران وجود دارد و مشخص نیست که این زیلو به کدام نوش‌آباد اشاره دارد.
وی افزود: تصور اینکه روستایی در نزدیک خاش و یا رفسنجان که نشانه‌های شاخصی از دوره‌های تاریخی ندارد و همچنین از صنعت بافندگی و پارچه‌بافی در آنجا اثری نیست، مشکل است.
مشهدی نوش‌آبادی تأکید کرد: در حالی که کاشان و شهرهای اطراف مانند نوش‌آباد، در صنعت بافندگی چند قرن سابقه دارند و دارای صنعت جولاهی بوده است، پذیرش بافت زیلوی مورد نظر در نوش‌آباد کاشان را بسیار آسان می‌کند. چنانکه تا اوایل دوره پهلوی صنعت پارچه بافی در این شهر رواج داشته است.
وی اظهار کرد: زیلوی نوش‌آبادی در سال ۱۹۸۵ توسط موزه ارمیتاژ خریداری شده و اکنون به شماره دسترسی IR. ۲۲۵۳ نگهداری می‌شود و به دلیل اهمیتی که داشته از سال ۱۹۹۰ تاکنون در چند نمایشگاه هنر اسلامی در خارج از روسیه به نمایش گذاشته شده است.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی، گفت: زیلوی نوش‌آبادی، چهار تفاوت بسیار مهم با نمونه‌های یزدی دارد. برخلاف زیلوهای یزدی که نقوش میانی محراب آنها با یکدیگر تفاوت دارد، در این زیلو طرح و نقش محراب‌ها یکسان است. همچنین زیلوی نوش‌آباد منقوش به آیات سوره اخلاص است که کاربرد آن به عنوان زیلوی صف را تأمل برانگیز می‌کند.
مشهدی نوش‌آبادی افزود: زیلوی ایرانی موزه ارمیتاژ، بدون ذکر نام واقف و محل وقف است و تنها نام بافنده اثر روی آن دیده می‌شود و چهارم اینکه ابعاد بسیار کوچکتری نسبت به زیلوهای عمومی و صف دارد.
وی تصریح کرد: اندازه هر کدام از محراب‌های زیلوهای صف یزدی بیشتر از ۸۰×۱۲۰ سانتیمتر است، اما کل قطعه زیلوی نوش‌آباد که شامل یک و نیم محراب است ابعادی در حدود ۴۶×۱۰۴ سانتیمتر دارد.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی، اظهار کرد: می‌توان گفت که یک محراب با عرض حدود ۳۰ سانتیمتر به تنهایی قابلیت استفاده برای یک نمازگزار را ندارد و از این نشانه‌ها می‌توان چنین استنباط کرد که احتمالاً زیلوی نوش‌آبادی، کاربردی نمادین و غیر از فرش کردن مسجد داشته است.
وی اظهار کرد: محققان غربی فرض کرده‌اند که تاریخ این زیلو از بین رفته است، اما بر اساس سالم ماندن یک محراب و کتیبه‌های حاشیه آن، نمی‌توان تصور کرد تاریخ آن افتاده باشد، بنابراین می‌توان مطرح کرد که سال به صورت رمزی و ناروشن در بخشی از کتیبه آمده باشد.
مشهدی نوش‌آبادی تأکید کرد: اگر بخواهیم بعد از کلمه «سنه» در عبارت «ماه رمضان سنه…» دنبال عبارتی باشیم، باید در کتیبه افقی که در بالای این کلمه است تأمل کنیم. اگر این یک کتیبه نوشتاری باشد، همانند مابقی متن بدون نقطه است و شاید با تسامح بتوان آن را «ثمان ثمانمائه» خواند که یک‌بار نیز به صورت آینه وار تکرار شده است.
این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی، تصریح کرد: اگر فرض مذکور در مورد تاریخ‌گذاری را بپذیریم، باید گفت که این دستبافت در رمضان ۸۰۸هجری (۱۴۰۶م) بافته شده است. با این حساب، این اثر نه تنها کهن‌ترین زیلو بلکه کهن‌ترین فرش تاریخ‌دار شناخته‌شده در دوره اسلامی ایران است.
همچنین استادیار دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان گفت: در این زیلو هر محراب دو بخش فوقانی یا طاق‌نما و تحتانی یا بدنه دارد. طاق‌نما به شکل یک پنج ضلعی طراحی شده که در اطرافش موج‌های حلزونی شکل طراحی شده است.
محمدرضا غیاثیان افزود: در سمت آبی زیلو، یک نوار سفیدرنگ طاق نماها را از بقیه بخش‌ها متمایز کرده و این نوار سفید در حاشیه محراب اول تا پایین امتداد یافته است.
وی اظهار کرد: درون طاق‌نما یا سجده‌گاه ۱۰ چلیپای شکسته یا گردونه خورشید در داخل و خارج یک ۹ ضلعی ترسیم شده است. این نماد باستانی که در نمونه‌های یزدی هم به چشم می‌خورد، نشان چرخش خورشید به شمار می‌آید.
استادیار دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان، تصریح کرد: در لچکی‌های دو طرف هر طاق‌نما هفت بار کلمه «الملک» به خط کوفی نوشته شده که به دلیل کمبود فضا، دو فقره بالایی به صورت «الملـ» آمده است. در لچکی‌های به هم پیوسته نیز بین دو محراب، چهارده بار کلمه «الملک» به صورت آینه وار درج شده است.
