متأسفانه بیشتر بناهای تاریخی مورد غفلت واقع شده‌اند. آن‌ها به دلیل عوامل طبیعی یا غیر طبیعی چون زلزله. سیل و سایر بلایای طبیعی و یا دخالت‌های ویرانگر انسانی آسیب دیده و یا فروریخته اند. به همین دلیل، به نظر می‌رسد که، محافظت از آن‌ها، بدون اتلاف وقت و با اتخاذ تدابیر مفیدعلمی و عملی بسیار مهم است.

بناهای تاریخی و چینش آن‌ها، بخش جدایی ناپذیر از هویت ملی و بومی یک ملت و حتی میراث فرهنگی یک جامعه جانی محسوب می‌شوند.

برای ثبت یک بنا به عنوان اثری تاریخی، می‌بایست آن بنا، دارای چندین ویژگی تاریخی، معماری، مردم‌شناسی و باستان‌شناسی باشد. حفظ و حفاظت از این اماکن تاریخی شامل تثبیت و استحکام، توان بخشی، مرمت و سایر فعالیت‌های لازمه است.

حفاظت و احیای مجدد یک بنای تاریخی، در توسعه زیرساختی و اقتصادی یک جامعه نقش مهم و اساسی دارد و ابزاری قدرتمند برای بسط وتوسعه اقتصادی جوامع محسوب می‌شود. مهم‌ترین سهم حفاظت از بناهای تاریخی در جامعه و توسعه اقتصاد مولد و سبز در قالب طرح‌های توسعه‌ای گردشگری است. حفاظت از بناهای تاریخی ابزاری قدرتمند برای احیای مجدد صنعت گردشگری است.

حفاظت، توسط سازمان‌های بین المللی حامی بناهای تاریخی به عنوان فرآیند مراقبت از مکانی برای حفظ اهمیت فرهنگی‌بومی خود تعریف شده است. دلایل بسیار زیادی درایجاد پوسیدگی مواد شالوده اصلی بناهای تاریخی وجود دارد.

زمین‌لرزه‌ها که از عوامل خارجی خسارات وارد بر ساختمان هستند، با سایر بلایای طبیعی یا غیرطبیعی متفاوت‌اند. زمین‌لرزه‌ها که از نظر زمان و شدت قابل پیش بینی نیستند، ممکن است باعث آسیب‌های عمده به سازه اصلی و فروریختن قسمت‌هایی از بنا شوند.

هر زمان که زلزله‌ای رخ می‌دهد، بناهای بزرگ اهمیت بیشتری دارند، تا معماری ساده شهری که بافت اصلی یک منطقه را تشکیل می‌دهد. پس از زلزله هزینه احیا و بازیابی، تحت تأثیر مواردی مانند؛ سطح خسارت، نوع ساخت و ساز و وضعیت تاریخی قرار دارد، در حالی که زمان بازیابی، تحت تأثیر متغیرهای مشابه و همچنین عملکرد ساختمان است. نوع ساخت و ساز ساختمان (طرح و مصالح) بر آسیب‌های ناشی از زمین لرزه تأثیر می‌گذارد، زیرا نوع ساختار آن، نحوه پاسخ‌گویی به نیروهای لرزشی را تعیین می‌کند.

همه این عوامل بر مقاومت آن در برابر خطر و در نتیجه خسارتی که در زلزله تجربه می‌کند تأثیر دارند. کمیسیون ایمنی بناهای تاریخی در برابر زمین لرزه، بیان می‌دارد که برای بازیابی بناهای تاریخی زمان نامحدودی در نظر گرفته شود.

یکی از راهکارهای احیا بناهای تاریخی برای استفاده متداول از سنگ‌های بزرگ، دقت در قرارگیری آن‌ها در ساختار دیوار است. به گونه‌ای که سنگ‌های قرار گرفته شده به سمت بیرون و به درستی جایگزین شوند و همچنین‌ استفاده نکردن از مقدار زیاد ملاط، برای پر کردن فضای بین سنگ‌های بزرگ است. در یک دیوار، ملاط در مقایسه با چینش سنگی نقش ثانویه دارد. ولی لازم است که بالاترین میزان فشردگی انواع سنگ‌ها را بشناسیم.

