مسجد گوهرشاد مشهد

مسجد گوهرشاد مشهد در قسمت جنوبی حرم امام رضا (ع) شده و بخشی از حرم رضوی محسوب می­شود. احداث مسجد گوهرشاد مشهد که قدیمی‌ترین مسجد شیعیان این شهر و پربازدیدترین مسجد در ایران می­باشد در سال 794 شمسی به دستور گوهرشاد بیگم (همسر شاهرخ ‌بن ‌تیمور گورکانی و دختر امیرغیاث الدین ترخان) آغاز شد. عملیات ساخت مسجد، توسط قوام‌الدین شیرازی- معمار معروف ایرانی- با عمده مصالح آجر و گچ و به شیوه معماری اسلامی در سال 797 شمسی به پایان رسید.

مسجد گوهرشاد مشهد با وسعت 9410 مترمربع یک اثر شاخص معماری و هنر اسلامی در عصر تیموریان می­باشد که امروزه با گذشت بیش از ۶۰۰ سال شکوه و عظمت خود را حفظ کرده است. شیوه معماری، پیشینه تاریخی و شاهکار‌های هنری، مسجد گوهرشاد را به عنوان یکی از معروف­ترین مساجد ایران  مورد توجه و بازدید گردشگران و تاریخ­ شناسان قرار داده است. این مسجد از نظر استحکام و ویژگی‌های معماری اسلامی، زیبایی در طراحی، اسلوب، خط، کاشی‌کاری‌های معرق، غیرمعرق، مرقم، غیرمرقم، مقرنس، گچ‌کاری و دیگر تزئینات هنری بی‌نظیر و ممتاز است.

این مسجد در طی دوران تاریخی به محلی برای تجمعات سیاسی و فرهنگی مردم علیه حکومت تبدیل شده بود؛ از تحصن معترضان به کشف حجاب گرفته تا بمباران آن توسط توپ‌های روسی.

مسجد گوهرشاد از طریق هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم مرتبط است و به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی همواره محل برگزاری دائمی نماز جماعت است.

 

مرمت‌ها

ساختمان این مسجد بارها مورد مرمت و تعمیر قرار گرفته است. پس از حمله ازبکان در دوره صفوی و تخریب جدی مسجد، به دستور شاه عباس صفوی مرمت مسجد انجام گرفت. در پی وقوع زمین لرزه در سال ۱۰۸۳ قمری مسجد گوهرشاد مشهد دچار آسیب­هایی شد و پس از آن مجددا مرمت مسجد صورت پذیرفت. تخریب­ هایی که پس از حمله افغان‌ها، شورش ملک محمود سیستانی و گلوله‌‌باران روس‌ها در دوران افشاری، قاجاری و پهلوی به وقوع پیوست نیز بازسازی این مسجد را به دنبال داشت.

بنای گنبدی ایوان مقصوره مسجد گوهرشاد مشهد نیز که در اثر زلزله‌های شدید و بزرگی ایوان آسیب جدی دیده بود در خلال سال­های 1339 تا 1341 شمسی توسط معماران ایرانی و زیر نظر مهندس عباس آفرنده با رعایت اصول حفظ سبک معماری تجدید بنا شد. در این زمان سنگ‌های ازاره داخل ایوان مقصوره را عوض کردند و از سنگ‌های مرمر برای کف ایوان استفاده شد. همچنین تزئین ساقه گنبد با کاشی معرق کتیبه‌ای در سال ۱۳۴۵شمسی صورت پذیرفت. در دوران انقلاب اسلامی نیز علاوه بر مرمت‌ها مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری به میانه صحن اضافه شد.

معماری مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد مشهد از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته و هفت شبستان به سبک مساجد چهار ایوانی و با پلانی تقریبا مربعی شکل ساخته شده­ است. در اطراف ایوان­ ها و در میان آ­ن­ها هفت شبستان وسیع با شش در ورودی و خروجی تعبیه شده است. قرینه‌ای ساخته شدن ایوان‌های مجلل و مرتفع، از ویژگی­های خاص معماری صحن مسجد گوهرشاد مشهد است. در دو طرف ایوان مقصوره نیز مناره­ های مسجد به سبک معماری ایرانی و شیوه مقرنس­ کاری عصر تیموری قرار دارند.

• کاشی‌کاری‌ها

مسجد گوهرشاد مشهد از نظر کاشی‌کاری در جایگاه ممتازی قرار دارد. سراسر مسجد با کاشی کاری های منقش به آیات قرآن و احادیث مختلف، به خط زیبای ثلث تزئین شده است.

