رسم عیدانه

در شهرستان شاهرود بنا بر رسمی کهن خانواده داماد طی دوران نامزدی و یا عقد با فرا رسیدن عید سعید نوروز و یا اعیاد مذهبی هدایایی را برای عروس خود می‌برند.

آن‌ها از مدتی قبل تهیه و تدارک لازم دیده شده و هدایایی همچون روسری، کفش، کله‌قند، حنا، شکلات، شیرینی، قطعه‌ای طلا، لباس و… خریداری می‌شود. برای بردن عیدانه از اقوام به خصوص عمه، خاله و بستگان نزدیک دعوت کرده و خانواده عروس را از زمان اجرای مراسم مطلع می‌کنند. اقلام خریداری‌شده درون مجمع‌های مسی قرار گرفته و روی آن را با پارچه‌های ابریشمی سوزن‌دوزی شده می‌پوشانند.

برخی خانواده‌ها برای بردن عیدانه از نوازندگان محلی نیز دعوت می‌کنند. مرسوم است که نوازندگان با نواختن قُشمه، ساز، دهل و… پیش از دیگران قرار گرفته و زنان فامیل داماد نیز مجمع‌ها را بر سر گرفته و با شادی و پایکوبی به طرف خانه عروس می‌روند. دود کردن اسپند و پاشیدن نقل از جمله آداب بردن عیدانه است.

در خانه عروس نیز جمعی از بستگان و خانواده دختر همراه با منقل آتش و اسپند در انتظار مهمانان بوده و با روی گشاده از مهمانان استقبال می‌کنند. با ورود حاملان عیدانه به خانه عروس ابتدا به رقص و پایکوبی پرداخته سپس مجمع‌داران یکایک به سمت مادر عروس رفته و مجمع حامل هدایای خود را به او تحویل می‌دهند.

مادر عروس نیز پس از گرفتن مجمع یک دستمال به عنوان هدیه به آن‌ها تقدیم می‌کند. این کار بانگ شادی جمع حاضر را به همراه دارد. پس از تحویل عیدانه مهمانان با چای و شیرینی پذیرایی شده و پس از ساعتی مراسم به پایان می‌رسد. مرسوم است که خانواده عروس نیز برای داماد هدایایی را به رسم عیدانه تهیه کرده و آن را به خانواده داماد تقدیم می‌کنند.

مراسم آب دعا

بنا بر آیینی کهن همه‌ساله در شهر شاهرود از ساعتی مانده به تحویل سال خادمان مساجد قدیمی، تکایا و مهدیه شاهرود با حضور دیگر اهالی اقدام به تهیه آب دعا می‌کنند. برای این کار، مقداری زعفران را در آب و یا گلاب حل کرده و با آن مرکب زعفران تهیه می‌شود. سپس اقدام به نوشتن اسماء الله ، نام پنج‌تن، آیات قرآن و یا هفت آیه که با سلام آغاز شده با استفاده از قلم نی بر پشت ظروف چینی کرده و پس از نگارش آن را در تشت آب فرو می‌برند. ذکر هفت آیه که با سلام آغاز شده عبارت است از: سلام قولاً من رب الرحیم، سلام علی نوح فی العالمین، سلام علی موسی و هارون، سلام علی آل یاسین، سلام علی ابراهیم، سلام علیکم طبتم فادخلوها خالدین، سلام علیکم طبتم بما صبرتم فنعم عقبی الدار و…

هر یک از ظروف چینی پس از فرو رفتن در تشت دوباره بر روی حرارت منقلی از زغال گداخته خشک شده و برای نوشتن دعا و ذکر هفت سلام در اختیار خدام و دیگر حاضرین قرار می‌گیرد. در همین اثناء علاوه بر خواندن دعای تحویل سال پیوسته نام امامان معصوم و ائمه اطهار ذکر شده و جمعیت بر محمد و آل پاکش صلوات می‌فرستند.

در لحظات پایانی سال و آغاز سال نو مرسوم است که خدام مسجد یا تکیه آب دعا تهیه شده از مرکب زعفران را در میان دیگ بزرگ مسی تحت عنوان «تُلم تاس» ریخته و فردی از خادمین اقدام به تقسیم آن بین حاضرین می‌کند. اهالی شهر این آب را به نیت شگون، شفای بیماران و سلامتی اعضاء خانواده بر سر سفره هفت‌سین برده و در اولین دقایق سال نو همه اعضاء خانواده به نیت سلامتی و تندرستی قدری از آن را می‌نوشند، برخی نیز آن را در میان غذا می‌ریزند.