واژگونی دیوارهای خارجی ساختمان از مهم‌ترین و اولین حالت‌های آسیب به شمار می‌روند. این وضعیت بیشترین آسیب در ساختمان را نشان می‌دهد.

نکته مهم دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد این است که مداخلات ناخودآگاه که توسط انسان انجام می‌شود، تداوم و یکپارچگی ساخت و ساز و ساختار بنای تاریخی را از بین می‌برد، و باعث می‌شود که بنا، مقاومت خود را در برابر زلزله از دست بدهد و نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد مکانیزم کنترل است؛ باید ویژگی‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ساختمان‌های تاریخی از شروع مداخله، را تجزیه و تحلیل کنیم.

اولین قدم، بررسی سیستم سازه‌ای (اثرات بارهای افقی و مطالعه ایستایی ساختمان) و مشخصات مصالح مورد استفاده است. پس از آن، ما باید علل پوسیدگی بنا و میزان خسارت زمین لرزه را در ساختمان تعیین کنیم. همه این مطالعات باید توسط یک تیم متخصص و با تجربه در زمینه حفاظت و تقویت تاریخی انجام شود. آن‌ها باید نتایج بررسی‌های ساختاری خود را ثبت کرده و یک برنامه مرمت دقیق را تنظیم کنند.

میزان مداخلات در زمان مرمت، باید تا حد ممکن کم باشد، به گونه‌ای که تداوم و ارتباط کافی بین تمام عناصر اصلی بنا را تضمین کند و به اصالت آن‌ها لطمه‌ای نزند. نگهداری مستمر و مداوم نیز از اصلی‌ترین موارد در حفظ بناهای تاریخی است. برای تقویت بناهای تاریخی که دارای ضعف‌های ساختاری آشکاری هستند، کارشناسان باید اولویت‌ها را برای مداخلات، براساس مواد مناسب مرمت و تکنیک‌های سازگار با سازه‌های تاریخی انتخاب کنند.

تقویت بناهای تاریخی با تعمیرات مناسب به خودی خود موفق‌ترین نتیجه را از نظر اصول حفاظت به همراه خواهد داشت. دولت باید بودجه مستمر و دائمی تأمین کند. تکنیک‌های سنتی و مدرن اصول حفاظت همیشه باید رعایت شود. مهم‌ترین هدف از حفاظت، حفظ اصالت تاریخی و یکپارچگی میراث فرهنگی است. مرمت یک بنای تاریخی با روش تجدید ساخت، می‌تواند ظاهر و یکپارچگی ساختاری تاریخی را از بین ببرد.

ابتدا باید مصالح و روش‌های سنتی را در مرمت به کار ببریم و درصورت ناکافی بودن، باید از فناوری‌های مدرن استفاده شود. مواد و فن آوری‌های مدرن باید اصالت فرهنگی بناهای تاریخی را حفظ کنند. آن‌ها باید با دقت مورد استفاده قرار گیرند تا خسارت جبران ناپذیری ایجاد نکنند. مصالح جدیدی که برای مقاوم‌سازی استفاده می‌شود باید با مصالح اصلی ساختمان تاریخی سازگار، اما از آن‌ها متمایز باشد.

زمان بازیابی و هزینه برای اماکن تاریخی نسبت به ساختمان‌های غیرتاریخی بیشتر است. اما انجام تعمیرات غلط بدون تعیین دلایل خرابی و تجزیه و تحلیل ساختار ساختمان‌ها نه تنها مفید نیست، بلکه مخرب است. اول از همه؛ شرایط اصلی و آسیب‌های یک بنای تاریخی باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. کار تجزیه و تحلیل و ارزیابی باید در نتیجه همکاری متخصصانی انجام شود که از رشته‌های مختلف مانند متخصصان زلزله، معماران، مهندسان و کارشناسان هنر هستند. علاوه بر این لازم است این متخصصان دانش مشترکی در مورد حفاظت و مقاوم‌سازی بناهای تاریخی داشته باشند.

منبع:میراث آریا

بدون‌شک قوانین حفاظتی در حوزه مرمت میراث‌فرهنگی بیشتر خط مشی کلی در این علم را مدنظر قرار می‌دهد. با این وصف آنچه که در امر مرمت بناها مشاهده می‌شود این است که احیای یک بنا، آخرین مرحله از نجات بخشی آن است با این‌وصف صاحبان فن و کارشناسان می‌دانند که در بیشتر ابنیه تاریخی، مرمت یک بنا بدون رسیدن به مرحله آخر (احیای بنا) کاری عبث است.

