موزه‌های خراسان شمالی، گنجینه‌های ارزشمند تاریخی
حضور قومیت‌های مختلف با فرهنگ‌های متنوع، هم‌نشینی جذاب و درخور تحسينی را برای توليدات صنایع‌دستی فراهم آورده است. بنابراين بسياری از نقوش، اندیشه‌ها و فنون هنری از قومی به قوم ديگر راه‌یافته، به‌گونه‌ای که می‌توان مجموعه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی خراسان شمالی را چشم‌اندازی بديع از تکامل اندیشه‌ها دانست.
بر اساس شواهد و مستندات تاريخی حاصل از بررسی‌های باستان‌شناسی، پيشينه تاريخی اين استان حداقل به دوران نوسنگی و حدود ۵ تا ۸هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. در برخی از محوطه‌های تاريخی کشف‌شده در اين استان آثاری از ارتباط آن با دور دست و در خارج از فلات ايران مشاهده شده است که معرف پويايی فرهنگ‌های منطقه در دوران پیش از تاریخ است. در دوره اشکانی، خراسان به‌عنوان خاستگاه قوم پارت از جايگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و آثار مکشوفه نشان‌دهنده حضور فعال اين قوم در پهنه کنونی خراسان شمالی است.
در خراسان شمالی هفت موزه فعال وجود دارد که در ادامه به‌اختصار در مورد هر یک از آنها توضیحاتی را می‌خوانید.
موزه اسناد و نسخ خطی
بنای معروف به آیینه‌خانه به‌عنوان فضای اداری و ديوانی، برای انجام ديدارهای رسمی حاکمان بجنورد با رجال سياسی عهد قاجار و انجام مراسم تشريفات نظامی و رايزنی در باب مسائل سياسی و اجتماعی با سران ايل شادلو و ديگر رجال سياسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
این بنا در دو طبقه ساخته شده و در مجموع ۹ اتاق دارد. يکی از اتاق‌های طبقه فوقانی تالاری است که تمام ديوارها و سقف آن با طرح‌های زيبايی آیینه‌کاری شده و به خاطر وجود همين تالار است که اين بنا را آیینه‌خانه نامیده‌اند. اين بنا به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسيده و پس از انجام عمليات مرمت از سال ۱۳۷۹ تاکنون به‌عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
موزه اسناد و نسخ خطی استان در بنای آیینه‌خانه شامل بخش‌های مختلف از جمله اتاق ديوان سالاری، اتاق کودک و چهار اتاق مختص به نمايش و ارائه اسناد و نسخ خطی از نقاط مختلف است که به دوره قاجار و پس از آن تعلق دارند. از نکات قابل توجه در اين موزه ارائه آلبوم ديجيتالی از ۱۳۴ عکس موجود در تالار آیینه‌خانه است. اسناد بر اساس موضوع (عقدنامه- مصالحه‌نامه، مکاتبات و مراسلات اداری و ديوانی- مبایعه‌نامه و فرمان) چيدمان شده است.
موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی
عمارت مفخم بزرگ‌ترین و شاخص‌ترين اثر تاريخی دورۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور يار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به‌عنوان محل سکونت او و خانواده‌اش ساخته شده است. اين بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشی‌کاری معرق، معقلی، هفت‌رنگ و با طرح‌ها و نقوش انسانی، حيوانی، اسليمی، ختايی و هندسی زینت یافته است. مصالح به کار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ايوان شمالی و جنوبی است.
سرتاسر بنا با کاشی‌های خشتی و هفت‌رنگ زيبا در اندازه و شکل‌های مختلف به رنگ‌های فیروزه‌ای، زرد، صورتی، بنفش، سفيد، سبز، سرخ و سياه کاشی‌کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زينت داده شده است.
نمای بيرونی ساختمان تصاويری از دو فرشته بالدار، چهره‌های انسانی، نقاشی از گل و گياه و پرنده، طبيعت و طرح‌های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می‌گذارد. اين بنای تاريخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاريخی به ثبت رسيده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استان تبدیل شده است.
موزه باستان‌شناسی که در طبقه فوقانی بنای عمارت قرار دارد از ۵ بخش اصلی متناسب با تقسیم‌بندی ادوار فرهنگی، گاه‌نگاری مصوب باستان‌شناختی و متناسب با استانداردهای موزه‌ای تحت عنوان بخش‌های پیش از تاریخ، تاريخی، اسلامی، سکه و سفال ساماندهی و معرفی شده است.
موزه مردم‌شناسی نيز به معرفی و شناساندن جلوه‌هایی از خرده‌فرهنگ‌های استان می‌پردازد که در قالب آداب‌ورسوم، مشاغل سنتی و صنایع‌دستی معرفی میشود. از بخش‌های شاخص موزه مردم‌شناسی می‌توان به چارق‌دوزی، چادرشب بافی، پالان‌دوزی، کلاه‌بافی، جوراب‌بافی، آهنگری، نمدمالی، کشاورزی، عطاری، موسيقی، گلیم‌بافی، ريسندگی و بخش‌های معرف قوم کرمانج و ترکمن، آداب‌ورسوم (سفره‌های آیينی، سفره مراسم آق قويون، سفره نذر) و نحوه معيشت، پوشاک، زيورآلات و… آنها اشاره کرد.