• ایوان جنوبی یا مقصوره

این ایوان که با مساحت تقریبی 500 مترمربع­، 37 متر طول و ۵/۲۵ متر ارتفاع بزرگترین ایوان مسجد گوهرشاد می­باشد در قسمت جنوبی صحن و رو به قبله قرار گرفته و به نام ایوان مقصوره شناخته می­شود. ارتفاع مناره‌های این ایوان ۴۱ متر و محیط گنبد مسجد گوهرشاد که روی این ایوان نصب شده است از بیرون ۸۵/۶۱ متر می‌باشد. یک محراب زیبای مرمری به همراه منبر صاحب الزمان که از بخش‌های مهم مجموعه گوهرشاد به شمار می‌روند در این ایوان جای گرفته­ اند. همچنین کتیبه­ ای از هنرمند بنام خطاط- بایسنقر میرزا- در پیشانی همین ایوان نصب شده است.

• ایوان شمالی یا ساده

ایوان ساده شمالی، جلوه‌ های زیبای هنر اصیل اسلامی در قرن دهم را به نمایش می‌گذارد. این ایوان که در قرینه ایوان مقصوره و رو به قبله ساخته شده است؛ با کاشی‌های معرق، غیرمعرق، مرقم، غیرمرقم با رنگ‌های زیبا و همچنین کتیبه­ های خوشنویسی تاریخی تزئین گردیده است.

• ایوان شرقی یا ایوان اعتکاف

ایوان شرقی که در گذشته با نام ایوان حاجی حسن شناخته می­شد با کاشی‌ نوشته‌هایی به خط کوفی معلقی مزین شده است. در راهروی پلکانی این ایوان آسایشگاه نگهبانان، در طبقه بالایی آن دفتر نگهبانی صحن گوهرشاد و در سمت جنوبی آن شبستان گرم جای گرفته است. همچنین بخش اتاق اورژانس در قسمت جنوبی ایوان قرار دارد.

• ایوان غربی یا ایوان شیخ بهاء الدین

مسجد گوهرشاد توسط ایوان غربی، با دری بزرگ موسوم به درب سنگی به بست شیخ بهاءالدین عاملی متصل می­شود. پیشتر، از این ایوان که به بازار بزرگ قدیمی مرتبط بوده است با عنوان “ایوان آب” نام برده اند؛ چرا که کانال عبور آب به داخل مسجد در زیر این ایوان قرار داشته است. مانند دیگر ایوان‌های مسجد، این ایوان نیز به سوره‌هایی از قرآن مزین شده است.

• صحن

صحن مسجد گوهرشاد با مساحت 2873 مترمربع به عنوان یکی از کهن­ ترین بخش­ های آستان قدس رضوی محسوب می­شود.

دیوارهای داخلی صحن مسجد به ارتفاع 1.20 متر با سنگ‌های تیره اصفهان دور تا دور صحن با کاشی‌های معرق و غیرمعرق عالی و ممتاز مزین شده است و از مهم­ترین و زیباترین نمونه‌ آثار به جای مانده عصر تیموریان می‌باشند.

کف صحن با سنگ خلج شش گوشه سنگفرش شده و یک حوض هشت گوش و هندی شکل با چهار آبخوری سنگی همراه با آب‌نما و فواره‌ها، بخش­ های دیدنی صحن این مسجد با شکوه را شامل می­شوند.

• شاخص ظهر

در ضلع شمال شرقی حوض، یک ستون سنگی به ارتفاع بیش از ۲ متر جای گرفته است که زمان را نشان می دهد و مثلث شاخص نصف‌النهار و ظهر و شب بر آن نصب شده است.

• شبستان‌ها

شبستان‌ها، فضاهایی مسقف در مساجد هستند که دارای ستون‌های فراوان بوده و از طرف دیگر با صحن اصلی مسجد مرتبطند و عموماً کاربرد آن‌ها برای برگزاری نماز جماعت می­باشد. در گذشته شبستان­ ها به عنوان محل گرمی برای پناهگاه افراد در شب‌های زمستان به حساب می‌آمد. امروزه نیز به محل برگزاری جلسات قرآن، سخنرانی، تدریس علوم قرآنی و دینی، مراسم جشن، عزاداری، اعتکاف و همچنین خواندن دعاهایی نظیر دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل می­باشد. شبستان‌های هفت‌گانه مسجد گوهرشاد در اطراف ایوان‌ها به صورت قرینه و سبک معماری سنتی مساجد ایران ساخته شده است.

شبستان گرم: بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد واقع شده و محل عبادت آقایان است. کاشی‌کاری‌های دیدنی با نقش­های اسلیمی و اسلامی از جلوه‌های برجسته این شبستان می­باشد.

