ایکوم در سال ۲۰۲۲ «موزه» را با واژه‌های جدید تعریف می‌کند
بر اساس نظرسنجی جدیدی که توسط ایکوم از اعضا و متخصصان موزه صورت گرفته احتمالا در سال ۲۰۲۲ تعریف جدیدی از موزه ارائه خواهد شد. در این میان گزارشی از تحلیل واژه گزینی برای باز تعریف موزه‌ها توسط ایکوم ارائه شده است.
به گزارش خبرنگار ایلنا، شورای بین‌المللی موزه‌ها (ICOM)، تنها سازمان تخصصی موزه‌ای و موزه‌داران در سطح جهانی است که به ارتقاء و محافظت از میراث‌های طبیعی و فرهنگی کنونی و گذشته، محسوس و نامحسوس، می‌پردازد. این سازمان مردم‌نهاد که در سال ۱۹۴۶ پایه‌گذاری شد تقریباً ۳۰٬۰۰۰ عضو در ۱۳۷ کشور جهان دارد.
مقر ICOM در شهر پاریس، فرانسه قرار دارد. ICOM روابط رسمی با یونسکو دارد و به ارائه مشاوره به شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد می‌پردازد. این سازمان همچنین همکاری‌های نزدیکی با سازمان جهانی مالکیت فکری، پلیس بین‌الملل و سازمان جهانی گمرک دارد که کمک مهمی به جلوگیری از قاچاق اشیای تاریخی و فرهنگی و نیز پاسداری از میراث جهانی در هنگام خطرهای طبیعی و بشرساخته هستند.
شورای بین‌المللی موزه‌ها که به منظور پیشبرد منافع موزه‌شناسی و سایر نظام‌های مربوط به مدیریت و عملکرد موزه‌ها تأسیس شده، در کشورهای مختلف دفاتری را به منظور ترویج فعالیت‌های مرتبط با موزه و موزه‌شناسی با تأیید یونسکو ایجاد کرده است و با توجه به آنکه تعریف و ایجاد استانداردهای موردنظر موزه، یکی از وظایف این شوراست، هر یک از اعضا با پیوستن به ICOM متعهد به رعایت ضوابط و استانداردهای موردنظر می‌شود.
عموما تعریف موزه با تحولات جامعه جهانی روبه‌رو بوده و براساس آن تبیین و تکامل می‌یابد. بر این اساس، آخرین تعریفی که از موزه ارائه شد در سال ۲۰۰۷ بود و این تعریف به عنوان یک مرجع در جامعه بین‌الملل به شرح زیر است:
موزه، یک مؤسسه (نهاد) دائمی یا سازمان غیرانتفاعی است که در خدمت جامعه و توسعه آن بوده و به موضوعات مختلف علمی و پژوهشی، برگزاری نمایشگاه‌های فرهنگی ملموس و غیرملموس و محیط‌زیست برای اهداف آموزشی و تربیتی در جامعه می‌پردازد.
ایکوم دربند ۳ و ۴ اساسنامه خود جامع‌ترین تعریف ازموزه را اینگونه بیان کرده است:
موزه موسسه‌ای است دائمی، بدون هدف مادی که درهای آن به روی همگان گشوده است و درخدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند. هدف موزه‌ها، تحقیق درآثار و شواهد به جای مانده انسان و محیط زیست او، گردآوری آثار، حفظ و بهره‌وری معنوی و ایجاد ارتباط بین این آثار به ویژه به نمایش گذاشتن آن‌ها به منظور بررسی و بهره معنوی است.
علاوه براین، ایکوم موارد مشروحه زیر را نیز مشمول تعریف یادشده تشخیص داد:
۱- موسسات حفظ و نگداری آثار و تالارهای نمایشی که پیوسته به وسیله کتابخانه‌ها و مراکز بایگانی پشتیبانی می‌شوند.
۲- اماکن و آثار باستانی، طبیعی، مردم‌شناسی و تاریخی که به علت فعالیت در زمینه گردآوری، حفظ و نگهداری و نمایش آثار باستانی دارای اهمیت می‌باشند.
۳- موسساتی از قبیل باغ‌های حیوان‌شناسی و گیاه‌شناسی و نمایشگاه جانوران زمینی و موجودات آبزی که نمایشگر نمونه‌های موجودات زنده می‌باشند.
