خدابنده یکی از شهرستان‌های جنوبی و کوهستانی استان زنجان است که قدمت تاریخ و تمدن آن به هزاره چهارم و پنجم پیش از میلاد بازمی‌گردد. این منطقه جاذبه‌های طبیعی و تاریخی زیادی دارد. دو منطقه تاریخی سهرورد و سجاس که در محدوده شهرستان خدابنده واقع هستند، آثار تاریخی ارزشمندی دارند. شهرستان خدابنده از لحاظ پیشینه تاریخی و دیرینگی از اهمیت زیادی برخوردار است و روستاهای گرماب، گلابر و سجاس از جمله آبادی‌های قدیمی و مناطق تاریخی و ارزشمند استان محسوب می‌شود که جزو کانون‌های دیرینه زیستی استان به شمار آمده و در محدوده شهرستان خدابنده قرار گرفته‌اند.
نام این منطقه به دلیل حکومت سلطان محمد خدابنده در نزدیکی این منطقه به نام خدابنده معروف شده است. مرکز شهرستان خدابنده، قیدار است که وجه تسمیه آن بر اساس گفته اهالی از نام حضرت قیدار بن اسماعیل بن ابراهیم اقتباس شده است.
کتله‌خور؛ زیباترین غار خشکی جهان
غارها همیشه پر از شگفتی بوده‌اند، حال اگر این غار، زیباترین و بی‌نظیرترین غار ایران نام گرفته باشد، مطمئنا جاذبه‌های خاصی خواهد داشت. ایران غارهای زیادی را در خود جای داده که تعدادی از آن‌ها خاص و منحصر به فرد است. در این غارها شگفتی‌های طبیعی زیادی را کشف می‌کنید، از قندیل‌های زیبا و باشکوه گرفته تا فسیل‌های چند میلیون ساله. با گردش در غار هر لحظه تماشای جاذبه‌های خاص و عجیب غافل‌گیرتان می‌کند و یکی از جاذبه‌های طبیعی این استان، غار کتله‌خور است که برای بازدید از آن باید راهی جاده زنجان به خدابنده شوید و به ۱۵۵ کیلومتری جنوب زنجان بروید. جایی در نزدیکی شهر کوچک گرماب، این غار باشکوه را در زیر کوه پیدا می‌کنید.
غار کتله‌خور در هفت طبقه سی و سه میلیون ساله و در ۸۵ کیلومتری شهر قیدار و ۵ کیلومتری شهر گرماب واقع شده و با غار مشهور علیصدر ۱۰۵ کلیومتر فاصله دارد و گمانه‌زنی‌هایی در خصوص احتمال ارتباط این دو غار وجود دارد. وجود کنده‌کاری‌های حاصل دست مادر طبیعت در طول میلیون‌ها سال که به شکل‌های زیبای چکیده و چکنده در دالان‌ها و دهلیزهای این غار خودنمایی می‌کند و به زیبایی‌های آن افزوده است. همچنین در برخی از دهلیزهای این غار اسکلت حیواناتی که شباهتی با حیوانات امروزی ندارد و احتمالا از نسل‌های منقرض شده در اعصار گذشته است، کشف شده است. همچنین این غار از لحاظ وسعت، دومین غار جهان و از لحاظ زیبایی اولین غار جهان شناخته شده است.
گشت و گذار و دیدن پدیده‌های داخل غار اعم از دهلیزها و گذرگاه‌ها و وجود ستون‌های عظیم استالاگتیت‌ها و استالاگمیت‌ها به رنگ‌های مختلف و تعدادی قندیل‌های توخالی که جزو کمیاب‌ترین قندیل‌ها بوده و به لحاظ منحصر به فرد بودن جلوه ویژه‌ای به غار می‌دهد. شکل قندیل‌ها در بعضی از نقاط غار به فرم‌های نادری مانند شیر خوابیده، پنجه شیر، لباس عروس، سگ شکاری، نخل سوخته، سفره عقد و … دیده می‌شود. در حال حاضر ۲ کیلومتر از فضای این غار برای عموم قابل بازدید است.
قیدار نبی؛ بیست و پنجمین جد پیامبر اسلام (ص)
بنای بقعه منسوب به آرامگاه قیدار بن اسماعیل ابن ابراهیم از پیامبران بنی‌اسرائیل و بیست و پنجمین جد پیامبر اسلام است. بقعه به دست بلغار خاتون دختر ارغون شاه احداث و در سال ۱۳۱۹ هجری قمری به دست جهانشاه خان امیرافشار حاکم منطقه با بهترین وضع آن زمان تعمیر شده است. در تاریخ یعقوبی آمده است حضرت اسماعیل (ع) دوازده پسر داشت که بزرگ‌ترین آن‌ها حضرت قیدار (ع) بود. برخی گفتند: «قیدار یعنی سیاه پوست، پسر دوم اسماعیل است. او پدر مشهورترین قبایل عرب بود. بلاد و مملکت ایشان نیز، قیدار خوانده شده است». «فرزندان اسماعیل در جستجوی آب پراکنده شده‌اند. برخی هم ماندن در جوار حرم را بر خود لازم شمردند».