حال با توجه به تغییر زمان و نوع کاربری‌های امروزی، در برخی موارد لازم هست به منظور احیای بنای تاریخی، بعضی تغییرها در یک بنای تاریخی لحاظ شود. این تغییرها، از تغییر در فضاها و فرم معماری بنا گرفته تا نوع مصالح است، این‌که چه میزان و چه نوع تغییر در مرمت و احیای یک بنا تاریخی قابل انجام است مبحثی طولانی به نظر می‌رسد که از حوصله این مبحث خارج است.

در حین مرمت، بازسازی و حتی نوسازی غیر قابل قبول است، تغییر در فرم و سبک معماری در زمینه احیا و دادن کاربری جدید در یک بنا است. به طور مثال برخی اوقات یک طبقه جدید بر روی برخی بناهای تاریخی به منظور بالا بردن ظرفیت گردشگر و یا توسعه خدمات گردشگری الحاق می‌شود که این امر کاملا اشتباه است و یا ایجاد گودال باغچه در بناهایی که نه شواهدی از آن داریم و نه فرم و سبک معماری آن به‌صورت گودال باغچه‌ای بوده، ممنوع است.

حال پرسشی که در این‌جا مطرح می‌شود، این است که آیا راه‌حلی وجود دارد تا در صورت نیاز به تغییرها در فرم معماری، به هدف‌مان که حفاظت از بنا و احیای آن است می‌توان دست یافت؟

به نظر می‌رسد تنها راه حل به منظور انجام این امر استفاده از مواد و مصالح بازگشت پذیر است. بدین معنا که این الحاق‌ها بدون آسیب به بنا، قابلیت ایجاد فضاهای جدید و ضروری را داشته باشد و در صورت نیاز نداشتن بتوان به راحتی آن‌ را برداشت و فرم معماری را به حالت اولیه باز گرداند. البته این عناصر و مواد و مصالح جدید بازگشت پذیر باید خنثی باشد یعنی نباید اصل بنا را در یک مدت زمان معین و مشخص تحت تاثیر قرار دهد، این خنثی بودن می‌تواند در رنگ یا بافت و یا مواردی از این دست باشد.

پایان رطوبت ۳۰ ساله در دیواره‌های مسجد تاریخی

در این مقال به‌منظور درک بهتر این موضوع یک نمونه از عملیات مرمت و احیا که در اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان اصفهان انجام شده تشریح می‌شود.

مدت‌ها بود که در محل فضاهای سرویس‌های بهداشتی مسجد امام(ره) اصفهان در محور جنوب‌غربی مسجد، رطوبت صعودی، آسیب‌های جدی و قابل مشهودی را بر پیکره‌ بنا وارد کرده بود. به گونه‌ای که رطوبت در بسیاری از قسمت‌های جرزهای بنا به ارتفاع ۲/۵ متر رسیده بود و همین نکته باعث از بین رفتن بندها، فرسایش آجرهای تاریخی، سستی جرزها و ستون‌های باربر و در نتیجه ایجاد منظری زشت از داغ رطوبت، شده بود.

در مرحله اول پس از مطالعه کامل این بخش به این نتیجه دست یافتیم که سابقه وجود سرویس‌های بهداشتی مسجد در این بخش به دوران صفوی باز می‌گردد و این امر با پدیدار شدن کانال‌های آب کف حیاط که پس از عبور از قسمت‌های مختلف مسجد، از سرویس‌های بهداشتی صفوی می‌گذشت و به زمین‌های کشاورزی و باغات پشت مسجد در گذشته سرازیر می‌شد، برای ما محرز شد.

با توجه به احیای مجدد سرویس‌های بهداشتی مسجد در طی ۴ دهه گذشته، متاسفانه آثاری از سرویس‌های تاریخی بجا نمانده است اما با خاک‌برداری از کف این فضا چندین سنگ سرویس بهداشتی پیدا شد که بازمانده از آن ایام است، با این‌حال در بررسی‌های کارشناسان مشخص شد آنچه موجود است چشمه‌های ساخته شده از مصالح ماسونری است که بدون ایزولاسیون مناسب به بدنه تاریخی مسجد متصل شده است به همین دلیل این امر باعث نفوذ تدریجی رطوبت حاصل از آبریزی سرویس‌ها به بدنه تاریخی متصل به آن، شده بود.

