حفظ ویژگیهای معماری مسجد گوهرشاد با وجود چندین دوره مرمت
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: هر چند برخی فضاها و تزئینات مسجد گوهرشاد بارها مرمت شده اما همچنان می‌توان ویژگیهای معماری و هنر عصر تیموری را در بنای مسجد گوهرشاد مشاهده کرد.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا به معماری خاص مسجد گوهرشاد و مرمتهای صورت‌گرفته در آن پرداخت و اظهار کرد: مسجد جامع گوهرشاد در زمینی به وسعت 9309 متر مربع در ضلع جنوبی حرم مطهر ساخته شد.
وی ادامه داد: این مسجد دارای هفت شبستان و یک صحن وسیع و چهار ایوان به نام‌های ایوان مقصوره در جنوب، ایوان حاج‌حسن در شرق، ایوان آب در غرب و ایوان دارالسیاده در شمال است. ۲ مناره ۲ طرف ایوان قبله، ۱۸ غرفه بزرگ و هشت غرفه کوچک ۲ طبقه در اطراف صحن از دیگر سازه‌های معماری مسجدند.
این پژوهشگر خراسانی اضافه کرد: ایوان قبله یا ایوان مقصوره که بزرگ‌ترین ایوان است، علاوه بر یک طاق عریض یک گنبد دوپوش بر فراز فضای مربع شکل در انتهای ایوان دارد که ارتفاع آن بیش از ۳۹ متر است.
ساخت مسجد گوهرشاد نخستین اقدام برای توسعه حرم مطهر بود
لباف‌خانیکی گفت: بانی مسجد «گوهرشاد آغا»، همسر شاهرخ تیموری، بوده و بنا به کتیبه ایوان مقصوره، این مسجد در سال ۸۲۱ هجری قمری ساخته شده است. برخی تاریخ بنا را سال ۸۱۷ هجری قمری ذکر کرده‌اند. احتمال دارد شروع به ساخت آن در سال ۸۱۷ باشد و ساختمان مسجد در سال ۸۲۱ تمام شده باشد.
وی عنوان کرد: ساخت مسجد گوهرشاد نخستین اقدام جهت توسعه حرم مطهر محسوب می‌شد زیرا تا زمانیکه مسجد گوهرشاد ساخته نشده بود حرم مطهر با یک مسجد به نام مسجد بالاسر یک مجموعه معماری مختصر بود و زمانی که مسجد گوهرشاد در قسمت جنوبی حرم مطهر ساخته شد، مجموعه معماری حرم مطهر گسترش یافت.
این باستان‌شناس خراسانی با اشاره به معمار این مسجد اضافه کرد: معمار مسجد گوهرشاد شخصیت والایی به نام «قوام‌الدین شیرازی» بود که او را مولانا خطاب می‌کردند. او شخصیت وارسته‌ای داشت و از جمله معماران معروف عصر تیموری به حساب می‌آمد. دهانه ایوان مقصوره ۱۵ متر، عمق آن ۳۶ متر و ارتفاع آن نیز ۲۷ متر است. صحن مسجد در ابعاد ۵۰ در ۵۵ متر است. بیشتر زیبایی‌های معماری مسجد گوهرشاد متمرکز در ایوان قبله است، البته باقی ایوان‌ها نیز زیبایی خاص خود را دارند.
ایوان مقصوره بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد
لباف‌خانیکی بیان کرد: اطراف صحن مسجد گوهرشاد تا حدود ۱۲۰ سانتمیتری از سنگ ازاره(سنگی سیاه) پوشش داده شده و بالای ازاره با حاشیه‌ای تزئینی آجر و کاشی آراسته شده است. تا پیش از سال ۱۳۳۶ خورشیدی در میانه صحن مسجد گوهرشاد محوطه‌ای در ابعاد ۹ متر در ۹ متر با ستون‌های سنگی محصور بود که به آن مسجد پیره‌زن می‌گفتند و عوام در ارتباط با آن مطالبی را ذکر می‌کردند. بعدها آن فضای محصور به حوضی تبدیل شد که نمازگزاران از آن جهت وضو استفاده می‌کردند. ایوان مقصوره بزرگ‌ترین و باشکوه‌ترین ایوان مجموعه حرم مطهر و همینطور مسجد گوهرشاد محسوب می‌شد.
وی اضافه کرد: درون ایوان ۶ راهرو به شبستانهای طرفین باز می‌شود. بر فراز هریک از گوشه‌های فضای مربع شکل انتهای ایوان یک گوشوار یا ترمیه به گونه‌ای ساخته شده که رأس آن رو به پایین، قاعده آن به بالا و به گونه‌ای با هم مجاور شده‌اند که بستری دایره‌ای را شکل داده و قاعده دایره گنبد روی آن استقرار یافته است.