در دور تا دور مقبره حجرات فروان قرار دارد که در آن زمان برای اجتماع طلاب و روحانیون حوزه علمیه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این بنا به شماره ثبت ۳۲۱ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.
حسینه تاریخی شهر کرسف؛ حسینیه‌ای با کلاه‌خودی بر سر
حسینه تاریخی شهر کرسف در زمان امیرجهانشاه خان امیرافشار فرزند حسن‌علی خان امیرافشار (سردار فاتح) حاکم منطقه، به دستور وی توسط معماری ساخته شد. این حسینیه از معدود حسینیه‌های شمال‌غرب کشور است که با نقشه روباز و به صورت چهار ایوانی ساخته شده که همه اضلاع آن در قرینه هم قرار گرفته‌اند. در آجرکاری نمای بیرونی ایوان‌های این حسینیه و طاق‌نماهای آن، اشکال هندسی، کنگره‌های منظم و مقرنس‌های بسیار زیبایی به کار رفته است.
سردرب ورودی این بنا به شکل کلاه‌خود که جنگاوران در دوره اسلامی بر سر می‌گذاشتند، ساخته شده است و به خاطر زیبایی و ظرافتی که در آن به کار رفته، از جمله بناهای آجری بی‌نظیر در شمال‌غرب کشور است.
مسجد جامع قیدار نبی؛ مسجدی به سبک دوره قاجار
مسجدجامع قیدار نبی با زیربنایی در حود ۴۵۰ مترمربع از آثار اواخر دوره قاجار است که به دستور جهانشاه خان امیرافشار ساخته شده است.
این مسجد با طرح شبستانی و با طاق‌نماهای آجری به یکدیگر متصل شده و نیروی رانش آن‌ها کنترل شده است. نمای بیرونی بنا، آجرچینی با بندکشی سفیدرنگ است. مسجد دارای سردر ورودی و دو مناره به سبک دوره قاجار است.
قبرستان تاریخی سجاس؛ قبرستانی به قدمت دوره تیموریان
این قبرستان بیانگر رشادت، میهن‌پرستی و دینداری مردم این خطه در برابر هجوم وحشیانه قداره‌بندان مغول بوده است. همچنین سنگ نوشته‌هایی که بر روی آن‌ها نقوش اسلیمی، درخت زندگی، لفظ و نام شهید با خط زیبای مربوط به دوره ایلخانی است که از دیگر آثار زیبای این منطقه به شمار می‌رود. قبرستان تاریخی سجاس در ۵۰۰ متری مسجد جامع سجاس قرار داشته و به قبرستان رفیعی‌ها مشهور است. این نام از قوم بزرگ رفیعی‌ها گرفته شده و بسیاری از اهالی این شهر با فامیل رفیعی هستند.
تعدادی از سنگ قبور سالم این قبرستان برای حفاظت بیشتر به حیاط مسجد تاریخی سجاس انتقال یافته است. این سنگ قبور به فرم صندوقی، مزین به نقوش اسلیمی، هندسی و اسماء‌الهی، آیات قرآن و اشعاری از سعدی، فردوسی و نظامی گنجوی به خط کوفی، نسخ و ثلث است. سنگ مزارها از جنس رسوبی و تراورتن بوده و در پسوند نام تعدادی از متوفیان از نام سجاسی استفاده شده که نشانگر انتساب آن‌ها به این محل است که آقامیرسجاسی و شیخ حسن سجاسی از جمله آن است. همچنین در بسیاری از این نام‌ها از واژه شهید استفاده شده است.
قدیمی‌ترین سنگ کشف شده این قبرستان مربوط به دوره تیموری (قرن ۹) و به سال ۸۴۴ هجری قمری است. همچنین قدمت مابقی سنگ‌ها مربوط به دوره صفویه ( قرون ۱۰ و ۱۱ هجری قمری) است.
زرین غار؛ غاری که سوغات زلزله شد
زرین غار در ۷۵ کیلومتری جنوب خدابنده و در نزدیکی شهر زرین‌رود قرار دارد. این غار آهکی در اسفند ماه سال ۱۳۸۴ پس از وقوع یک زلزله که در منطقه روی داد، توسط مردم روستا شناسایی و به کارشناسان گزارش شد.