۴- ذخائر طبیعی
۵- مراکز علمی و نمایشگاه‌های فضایی
اما با توجه به تغییرات ماهیتی موزه‌ها، لزوم بازنگری در این تعریف کاملا مشهود است. از این رو مهران نوروزی (کارشناس و طراح موزه) به تحلیل آخرین گزارش کمیته بین المللی ایکوم دیفاین پرداخته است.
کمتر از نه ماه دیگر، در آگوست سال ۲۰۲۲، تعریف جدید موزه منتشر خواهد شد. در آستانه ورود به سال جدید میلادی، لازم است از آخرین تحولات در تعریف جدید موزه مطلع باشیم چراکه این مهمترین اتفاق دنیای موزه‌ها در سال جدید خواهد بود.
نوروزی با تحلیل گزارش کمیته بین المللی ایکوم دیفاین گفت: این گزارش در ۲۲ ژوئن ۲۰۲۱ منتشر شده است که توسط ۹۷ عضو شرکت کننده در نظرسنجی مطرح شده است. ایکوم دارای ۱۷۸ کمیته است که از میان ۹۷ عضوی که در نظرسنجی شرکت کردند ۹۶ نظر موثر واقع شده و می‌توان گفت، بیش از ۵۰ درصد کمیته‌های ایکوم در این نظرسنجی شرکت کرده‌اند.
او ادامه داد: ۱۱۸کمیته ملی، ۳۲ کمیته بین‌المللی، ۷ اتحادیه منطقه‌ای و ۲۱ سازمان وابسته در ایکوم حضور دارند که از هریک از این بخش‌ها اعضایی در نظرسنجی شرکت داشتند که از قاره‌های مختلف از جمله آفریقا، آسیا، اروپا، آمریکای لاتین و شمالی و کشورهای عربی بودند.
به گفته نوروزی، از میان واژه‌های مطرح شده در این نظرسنجی، ۳۱ درصد با کلمه دیالوگ موافقت کردند و ۷۶ درصد شرکت کنندگان با واژه پژوهش برای تعریف جدید موزه موافق بودند. به طور کل می‌توان گفت پاسخ‌های دریافتی در ۶ حوزه کلی از جمله چیستی و ماهیت موزه، عملکرد موزه، اثار و محتوای موزه‌ها، تجربه‌ای که در موزه بدست می‌آید، اهداف موزه و ارتقای موضوعات و مباحث در موزه‌هاست.
او در رابطه با ماهیت موزه‌ها و بیشترین کلمات کلیدی که شرکت کنندگان دراین خصوص مطرح کرده‌اند، گفت: ۳۹ درصد شرکت کنندگان معتقد هستند که موزه باید به لحاظ شکل وجودی خود به عنوان موسسه و نهاد معرفی شود و موزه به عنوان یک فضا در حدود ۲۲ درصد رای آورده است. تاکید بر آنکه موزه یک فضا است بیش از آنکه موزه یک مکان است رای آورده و تنها ۱۴ درصد از شرکت کنندگان در این نظرسنجی از موزه به عنوان یک مکان یاد کرده‌اند.
این کارشناس موزه ادامه داد: فعالیت موزه به عنوان یک موسسه غیر انتفاعی و بدون کسب اهداف مادی بیشترین آمار نظرسنجی را به خود اختصاص داده و بیشتر اعضای ایکوم بر این باورند که موزه باید بدون در نظر گرفتن کسب ثروت بوجود آید. همچنین ۳۰ درصد به این مهم رای داده‌اند که دائمی بودن فعالیت موزه‌ها و البته کمک آن‌ها به پایداری بسیار اهمیت دارد. درعین حال ۷۲ درصد شرکت کنندگان معتقد هستند که محتوای موزه‌ها را میراث دربرمی‌گیرد و بعد از آن ملموس و ناملموس و در نهایت فرهنگی بیشترین آراء را به خود اختصاص داده‌اند. برخی از این واژه‌ها درحال حاضر هم در تعریف موزه وجود دارند و برخی دیگر وجود ندارند. جالب آن است که کلمه یاد و حافظه نیز ۲۷ درصد رای آورده که نشان از آن دارد که از نظر صاحب نظران موزه و موزه‌داری باید به کلمه Memory توجه بیشتری شود.