تهیه آب دعا از مساجد و تکایا و یا مشارکت در تهیه آن از جمله باورهای دینی و قلبی شاهرودی‌هاست. مهم آنکه قرار گرفتن ظرف حاوی آب دعا در کنار هفت‌سین به هنگام آغاز سال نو و نوشیدن قدری از آن را امری ضروری می‌دانند. استفاده از ظروف قدیمی مساجد و تکایا در تهیه این آب از جمله ظروف چینی نقش دار و یا دیگ‌ها و تُلم تاس‌های مسی بر زیبایی معنوی هر چه بهتر این مراسم افزوده است.

مراسم گل هاکنی در مُجن

مجن یکی از شهرهای کوهستانی و زیبا در بخش بسطام شهرستان شاهرود است. این شهر پلکانی شکل از آب‌وهوای مناسب و تابستان‌های معتدل برخوردار است. ساخت مسکن در بافت قدیم شهر به‌گونه‌ای است که حیاط هر خانه بام خانه پایینی محسوب می‌شود. استفاده از مصالح سنتی از جمله خشت، سنگ و کاه‌گل بر زیبایی بافت با ارزش این شهر افزوده است.

بنا بر رسمی کهن همه‌ساله در آخرین روزهای اسفندماه زنان ساکن در بافت قدیم اقدام به مالیدن گل تازه به نمای کاه‌گلی خانه‌های خود می‌کنند. این امر به سبب تمیزی و تجدید نمای داخلی و بیرونی خانه صورت گرفته و از وظایف زنان به شمار می‌رود. زنان مجنی برای نمای دیوارهای داخلی خانه از خاک سفید (گِلو) استفاده برده و قسمت پایین دیوار را گل سرخ‌رنگ می‌مالند.

دیوارهای بیرونی نیز برخی دو رنگ (بالاسفید-پایین قرمز) و برخی نیز کاملاً با گل قرمز رنگ جلوه می‌گیرد. انجام این کار مستلزم تهیه گل گلو (سفید) و گل سرخ سرخو است.

زنان در گروه‌های چند نفره طی قرار قبلی با گرفتن فانوس، تیشه، وسایل تهیه چای و نان به ارتفاعات پیرامون شهر به محلی تحت عنوان غار «چکلا میر علی میرو» رفته و با روشن کردن فانوس داخل غارهای این کوه می‌شوند. زنان پس از جمع کردن گل به مقدار مورد نیاز به شهر باز می‌گردند. برای تهیه گِل گلو (سفید) زنان مسیر دورتری را از شهر با پای پیاده تا تپه‌های غرب روستا و محلی موسوم به نساء دَر» پیموده و در آنجا خاک سفید (گِلو) مورد نیاز را به دست می‌آورند. درست کردن چای و خوردن چاشت از جمله تفریحات زنان در رفت و برگشت به مکان‌های اشاره شده است. با تهیه گل لازم زنان مقداری از آن را در ظرف آبی حل کرده و با استفاده از پاتوه (پاپیچ) پشمی کهنه اقدام به مالیدن آن به دیوار خانه می‌کنند. بدین شکل نمای داخلی اتاق‌ها، آشپزخانه، انبار و پس از آن نمای ایوان و حیاط خانه در استقبال از سال نو تجدید شده و تازه می‌شود.

این کار نشان از کدبانوگری و با سلیقگی زنان است و تحسین بانوان توسط شوهر و دیگر اقوام و آشنایان را به همراه دارد. مجنی‌ها در اصطلاح محلی گِل مالیدن به دیوار خانه را گِل هاکُنی» می‌گویند. همیاری زنان در انجام این کار از آداب نیک و معمول شهر در مجن است.

منبع:میراث آریا

در عصر سلطنت فتحعلی شاه قاجار، مصدق الممالک به واسطه رابطه خویشاوندی با دربار موفق شد برای ساختن خانه رویایی‌اش، معماران چیره دست آن دوران را بکار گیرد.

در ابتدا این خانه دارای سه بخش اندرونی، حسینه و اصطبل بود که حسینه برای انجام امور مذهبی اختصاص یافته بود، اما بعد از اینکه مرتضی خان لطفعلیان این خانه را خرید، حسینیه را تبدیل به خانه زیبایی کرد و در طی سال‌های بعد، خاندانش در این خانه زندگی کردند. به همین دلیل این خانه با نام خانه لطفعلیان شناخته شد، در نهایت اداره میراث‌فرهنگی در سال ۱۳۸۳ این خانه را از مالکش خریداری کرد و بعد از مرمتش کاربری خانه را به موزه تغییر داد.