شبستان سبزواری: این شبستان کوچک در جنوب ایوان شرقی قرار دارد.

شبستان تبریزی: این شبستان که در گذشته شبستان بزرگ شناخته می­شده در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد.

شبستان نهاوندی: یک شبستان بزرگ در ضلع جنوبی مسجد می­باشد که به دلیل نماز جماعت شیخ علی اکبر نهاوندی، به این نام مشهور است. تزئینات کاشی­کاری و معرق این شبستان تماشاییست.

شبستان میلانی: این شبستان در ضلع غربی بین ایوان غربی و راهرو بست شیخ بهاءالدین واقع شده است.

شبستان نجف آبادی: در ضلع غربی مسجد، بین ایوان غربی و راهرو متصل به کفشداری ۱۳ و ۱۴ قرار دارد و قبلا به شبستان امام جمعه معروف بود.

شبستان علوی یا آفتاب: این شبستان در ضلع شمالی و بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده و مدرسه پریزاد قرار گرفته است.

• محراب

یک محراب زیبا در انتهای ایوان مقصوره جای گرفته و از سنگ مرمر یک پارچه ساخته شده است. کتیبه‌ای نیز در میان مقرنس­کاری‌ محراب وجود دارد و با کاشی‌های معرقِ مرقم به آیت‌الکرسی تا الی‌النور تزئین شده است.

• منبر صاحب‌ الزمان

این منبر بسیار زیبا و بزرگ، با ۷.۵ متر ارتفاع و ۱۴ پله، ساخته شده از جنس چوب گردو و گلابی، در ایوان مقصوره قرار دارد و امروزه به نام منبر صاحب الزمان شناخته می‌شود. در سال ۱۲۴۳ هجری قمری محمد نجار خراسانی به دستور فتحعلی شاه قاجار این منبر دیدنی را با هنرهایی همچون منبت‌کاری و قلم‌زنی‌ طراحی و ساخته است. این منبر بدون آهن و میخ فلزی در سال ۱۳۲۰شمسی مورد مرمت قرار گرفت.

منبر صاحب‌ الزمان که اکنون در حفاظی با میله‌های آهنی و شیشه‌های قطور محافظت می­شود از نظر ساختاری به منبرهای مسجد بیت المقدس و همچنین مسجد خلیل الرحمان در رواق حضرت ابراهیم(ع) کشور اردن شباهت دارد.

• گنبد و مناره ها

گنبد مسجد گوهرشاد با ارتفاع ۴۱ متر بر روی ایوان مقصوره قرار گرفته و سطح خارجی آن با آجر لعاب‌دار آبی رنگ و یک کتیبه با خط کوفی مزین شده است. این گنبد بر خلاف دیگر مساجد به صورت چهارگوش بر روی ایوانی مستطیل شکل جای گرفته و دو مناره به بلندای ۴۳ متر در دو طرف گنبد واقع شده­اند که با کتیبه­هایی تزئین شده­اند. گنبد امروزی با مصالح جدید در سال ۱۳۴۱ دوباره ساخته و تزیین شده است. زیر نیم گنبد با گچ سفید پوشانده شده نقاشی شده است، زیبایی این گنبد و مناره‌ها چشم هر بیننده­ای را خیره می­کند.

• موقوفات

از محل موقوفات، درآمدی شامل مسجد گوهرشاد مشهد می­شود که این مبلغ صرف تعمیرات و هزینه‌های مسجد نظیر: روشنایی، مرمت، تلاوت قرآن، روضه خوانی، فرش و… می‌شود. علاوه بر موقوفات گوهرشادبیگم، چندین قطعه زمین کشاورزی، باغی و اراضی و مستغلات شهری نیز توسط افراد نیکوکار وقف این مسجد شده است.

نحوه دسترسی

این مسجد زیبای تاریخی در حرم امام رضا (ع) قرار دارد و از هر نقطه شهر مشهد می توان با انواع وسایل نقلیه عمومی به آن رسید.

 بهترین فصل بازدید

بهترین زمان بازدید از مسجد گوهر شاد فصول بهار و پاییز است، چرا که در این ایام هم از نظر جمعیت مسجد خلوت­ تر بوده و هم آب و هوای مشهد معتدل می­باشد.

زمان بازدید از مسجد گوهرشاد

همه روزه و در ۲۴ ساعت شبانه روز

جاذبه های دیدنی نزدیک به مسجد گوهرشاد

آرامگاه نادرشاه افشار: ۳.۸ کیلومتر

باغ گیاه شناسی مشهد: ۵.۳ کیلومتر

پارک کوهسنگی: ۷.۳ کیلومتر

باغ ملک آباد: ۱۳ کیلومتر