در مرحله اول به‌منظور مرمت این فضا، روش پاک‌سازی سبکی آغاز شد به گونه‌ایی که در این روش بنا را از الحاقات بی‌ارزش دوره‌های بعد زدوده و اصالت و فرم معماری اصیل بنا برگردانده شد.

اما چالش پیش‌رو، اجبار در ایجاد دوباره سرویس بهداشتی در این مکان بود، بنابراین با توجه به نکاتی که در ابتدای این مبحث به آن پرداخته شد، بهترین راه‌کار برای تغییرات در یک فضای تاریخی و این‌که معیارهای آن چگونه باید باشد و ما به چه اندازه اجازه اجرای تغییرات را داریم، مطرح بود.

حال که باید مجددا سرویس‌های بهداشتی ایجاد شود، باید تلاش می‌شد تا مطابق با اصول و مبانی نظری مرمت، ابتدا عامل مخل را از بنا دور کرده و سپس به‌منظور احیای سرویس‌ها از مصالح و عناصر بازگشت پذیر استفاده شود چراکه می‌تواند کمترین تاثیر را در بنا داشته باشد.

با در نظر گرفتن این نکات، شروع عملیات با مسدود کردن راه نفوذ رطوبت و دور کردن جداره‌های چشمه‌های سرویس بهداشتی از بدنه‌های اصلی و تاریخی آغاز شد. در این مرحله، خاک‌برداری و ایجاد لایه‌های جدا کننده در کف با سنگ دانه‌ها(بلوکاژ) بدون ملات و به‌صورت خشکه چین، اولین اقدام در زمینه جلوگیری از صعود رطوبت به کف و دیواره‌ها بود. پس از آن نیز لایه ایزولاسیون به‌صورت کاملا اصولی با دقت و کیفیت بالا، انجام شد تا رطوبت از کف سرویس‌ها به لایه‌های پایین هم، سرایت نکند و همچنین برای اجرای عملیات سرامیک آماده شود.

در طرح ارائه شده بهترین راه برای ساخت سرویس‌های جدید بدون آسیب رساندن به بدنه‌ها، اجرای آن در فضای میانی دالان و به فاصله ۱/۵ متری از دیواره‌های دو طرف بود که با استفاده از مصالح سبک و بدون اتصال به بدنه هنگامی کامل می‌شود که عناصر و جنس مصالح ساخت جداره‌ها، بازگشت‌پذیر باشد. این مهم‌ترین اصل در مرمت و احیای یک اثر است. در این عملیات مصالح به‌کار رفته از جنس آلومینیوم سبک با رنگی خنثی بود و تمام این پارتیشن‌ها با ساده‌ترین روش به کف متصل شده که باعث می‌شود هر زمان که لازم شد به راحت‌ترین روش بدون کوچک‌ترین آسیب به بدنه‌های تاریخی آنها را جدا کرد.

از دیگر مزایای این روش مرمت، این است که از مصالح مدرن کم‌اثر استفاده کرده و باعث می‌شود بخش‌های مرمت شده و الحاقی کاملا متمایز از بخش‌های اصلی باشد. در ادامه عملیات‌های دیگری مانند لایروبی کانال‌های تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب، اجرای ناکش همراه با تهویه الکتریکی نیز انجام شد.

در ادامه این طرح، تلاش شد تا عملیات مرمتی شامل لایروبی کانال‌های تاریخی، بازکردن مسیر اصلی فاضلاب مسجد، همراه با اجرای ناکش و تهویه الکترونیکی نیز به‌منظور دفع رطوبت از سایر بخش‌های این مسجد عظیم تاریخی انجام شد.

پس از انجام تمام مراحل عملیات مرمت، شاهد رفع رطوبت و آسیب از بنا بودیم و سرویس‌های بهداشتی نیز به بهترین روش مرمت و احیا شد، آنچه که اکنون می‌توان ملاحظه کرد احیای فضایی عاری از عوامل مخل و آماده برای استفاده‌ امروزی همراه با رعایت اصول و مبانی نظری مرمت است.

منبع:میراث آریا