از خیابان اراک ملایر وارد کوچه موزه شده و بعد از خرید بلیت، به حیاط کوچکی هدایت می‌شوید که سنگ قبرهای متنوع در اشکال مختلف با خطوط عبری مربوط به چند ۱۰۰ سال قبل چیده شده و گویا به همه بازدیدکنندگان تلنگر می‌زند که دل بدین دنیای فانی نبندید! بعد وارد دالانی می‌شوید که شما را به حیاط عمارت می‌رساند، خانه دو طبقه لطفعلیان در زمینی به متراژ ۱۲۰۰ مترمربع ساخته شده و دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است.

نمای بیرونی این خانه کاهگلی است و هیچ تزئینی ندارد، اما سردر ورودی خانه دارای نقش و نگارها و آجرکاری‌های زیبایی است. ورودی خانه نیز شکلی هشت ضلعی دارد و به اصطبل، پشت بام و حیاط کوچکی منتهی می‌شود؛ زمانی که وارد خانه شوید، سقف طبقه همکف که از طاق‌های آجری زیبا پوشیده شده، چشم نوازی می‌کند. سقف طبقه بالا متفاوت‌تر بوده و با تزیینات لمبه کوبی آراسته شده است؛ در و پنجره‌های ارسی این طبقه سوژه‌های نابی برای عکاسی فراهم می‌کنند و از این گذشته زیبایی خاصی به خانه می‌دهند.

معروف‌ترین و زیباترین بخش این موزه، «حوض‌خانه» آن است، جایی که به لطف معماری‌اش حتی در گرمای سوزان تابستان نیز خنک می‌ماند. حوض خانه با طاق نماهای آجری زیبایی پوشیده شده و دو حوض سنگی نیز در کف آن وجود دارند که سرچشمه هوای فرح‌بخش حوض خانه هستند.

این موزه چندین سالن را برای نمایش فرهنگ و تاریخش اختصاص داده که در بخشی از آن‌ها آثار حفاری شده باستانی از تپه‌هایی مثل دستکند و نوشیجان به نمایش گذاشته شده است.

در بخش دیگری از موزه، عتیقه‌ها و اشیای مربوط به دوران قاجار را گردهم آورده‌اند که از میان آن‌ها می‌توان به چراغ تزیینی، لوازم آشپزی، اسناد اداری و ترازوی قدیمی اشاره کرد. در بخش «هنر و فرهنگ» موزه لطفعلیان، مجسمه‌هایی قرار گرفته‌اند که روایتی از مراحل شیره‌پزیِ محلی‌های ملایری را به نمایش گذاشته اند. شیره پزی یکی از رسومات سنتی ملایر است که قدمتی دیرینه دارد.

یکی از دالان‌های خانه نیز به افتخار هنرمند ملایری، نامِ مسعود جعفری جوزانی را گرفته و پوسترهایی از فیلم‌ها و آثارش در این دالان به نمایش گذاشته شده است.

ابراهیم جلیلی رئیس اداره میراث‌فرهنگی ملایر می‌گوید: «این خانه قدیمی، بخشی از یک مجموعه سکونتگاهی به‌یادگارمانده از دوره قاجار است‎.»

‎او ادامه می‌دهد: «سازنده و مالک اولیه خانه، محسن مصدقی معروف به مصدق الممالک بوده و در عصر فتحعلی شاه قاجار به واسطه خویشاوندی که با دربار داشته با بهره‌گیری از معماران زبده آن دوره اقدام به ساخت این مجموعه کرده است‎.»

‎جلیلی می‌گوید: «این بنا دارای سه قسمت حسینیه، اندرونی و اصطبل بوده که تنها بخش حسینیه که بخش اصلی بنا بوده و به منظور مراسم مذهبی و عزاداری حسینی استفاده می‌شده، سالم و پا برجا مانده است‎. ‎»

او اظهار می‌کند: «این بنای آجری دو طبقه که در حدود ۱۵۰ سال پیش ساخته شده دارای حوض خانه با یک رشته قنات آب جاری، طاق‌نماهای رفیع دوطبقه، درهای چوبی ارسی و شیشه‌های رنگی است که نمادی از ذوق وهنر معماران و هنرمندان آن زمان به شمار می‌رود.»

رئیس اداره میراث‌فرهنگی خاطرنشان می‌کند: «سقف طبقه همکف پوشیده از طاق‌های آجری زیباست و پوشش طبقه فوقانی آن به‌صورت مسطح با تیر چوبی است، زیباترین بخش بنا حوض‌خانه است که با طاق نماهای زیبای آجری به شیوه چهار بخشی پوشیده شده است‎.»