این پژوهشگر هنر اسلامی گفت: نقش‌مایه‌های دیگری نیز در این زیلو وجود دارد که سازگار با نقوش زیراندازها در نقاشی‌های دوره ایلخانی و تیموری است. بخش پایینی هر محراب زیلوی نوش‌آباد شامل مستطیلی است که حدوداً دو برابر بخش طاق‌نما ارتفاع دارد.
غیاثیان افزود: در مرکز زیلو، یک مستطیل بدون نقش جای گرفته که در میان آن یک مستطیل دراز مزیّن به نقوش هندسی قرار دارد. نقوش آن شامل ستونی از چلیپاهای بر روی هم قرار گرفته است. مربع-مستطیل‌هایی فضای خالی چهار گوشه چلیپاها و نیز مرکز آنها را پر کرده‌اند.
وی تصریح کرد: دو کتیبه سمت چپِ هر محراب خواناست، اما دو کتیبه سمت راست آن به صورت قرینه بافته شده و از پشت زیلو قابل خواندن است. متن کتیبه‌ها شامل سوره اخلاص، نام بافنده و تاریخ بافت بدین شرح خوانده می‌شود.
استادیار دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان،اظهار کرد: وجود کتیبه سوره اخلاص با اندازه کوچکتر از حد معمول، کاربرد این زیلو به عنوان زیرانداز را منتفی می‌کند. یکی از گمان‌ها درباره زیلوی نوش‌آباد، کاربرد آن به عنوان سجاده نمادین در تصوف است.
این پژوهشگر هنر اسلامی گفت: به‌موازات این کتیبه، سه بار سوره توحید بدون بسم‌الله تکرار شده است و شاید به همان “بسم‌الله الرحمن الرحیم” آغاز کتیبه بسنده شده است.
غیاثیان گفت: زیلوی علی نوش آبادی چنانکه تحلیل شد در نوش‌آباد در منطقه کاشان بافته شده است. منطقه‌ای که سابقه صنایع نساجی و بافندگی در آن به پیش از اسلام می‌رسد و نوش‌آباد نیز در دوران پیش از بافت این زیلو، منطقه شناخته شده‌ای در هنر اسلامی و کتابت بوده است و تا اوایل دوران پهلوی مردم آن به صنعت نساجی مشغول بوده‌اند.
رییس پایگاه پژوهشی میراث فرهنگی نوش‌آباد نیز گفت: تاریخ یک شهر را با رویکرد باستان‌شناسی و وضعیت حال آن را با رویکرد مردم شناسی باید شناسایی کرد و برای آینده گردشگری آن برنامه‌ریزی کرد.
رضا نوری شادمهانی اظهار کرد: قدیمی‌ترین بافته ایران، زیلویی است که در موزه آرمیتاژ روسیه نگهداری می‌شود.
وی افزود: با توجه به اهمیت اثر در تمدن ایران و شناسایی شاخص‌های نوش‌آباد، تلاش می‌کنیم پس از مطالعات علمی و طراحی اثر، این زیلو را بازبافی کنیم.
نوری شادمهانی گفت: اعتبار سالانه میراث فرهنگی متناسب با مجموعه آثار تاریخی نوش‌آباد نیست و باید با مشارکت همگانی برای حفظ و احیای آن تلاش کنیم.
این عضو هیات علمی گروه فرش دانشگاه کاشان گفت: زیلوی موزه آرمیتاژ، به لحاظ بافت، ظرافت چشمگیری دارد و تراکم زیاد آن با هیچ‌کدام از زیلوهای شناخته‌شده قابل مقایسه نیست.
همچنین فتحعلی قشقایی فر- استاد دریافت کننده مهر اصالت یونسکو ۲۰۱۱، اظهار کرد: با توجه به نقش‌ها و کتیبه‌های ظریف به‌کار رفته در زیلوی نوش‌آبادی، باید گفت که آن یک زیلوی معمولی نیست، بلکه یک اثر هنری منحصربه‌فرد است.
وی افزود: مراکزی مانند تبریز، اصفهان، کاشان و یزد مهمترین کانون نساجی ایران در دوره صفویه بودند که باعث رونق هنر نساجی و قالی‌بافی ایران شده‌اند.
قشقایی فر با اشاره به بازبافی گلیم صفویه کاشان، اظهار کرد: اصل این گلیم در موزه منسوجات واشنگتن است. طرح آن لچک و ترنج با نقش سیمرغ و اژدها دارای قاب‌های کتیبه بدون نوشته و نقوش ختایی و حیوانی از جنس ابریشم با هفت رنگ و اندازه ۱۵۰ در ۲۵۰ سانتیمتر است.
وی گفت: بازبافی محصولات فرهنگی، نیازمند مطالعه و پژوهش و طراحی و تولید است که بازبافی این اثر که شاخص‌های عینی آن نیز طراحی شده است رویکرد موزه‌ای دارد و باعث احیا و رونق مجدد کارگاه‌های بافندگی می‌شود.
دارنده نشان ملی مرغوبیت صنایع‌دستی ایران، تصریح کرد: زیلوبافی به عنوان یک محصول خاص مورد توجه بوده است که بافتی خاص با مواد و طراحی خاص توسط استادکاران محدود تولید شده است.
قشقایی فر گفت: زیلوی نوش‌آبادی که در موزه روسیه است از لحاظ ظرافت و تراکم بافت یک مورد خاص است که به عنوان یک اثر فاخر بافته شده است و مورد توجه علاقهمندان به هنر شرق قرار گرفته است.
منبع:ایسنا
