بسطام سرزمین گنبدهای فیروزه‌ای
مجموعه تاریخی بسطام در شهرستان شاهرود نمایشگاهی از آثار به جا مانده از دوره های تاریخی گوناگون است که با سقف های گنبدی فیروزه ای خود همچون نگینی در دیار شاهوار می درخشد.
به گزارش ایرنا، بدون شک نخستین مقصد گردشگرانی که شاهرود را برای سفرهای نوروزی خود انتخاب می کنند، مجموعه تاریخی واقع در بسطام در پنج کیلومتری شمال این شهر است. این مجموعه ترکیبی از تاریخ، هنر، فرهنگ و معنویت است. جایی که برای گروه های مختلف از زائران حرم فرزند امام صادق (ع) گرفته تا گردشگران تاریخی و عرفانی جاذبه دارد. گویی نیرویی در این نقطه از زمین خداوند متمرکز شده است تا عابرانش را برای یک بار هم که شده به سوی خود بکشاند.
مجموعه تاریخی بسطام که آثاری از دوران سلجوقی به بعد را شامل می شود، مرقد و خانقاه متعلق به ابویزیدطیفوربین عیسی بن سروشان بسطامی ملقب به سلطان العارفین و از عرفای نامی و مشهور ایران در قرن دوم و سوم هجری قمری را در خود جای داده است. آرامگاه بایزید بسطامی در وسط مجموعه و در شمال آرامگاه امام زاده محمد(ع) در گوشه ضلع شرقی و جنوبی صحن و در همسایگی گنبد و ایوان غازان خان در محوطه ای بدون سقف وقع شده است. گفته می شود که پس از دفن بایزید در این محل در قرن سوم هجری هیچ گاه بنایی بر فراز آن برپا نشده است تا اینکه در قرن هشتم هجری به دستور غازان خان همزمان با بنای مزار امامزاده محمد(ع)، بقعه ای نیز برای آرامگاه بایزید ساخته می شود تا بازمانده جسدش را به آن جا منتقل کنند که گویا به دلایلی این انتقال انجام نمی شود.
آرامگاه امامزاده محمد (ع) به عنوان یکی از فرزندان امام صادق (ع) در جنوب صحن مجموعه است. بنای آن شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن است. درباره گنبد غازان خان می توان گفت این بنای مربع شکل در مقبره بایزید و در کنار صحن مجموعه قرار دارد. بر فراز آن گنبدی زیبا و مخروطی شکل با پوششی از کاشی های فیروزه ای قرار گرفته است.
و اما ساخت بنای اولیه امامزاده مربوط به غازان خان و تعمیرات آن متعلق به دوره الجایتو است. البته در زمان قاجار نیز مرمت شده است. حرم امامزاده مربع شکل به ابعاد ۴.۵ متر است. ایوان بلندش دارای تزئینات آجری در نمای خارجی است و دری از چوب مشبک ساده دارد. در قسمت بالای ایوان کتیبه ای با گچبری های ظریف و یک ردیف مقرنس ساده به چشم می خورد. سقف ایوان نیم گنبد و دارای ۲ گوشواره شامل نقاشی هایی به شکل ستاره هایی ۶ پر است. ازاره حرم نیز از کاشی های ۶ ضلعی لاجوردی و فیروزه ای با حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.
۲ مسجد بر روی هم
یکی از بخش های مهم این مجموعه مسجد بایزید است. مسجد نخست بایزیدمتعلق به سال های ۵۰ تا ۲۰۰ هجری قمری است. بنایی مستطیل شکل که فضای کوچکی دارد و حاوی کهن ترین آثاری است که تا به حال در این مجموعه کشف شده است. این بنا در عمق تقریبی یک متر پایین تر از کف فعلی مسجد دوم بازید قرار دارد. این مسجد یک محراب دارد که بایزید در آن نماز می خوانده است.
مسجد دوم بایزید در کنار امامزاده محمد(ع) قرار دارد و از آثار جالب توجه قرن های ششم و هفتم هجری قمری است. این مسجد دارای محراب گچبری نفیس با نقش های هندسی، گیاهی و اسلیمی است و بالای محرابش با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق به جا مانده از دوره های ایلخانی و قاجاری آراسته شده است. یکی از کارهایی که در دوره صفویه در مجموعه تاریخی بسطام انجام شد هم تبدیل حیاط بین مسجد دوم بایزید و آرامگاه امامزاده به یک فضای مسقف است که رواق نامیده می شود.
همچنین در غرب مرقد بایزید خانقاه یا همان صومعه وی شامل سه اتاق بسیار کوچک متصل به هم با سقف های کوتاه قرار دارد. در بخشی از این بنا محرابی با گچبری زیبایی وجود دارد که همراه گچ بری دیوارها و سقف های صومعه به همت معماران دامغانی تزئین شده است. بر بالای کتیبه ورودی به اتاق دوم هم تاریخ ۷۰۲ هجری قمری به چشم می خورد.