‎او با اشاره به اینکه جریان آب قنات و وجود دو حوض سنگی در کف، هوا و فضای بسیار خنک و فرح بخشی را برای گذر از گرمای تابستان برای ساکنین ایجاد کرده است، گفت: «از دیگر ویژگی‌های این بنا می‌توان به تزئینات لمبه‌کوبی چوبی در سقف طبقه اول و وجود درهای ارسی با شیشه‌ای الوان اشاره کرد‎. ‎»

جلیلی با بیان اینکه خانه لطفعلیان از بناهای کم نظیر دوره قاجار بوده و با ۳۵۰۰ متر زیربنا، شامل دو حیاط بیرونی و اندرونی است، می‌گوید: «این بنا در اسفند ماه ۱۳۸۰ با شماره ۴۸۹۲ به ثبت فهرست آثار ملی درآمده است. ‎»

او اظهار می‌کند: «خانه لطفعلیان، اکنون با کاربری موزه، معرف آداب و رسوم و تاریخ و فرهنگ مردم شهرستان است و اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ملایر نیز در این مکان دایر است‎ .»

جلیلی یادآور می‌شود: «طی مراحل مختلف در عملیات احیای این بنا، مرمت پشت بام، تعویض تیرهای فرسوده، طراحی و ساخت ویترین انجام شد که شامل لایه برداری، سفیدکاری داخلی عمارت و بازسازی در و پنجره‌های معیوب و تهیه و ساخت در و پنجره‌های بین رفته، بندکشی، کف‌سازی اتاق‌ها و بازسازی بخشی از طاق‌ها بود.‎»

منبع:میراث آریا

همین قدم زدن‌ها و دلپذیری هوا، تو را به دل الوند و پیچ و خم جاده گنجنامه می‌کشاند، آنجا که پنج کیلومتر بیشتر با همدان فاصله ندارد و از خود گنجنامه دیدنی‌تر، جاده باصفای آن است، تلفیق درختان سرسبز و کوه‌های بلند چنان جذابیتی به پا کرده‌اند که لذت مسیر را دوچندان کرده است.

آن‌هایی که همدان را برای سفر برمی‌گزینند، حتما می‌دانند یکی از جاذبه‌های دیدنی همدان، گنجنامه است که چه در روز و چه در شب از زیبایی خاصی برخوردار است، پیوند طبیعت و تاریخ در گنجنامه چنان مناظری ایجاد کرده که باعث شده جلوه زیبایی در این منظره طبیعی شکل گیرد.

منطقه‌ای مفرح و دلنواز در دل کوهستان الوند که با فاصله کوتاه با همدان می‌توان لذت یک روز فرح‌بخش را در آن تجربه کرد جایی نیست جز منطقه زیبای گنجنامه.

کتیبه یا سنگ‌نوشته‌های گنجنامه نوشته‌هایی از دوران داریوش و خشایارشاه است که بر دل یکی از صخره‌های کوه الوند و در انتهای دره عباس‌آباد حک شده است، دو کتیبه که در کنار هم توسط پادشاهان هخامنشی حکاکی شده است.

بعد از گذر از کتیبه‌ها، حالا این آبشار گنجنامه است که از دور پیداست و چشم‌نوازی می‌کند، این آبشار ۱۲ متری از دامنه الوند سرافراز جاری شده و از دره عباس‌آباد و گنجنامه می‌گذرد و همین گذر آب چنان مناظر فرح‌بخشی را رقم می‌زند که خنکای آن تا عمق جان اثر می‌کند.

در زمستان با یخ زدن آبشار، فرصتی برای یخ‌نوردان ایجاد می‌شود تا خود را از یخ‌های سفید به دامنه الوند برسانند و البته که تماشای این صحنه‌ها خالی از لطف نیست.

اما با عبور از محوطه گنجنامه می‌توان سری هم به جاده کوهستانی که همدان را به تویسرکان متصل می‌کند زد، همان جاده کاروان‌رویی که در عهد هخامنشیان هم وجود داشته و داریوش و خشایارشا با لشگریان و همراهان خویش از آن عبور می‌کرده‌اند.

از آنجا که این مسیر در عهد هخامنشیان یکی از راه‌های اصلی و باستانی شاهی بوده که از دامنه الوند، هگمتانه (پایتخت تابستانی هخامنشیان) را به بابل در مرکز میان‌رودان مرتبط می‌ساخت، از راه‌های پررفت‌وآمد و امن دوران باستان به شمار می‌رفت، تا شاهان این دودمان با ایجاد سنگ‌نگاشته، باورها و اندیشه‌هایشان و بزرگی و عظمت نیاکان خود را به رهگذران گوشزد کنند.

منبع:میراث آریا