این غار دارای چندین طبقه است که دو طبقه آن شناسایی شده و دارای تونل‌های فرعی و ستون‌های بسیار در گذرگاه‌های اصلی است که بر اثر داشتن ناخالصی رنگ‌های متنوعی به خود گرفته و آنهایی که خالص هستند، به‌صورت بلورهایی شیشه‌ای بسیار شفاف خوشه‌ای و درختی دیده می‌شود.
قندیل‌های این غار زنده و در حال رشد هستند که این مهم خود عاملی در جهت زیباتر شدن روزافزون غار است. این غار یکی از غارهای خشکی و آبی است و درآن دریاچه‌های مختلفی وجود دارد. حرکت در این غار به دلیل عدم ایمن‌سازی بسیار خطرناک و دارای مسیرهای صعب‌العبوری است و پیمایش آن نیاز به دراختار داشتن تجهیزات کامل و آشنایی به فنون غارنوردی است.
قیدار داغی؛ کوهی به بلندای آسمان
قیدار داغی؛ کوهی سرد و مغرور. آنقدر سرد که در پاییز قله‌هایش را برف سفیدپوش کرده و این جامه زیبا تا پایان اردیبهشت همانند تور عروس بر سر این کوه دیده می‌شود. در بهار این کوه قطعه‌ای از بهشت بر روی زمین است؛ سبز و با دشت‌هایی گسترده و زیبا که اهالی طبیعت وجود این همه زیبایی را از یاد نمی‌برند و در هر فرصت کوچکی به دیدار این همه زیبایی می‌شتابند.
در اوج غرور کوه جایی است با نام علی‌پنجه (پنجه علی) که در میان مردم معروف است که جای دست حضرت علی (ع) بوده و به همین خاطر این کوه به کوه علی‌پنجه نامیده شده و آلاقاپو؛ دشتی است سرسبز و بکر با چمنزاری زیبا و چشمه‌های جوشان و زلال که کوه‌های سر به فلک کشیده که قیدار داغی را احاطه کرده است. در این دشت زیبا چشم هر بیننده‌ای از شوق وجود زیبایی‌های بی‌بدیل فرصت برهم زدن ندارد و اردیبهشت‌ماه این مکان بهشتی است بر جای مانده از افلاک آسمان که از خاطر هیچ بیننده و گردشگری بیرون نمی‌رود.
شیخ اشراق؛ بزرگ‌ترین فیلسوف جهان اسلام
شیخ اشراق در سال ۵۴۹ در سهرورد چشم به جهان گشود و تحصیلات اولیه خود را در خدمت مجدالدین جبلی در مراغه انجام داد و مراتب عالی‌تر علمی را نزد طاهرالدین قاری، در اصفهان به پایان رسانید و در این دوره با یکی دیگر از بزرگان تفکر آن عصر، امام فخر رازی هم مکتب بود و سپس به سیر و سلوکد معنوی پرداخت. او پس از مدتی سفر در بلاد اسلامی در شهر حلب سوریه اقامت گزید و مدتی دوستی و انس با پادشاه مصر و شام، صلاح‌الدین ایوبی داشت و در بسیاری از موارد خلاف رای قدما عمل کرده و از حکمت ایرانی و اصطلاحات زرتشتی استفاده کرده است.
کتاب منطق التلویحات، کتاب المقامات، کتاب المشارع و المطارجات، حکمت اشراق، رساله فی اعتقاد حکما، آغاز پرجبرئیل، رساله العشق، لغت موران، سفیر سیمرغ، روزی با جماعت صوفیان، پرتونامه، عقل سرخ و المبداء و المعاد، از جمله آثار به جا مانده از این فیلسوف است.
شیخ رکن‌الدین سجاسی
ابوالغنایم رکن‌الدین سجاسی از عارفان نیمه اول قرن هفتم هجری‌قمری و مربی مرشد بسیاری از مشایخ نام‌آور زمان خود از جمله شمس‌الدین تبریزی، شیخ شهاب‌الدین اهری، شیخ وحدالدین کرمانی، شیخ صیل‌الدین محمد شیرازی و … بوده است.
وی اهل سجاس بود و زین‌العابدین شیروانی در بستان السیاحت و نیز در حدائق‌السیاحت از سجاس به‌عنوان شهری کوچک از بلاد آذربایجان که در فترت مغول خراب شده و قریه رکن الدین سجاسی، یاد کرده است. سال دقیق وفات رکن‌الدین سجاسی معلوم نیست ولی از قراین چنین معلوم است که بعد از ۶۰۶ هجری قمری وفات یافته است.
اگر می‌خواهید در مدت زمان کوتاهی مکان‌های گردشگری و تفریحی را ببینید، بعد از اینکه همه با هم کرونا را شکست دادیم حتما به خدابنده سفر کنید.
منبع:ایسنا