ایوان های مجموعه تاریخی بسطام
ایوان غربی صحن با ارتفاع ۱۷.۵ متر در کنار گنبد غازان خان قرار دارد و در سال ۷۱۷ هجری قمری ساخته شده است. این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است دارای سردابی است که در سال ۱۳۵۴ تعمیر شد. محوطه ایوان کوچک و به صورت بن بست دارای تزئیناتی شبیه سردر ورودی و دالان الجایتو است و آجرچینی آن شبیه نقش دالان ورودی است با این تفاوت که در این ایوان از سفال بی لعاب استفاده شده است.
جلوی در شرقی مجموعه هم دالان و ایوان الجایتو به چشم می خورد که درواقع از معماری دوران سلطان الجایتو است. این بنا شامل دو قسمت است که یکی سردر آن و دیگری دالان ورودی به صحن امامزاده است. ایوان الجایتو در اصل به عنوان ورودی مجموعه ساخته شده بود که به علت تغییراتی که در محوطه ایجاد شد، امروزه کاربرد نخست خود را از دست داده است. کاشی های معرق فیروزه ای در بالای آن به کار رفته است و بر روی بعضی از کاشی ها، چهار مرتبه کلمه “علی” به شکل خاصی در قالب طرح مربع دیده می شود. سطح همه دیوارها به جز مقرنس های گچی سقف ایوان هم با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است.
در انتهای دالان اولجایتو لوحی سنگی دیده می شود و احتمال دارد صاحب قبر از نبیره های بایزید باشد. شعر زیر بر روی آن نقش بسته است:
شیخ طفور آنکه در بسطام یافت رفعت ز خاک مقدم شیخ
رفت زین خاک پر فسانه دهر شد به سر کمال محرم شیخ
دوش بودم به فکر تاریخش یافتم سال فوتش از دم شیخ
گفتنی است در کنار مرقد بازید هم مقبره ای دیگر متعلق به آرامگاه شاهزاده ای افغان مربوط به سال ۱۲۸۶ هجری قمری وجود دارد. بر روی سنگ قبرش ابیاتی به نستعلیق و در رثای شاهزاده به همراه نام نویسنده و سنگ تراش حجاری شده است.
دیگر آثار دوره سلجوقی
منار بسطام در شرق مسجد بایزید و متصل به آن قرار گرفته است و تاریخ بنای آن به سال ۵۱۴ هجری قمری باز می گردد. تاج منار در قسمت بالای به وسیله چند ردیف آجرچینی هنرمندانه به وجود آمده است. پله های منار شکل مارپیچ دارد و به وسیله روزنه هایی که در بدنه منار تعبیه شده است، نور داخل آن تأمین می شود. این منار ۱۴ متری در قسمت بالایی خود شبیه منارجنبان اصفهان حرکت و جنبش محسوسی وجود دارد.
مسجد جامع بسطام هم در جنوب مجموعه تاریخی و توسط غازان خان در بین سال های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری قمری ساخته شده است. این مسجد دارای صحن مستطیل شکل روباز و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. در ایوان مرکزی محراب نوعی گچبری دیده می شود که دارای کتیبه های قرآنی است. تاریخ کتیبه های ایوان نیز به سال ۷۰۶ هجری قمری بازمی گردد. محراب مسجد جامع بسطام یکی از نمونه های منحصر به فرد و باارزش در گچبری است.
“کاشانه” عنوان برجی در جنوب شرقی مسجد جامع بسطام است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج سال ۷۰۰ هجری قمری است. در اطراف آن دالان کوچکی شبستان مسجد را به در وروی برج متصل می کند که با آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر(ص) گچ بری شده است. در ضخامت دیوار ورودی برج راه پله ای قرار گرفته است که تا زیر گنبد داخلی ادامه می یابد. فضای داخلی برج ده ضلعی است که بر آن ها طاق نماهای تزئینی کم عمقی کار شده است. در قسمت بالای برج بر ۲ حاشیه از آجرهای بزرگ، نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام الجایتو و سال ۷۲۳ هجری قمری ثبت شده است. در زیر برج هم سردابه بزرگی وجود دارد که به وسیله روزنه مستطیل شکل وسط برج می توان وارد آن شد. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر و نمای خارجی آن لبه دار و دارای ۳۰ ترک است. هرترک هم با زاویه ۹۰ درجه تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند.
همچنین مدرسه شاهرخیه در سمت جنوب شرقی مسجد سلجوقی واقع شده است. این مدرسه ۲ طبقه با حجره هایی در اطراف صحن مستطیل شکل است و به دلیل ساخته شدن در دوران شاهرخ تیموری به این نام خوانده شده است. در بخش های شمالی و جنوبی آن ۲ ایوان قرار دارد. بخش شرقی مدرسه شامل پنج حجره با ایوانی کوچک در جلو است. در طبقه دوم بین ایوان ها درگاهی وجود دارد که تمام ایوان ها را به هم متصل می کند. نمای شمالی مسجد نیز دارای سه در بلند با طاق جناغی است. در اطراف سردر مدرسه هم د۲ طاق نمای عمیق به چشم می خورد و طاق نمای سمت چپ دارای مقرنس های گچی است.
این ها فقط بخشی اززیبایی و جاذبه بسطام برای گردشگران است. این خطه تاریخی و سرسبز دیدنی های بی شمار دیگری نیز دارد و از این رو هر ساله مقصد بسیاری از مسافران نورزوی به ویژه زائران بارگاه حرم مطهر رضوی است.