لباف خانیکی افزود: در ۲ طرف ایوان ۲ مناره ایجاد شده که مناره‌ها بر خلاف بناهای دیگر روی شانه‌های ایوان گذاشته نشده‌اند بلکه ساخت آن‌ها از زمین آغاز شده و این موضوع به این خاطر بوده که مناره‌ها علاوه بر جنبه زیبایی که قرار بود به ایوان بدهند، حکم پشتیبان ایوان را داشته تا از رانش ایوان پیشگیری کنند. در انتهای ایوان مقصوره یک محراب زیبای بزرگ نصب شده است. این محراب دارای ازاره یا حاشیه سنگی و بدنه‌ای از کاشی معرق است. پوشش محراب نیم‌گنبدی است که با کاشی معرق و به صورت خیاره‌ای یعنی ترک‌ترک تزیین شده و آن خیاره‌ها به مثابه شعاع‌های خورشید هستند که سقف یا پوشش محراب را زینت داده‌اند.
وی خاطرنشان کرد: سنگ نوشته‌ای در محراب وجود دارد و آن کتیبه‌ای است که بر سنگ مرمر سبز رنگ ابعاد ۵.۸۰ متر در ۹.۲۵ متر نوشته شده و حاشیه بیرونی این کتیبه با خط ثلث زیبایی آراسته شده است. بر بالای محراب مقرنس بسیار زیبا و پرکاری ایجاد شده که جلوه خاصی به ایوان مقصوره داده است. بر نمای پایه‌ها و پیشانی ایوان مقصوره کتیبه‌ای به خط ثلث و به قلم بایسنقر پسر شاهرخ تیموری نقش بسته که یکی از بزرگ‌ترین و بهترین و زیباترین کتیبه‌های ثلث در ایران محسوب می‌شود و اضافه بر این در درون ایوان هم کتیبه‌های متعددی وجود دارد که در آن کتیبه‌ها نام معمار و تاریخ ساخت مسجد گوهرشاد آمده است.
این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: علاوه بر شاهکار کتیبه بایسنقر، کتیبه‌نویسان یا خوش‌نویسان دیگری از جمله محمدرضا امامی بین ۱۰۸۴ تا ۱۰۸۷ هجری قمری، محمدحسین شهیدمشهدی در سال ۱۲۷۴ هجری قمری و بعد از آن‌ها عبدالله قوچانی، محمد تعریفی و محمدعلی غروی‌تبریزی که جزو معاصرین هستند، کتیبههایی در مسجد گوهرشاد از خود به یادگار گذاشتند و این امر نشان از مرمت مسجد گوهرشاد در دوره‌های مختلف است.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: کتیبه‌های گفته شده که اکثرا با خط ثلث است به نوعی تغییر و تحول خط را نیز نشان می‌دهد. غیر از ایوان مقصوره ایوانهای دیگر مسجد گوهرشاد نیز تجدید بنا شد اما در همان تجدید بناهایی که در آن‌ها صورت گرفته معماران از شیوه معماری تیموری در بازسازی ایوانهای دیگر استفاده کردند.
لباف‌خانیکی تشریح کرد: مسجد گوهرشاد در گذشته دو منبر به نام‌های «صاحب‌شاه» و «حاج میرزاعسگری» داشت، اما در حال حاضر اضافه بر این دو منبر که دیگر در مسجد گوهرشاد نیستند یک منبر بزرگ و بلند قامت به نام منبر «صاحب‌الزمان» باقی‌مانده که تاریخ مشخصی ندارد و برخی آن را به دوره تیموری و برخی دیگر نیز به دوره صفوی نسبت می‌دهند. اگرچه برخی فضاها و تزیینات مسجد گوهرشاد بارها تجدید و تعمیر شده، اما ویژگیهای معماری و هنر عصر تیموری همواره در بنا حفظ شده است.
وی ادامه داد: ویژگیهای تزئینات معماری مسجد گوهرشاد در بیشتر بناهای دوره تیموری از جمله مدرسه غیاثیه خرگرد و آرامگاه ابابکر تایبادی که توسط قوام‌الدین و برادرش غیاث‌الدین شیرازی ساخته شده مشاهده می‌شود. تزئینات معماری مسجد گوهرشاد متنوع و فراوان است که کاشی بر دیگر تزئینات برتری دارد.