شاخص بعدی درخصوص عملکرد موزه‌هاست که نوروزی با بررسی آراء ارائه شد، گفت: ۷۶ درصد متخصصین معتقد هستند که موزه محلی برای پژوهش است و ۷۴ درصد نیز بر نقش حفاظتی از آثار تاکید دارند. مجموعه‌سازی از آثار و نمایش آن نیز بیش از ۶۰ درصد رای آورده‌اند. بخش عمده‌ای از این واژه‌ها در تعریف فعلی موزه نیز وجود دارد. البته بیش از ۳۰ درصد رای نیز توجه ویژه‌ای به حوزه ارتباطات داشتند که معتقد هستند این مهم باید به حوزه کارکرد موزه‌ها ورود و آنرا تکمیل کند.
در کل می‌توان گفت واژه‌هایی مانند مجموعه، ارتباط، حفاظت، نمایش و پژوهش در تعریف عملکرد موزه بیش از سایر کلمات مورد استفاده قرار گرفته. چهار محدوده کارکرد برای موزه‌ها داریم که ورود بحث ارتباطات بیشترین آراء را به خود اختصاص داده.
درخصوص نوع و جنس تجربه‌ای که مخاطبان در موزه کسب خواهند کرد، ۷۱ درصد شرکت کنندگان در این نظرسنجی موافق هستند که موزه باید کارکرد آموزشی داشته باشد. گفتگو یا گفتمان موزه با جامعه و دانشی که بینش و معرفت را به همراه دارد نیز توصیه شده است. به نظر می‌آید که تهییج مخاطب از دیدار موزه جای خود را به بحث آموزش‌هایی می‌دهد که بیشتر وجه علمی دارند و متخصصین گرایششان به سمت آموزش بیشتر از ایجاد هیجان در نوع بازدید از موزه و تجربه ایست که مخاطب از دیدن موزه کسب می‌کند.
درخصوص ارزش‌های اجتماعی موزه‌ها می‌توان گفت، جهان شمولی موزه بیشترین رای را آورده است. به این معنا که تمام جنبه‌های انسانی از رده‌های سنی گرفته تا نژادها و ملیت‌های مختلف را دربرمی‌گیرد. در این میان واژه‌هایی مانند پایداری و نقش موزه که منجر به پایداری می‌شود، در دسترس قرار دارن اطلاعات و آثار و…، موسسه‌ای که خدمات ارائه می‌دهند یا تنوع در موضوعیت آن‌ها بیشترین آراء را دارند که باید به شور گذاشته شود تا ببینیم کدامیک از این واژه‌ها در تعریف نهایی موزه گنجانده می‌شود.
حوزه نوع ارتباطات موزه و هدف موزه در برقراری ارتباط با مخاطب نیز مد نظر گرفته و در این بخش ۵۲ درصد شرکت کنندگان با این امر موافق بودند که موزه باید به عنوان یک موسسه عمومی معرفی شود و برخی هم معتقد که باید در قالب یک انجمن باشد. مشارکت و تعاملات همه جانبه نیز مورد توجه متخصصین موزه قرار گرفته.
مجموع واژگانی که انتخاب شدند تا در مراحل بعدی مورد نظرسنجی قرار بگیرند شامل دو دسته واژه است. واژه‌هایی که هم اکنون در تعریف موزه که در سال ۲۰۰۷ ارائه شد وجود دارند و واژه‌های جدیدی که در تعاریف متخصصین ارائه شده است و می‌تواند تعریف موزه را در سال ۲۰۲۲ تغییر دهد. فراگیر بودن و جامع بودن موزه‌ها، در دسترس بودن موزه‌ها و خدمت بیشتر موزه‌ها به جوامع، فرهنگی و تنوع در ابعاد و موضوع‌های آن از جمله مواردی است که گفته می‌شود باید در تعریف جدید موزه جای گیرند. ضمن آنکه هریک از این واژه‌ها می‌تواند معانی متخلفی را در بر گیرد که باید در مراحل بعدی دراین خصوص گفتمان شود.