قلعه‌های اسماعیلیه مجموعه‌ای تاریخی با پیشینه‌ای حماسی
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: در ارتباط با جنبش اسماعیلیه و قیام و حضور آن‌ها در قهستان قلعه دره جایگاه مهم و قابل ملاحظه‌ای داشته است؛ به گونه‌ای که در کتاب‌های جهانگشای جوینی، جامع‌التواریخ، حبیب‌السیر، طبقات ناصری، راحهالصدور، الکامل و تاریخ سیستان ضمن اشاره به رویدادهای منطقه بر اهمیت و نقش تعیین‌کننده قلعه‌ها و به خصوص قلعه دره تاکید شده است.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: قلعه دره در انتهای جنوب شرقی کوهستان مؤمن‌آباد بیرجند قرار گرفته و به نظر شادروان دکتر فرقانی احتمال دارد وجه تسمیه «دُرُه» به دلیل قرار گرفتن آن روستا بر سر راه سیستان و کرمان باشد که لابد به گمان ایشان تلفظ اولیه آن «دُ رَه» بوده است زیرا راه در این منطقه به ۲ رشته تقسیم می‌شود؛ یک راه پس از عبور از طبس مسینا به شرق ادامه یافت، به هرات می‌رود و رشته دیگر به طرف غرب رفته و پس از عبور از سربیشه و بیرجند به طبس گیلکی می‌رسیده و در آن‌جا به شاهراه اصفهان خراسان می‌پیوسته است.
وی افزود: دُرُه در سال ۴۸۴ هجری قمری به تصرف اسماعیلیان درآمد و آن‌ها با محکم کردن حصار آن توانستند بیش از ۶ ماه در مقابل سلجوقیان مقاومت کنند و با مرگ ملکشاه از مخمصه رهایی یابند.
این پژوهشگر خراسانی تصریح کرد: ورود حسین قائنی و تصرف دُرُه در حقیقت دوره تجدید دعوت اسماعیلیان بود چرا که او اسماعیلیه را ساماندهی کرد و برای نخستین بار در قهستان و در ناحیه دُرُه نزدیک طبس مسینا دست به یک حرکت نظامی زد و راه کاروان‌روی کرمان به قهستان را مورد تهدید و کاروان بزرگی را که از کرمان به قاین می‌رفت، مورد حمله قرار داد.
وی گفت: تصرف قلعه دُرُه و حرکات جسورانه اسماعیلیان باعث وحشت امیر قزل سارغ دست‌نشانده ملکشاه بر قهستان شد و او به اتفاق امیر بهاءالدوله متحد سیستانی خود قلعه دُرُه را محاصره کرد.
این باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: محاصره قلعه دُرُه به دلیل پایمردی اسماعیلیه بیش از ۶ ماه به طول انجامید تا اینکه در سال ۴۸۵ هجری قمری با شنیدن خبر مرگ ملکشاه سپاهیان قزل سارغ متفرق شدند و محاصره پایان یافت و اسماعیلیه بیش از پیش اقتدار یافت. پس از آن قلعه دُرُه در ابتدا و قلعه مؤمن‌آباد در ادامه به عنوان مقام و رزمگاه فدائیان اسماعیلی در نظر گرفته شد.
لباف‌خانیکی افزود: در محدوده روستای دُرُه سه قلعه قدیمی به نام‌های «قلعۀ دُرُه»، «قلعه مسلمانان» و «قلعه کافران» شناسایی شده که هر یک به لحاظ ساختار و کارکرد از ویژگی‌های خاصی برخوردار است.
وی در خصوص شناسایی قلعه بلند آوازه دُرُه گفت: این قلعه با وسعت محدود(حدود ۱۴۰متر مربع) در شمال روستای دره و مشرف بر آن در ارتفاع حدود ۱۵۰ متری و بر دامنه‌ای با شیب تند ساخته شده است. بر گرد آن دیوار نسبتا ضخیمی از سنگ با ملات گل و گچ کشیده شده و ورودی قلعه که سالم‌تر باقی مانده، از سمت غربی به درون راه می‌یابد و در انتهای شمالی آن که مرتفع‌تر است، بقایای برج مدوری مشاهده می‌شود.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: انباشت توده‌های سنگ در درون قلعه نشانه‌های وجود فضاهای معماری در این قلعه است اما وسعت محدود و ساختار آن متناسب با توصیف قلعه معروف دره نیست و پراکندگی تعداد کمی سفال دوران معاصر در قلعه، احتمالا آن را در شمار قلعه‌های دفاعی دوران متأخر قرار می‌دهد، کما اینکه یکی از سالمندان آن را قلعه‌ای دفاعی در مقابل تهاجم ترکمن‌ها دانسته و اظهار کرده که قلعه تا حدود ۷۰ سال پیش سالم بوده و شخصی به نام سپهبد احمدی دستور تخریب آن را داده است.
لباف‌خانیکی در مورد قلعه‌های گُرسک اظهار کرد: در سمت جنوب شرقی روستای دُرُه و شمال شرق روستای گُرسک رشته کوهی معروف به شیخ عبدالله قرار دارد. به فاصله حدود یک کیلومتری شرق و شمال شرق روستای کوچک و متروک گرسک منطقه باستانی وسیعی به نام قلعه کوه گُرسک دُرُه بر انتهای یک دره واره گسترده شده و ظاهرا به دلیل تخریب و انهدام دیوارها در هیات ۲ قلعه معروف به قلعه مسلمانان و قلعه کافران باقی مانده که آن‌ها را به تفکیک مرور می‌کنیم.
وی ادامه داد: قلعه مسلمان بر فراز قله صخره‌ای معروف به قوچو(قوچ‌ها) با سنگ لاشه و ملات گل و گچ بنیان گرفته و آن‌چه از آن برجای مانده، بقایای برج، بارو، پنج مخزن آب، کوره آجرپزی، ورودی اصلی بر ضلع جنوبی و ورودی دیگری بر ضلع شرقی است. در ابتدای ورودی شرقی غاری به طول حدود هفت و عرض حدود سه متر درون صخره با ۲ ورودی ایجاد و راه دسترسی به قلعه بر شیب جنوبی در برخی نقاط با تراش سنگ‌ها تجهیز شده است.
این باستان‌شناس عنوان کرد: در بخش شمالی یک راهرو در امتداد شمال به جنوب با اتاق‌هایی در طرفین، حوض انبار و یک تالار ستون‌دار قابل تشخیص است. شمالی‌ترین بخش قلعه مربع شکل و کم وسعت است و بر چهار گوشه آن چهار برج ساخته شده است. در این بخش نیز سازه‌های دفاعی و مخازن آب در ابعاد گوناگون ساخته شده است. در بخش شمالی معماری از تراکم و نظم و نسق بیشتری برخوردار بوده و در شکل‌گیری برخی دیوارها از آجر نیز استفاده شده است.