موزه گرمابه و تاريخ شهر فاروج
حمام خزینه‌ای فاروج با قدمتی حدود دويست سال از بناهای به جا مانده از دوره قاجاريه است که به دست یزدی‌های مقيم اين شهر ساخته شده است. این حمام با مساحتی بالغ‌بر ۳۳۰ مترمربع دو در ورودی دارد؛ یک در از خانه صاحب حمام (سرایه‌دار) که برای افراد خاص بوده و در اصلی که برای عموم بوده و از داخل کوچه به حمام راه پيدا می‌کرده است. آب حمام از قنات جعفرآباد تأمین می‌شده و سوخت مخزن آن نيز در ابتدا چوب و در اواخر روغن سوخته بوده است. پوشش حمام طاق و گنبد است و نورگيرهايی در رأس گنبد تعبيه شده است.
اين بنا به دلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاريخی در سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۳۱۰۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است. مطالعات و مرمت حمام تاريخی فاروج از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به‌عنوان موزه تاريخ شهر به بهره‌برداری رسيده است.
موزه گرمابه و تاريخ شهر فاروج شامل هفت غرفه است که در هريک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاريخ و فرهنگ مردم منطقه به نمايش درآمده است. غرفه‌های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی (سر حمومی)، غرفه انگور و غرفه مراسم شيرواره در سربينه حمام، غرفه‌های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه و غرفه معرفی مشاهير و نيز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان فاروج که در کنار هم تصوير گويايی از تاريخ و فرهنگ منطقه فاروج را برای بازدیدکننده ترسيم می‌کنند.
موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم
حمام خزینه‌ای جاجرم با ۷۰۰ مترمربع مساحت در دل بافت تاريخی شهر و در كنار بقايای ارگ قديم شهر معروف به نارين قلعه و مسجد جامع تاريخی شهر قرار گرفته و به دوره متأخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طريق يك سردر و ۵ پله به رخت‌کن حمام راه می‌یابد كه خود با يك دالان ارتباطی موسوم به مياندر به گرمخانه متصل میشود. مياندر دالان موربی است كه نوعی فضای گذر برای دستيابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک‌تر رختكن است. ساير بخش‌ها خزينه و چند اتاقك با سقف گنبدی را تشكيل می‌دهد. در مجموع، اين حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بيرونی تشكيل شده است. قسمت‌های درونی حمام عبارت‌اند از رختكن يا سربينه، گرمخانه، خزينه و آب‌انبار. قسمت‌های بيرونی نيز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. اين بنا به دلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاريخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسيده است. مطالعات و مرمت حمام تاريخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به‌عنوان موزه تاريخ شهر به بهره‌برداری رسيده است.
موزه گرمابه و تاريخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هريک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاريخ و فرهنگ مردم منطقه به نمايش درآمده است. غرفه‌های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربينه، غرفه‌های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آيين نخل‌گردانی و غرفه معرفی مشاهير و نيز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصوير گويايی از تاريخ و فرهنگ منطقه جاجرم را برای بازدیدکننده به نمایش می‌گذارند.
موزه قلعه جلال‌الدین
قلعه جلال‌الدین یکی از برجسته‌ترین قلعه‌های نظامی خراسان شمالی قلمداد میشود که در سده‌های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به‌صورت يک شش‌ضلعی منظم روی سطح ناهموار و صخره‌ای تپه‌ای بلند احداث شده است. موقعيت جغرافيايی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ايران همچون نيشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهميت راهبردی قلعه را دوچندان می‌کرد.
در خرداد سال ۱۳۹۰ اين بنا با عنوان موزه معرفی شخصیت‌های جلال‌الدین شهير تاريخ ايران با تأکید بر شخصيت جلال‌الدین خوارزمشاه افتتاح شد.
با توجه به معروف بودن قلعه به قلعه جلال‌الدین و اينكه نمی‌توان آن را به‌یقین به هیچ‌کدام از شخصیت‌های معروف جلال‌الدین در تاريخ ايران منسوب کرد در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیت‌های معروف جلال‌الدین در قالب تابلوهايی به بازديدكننده معرفی شده است.
يكی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد اين موزه‌قلعه كه آن را از نظر محتوايی از نمونه‌های مشابه خود متمايز می‌کند، شيوه پرده‌خوانی و نقالی در آن است كه نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصويری نقش شده بر پرده‌های درون هر برج به شيوه نقالی روايت میشود كه طی آن وقايع تاريخی دوران مغول و مصائب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو میشود.
برج‌های موجود در موزه به اين نوع روايتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده‌ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد اين موزه استفاده از سيستم ديجيتال برای پخش اين نوع روايتگری در هرکدام از برج‌ها به‌صورت جداگانه است.
ساير قسمت‌های نمايشی موزه در مسيرهای بازديد قرار دارد که اين ويژگی به بازدیدکننده امكان می‌دهد تا ضمن حرکت در مسير و مرتفع‌ترین قسمت‌های قلعه، با ویژگی‌های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره‌های تاريخی كار گذاشته شده در دل ديوارهای قلعه و در نهایت شیوه‌های تدافعی قلاع تاريخی از نزديک آشنا شود.
موزه تاریخ شهر شیروان
بررسی‌های باستان‌شناختی در منطقه شيروان نشان‌دهنده وجود استقرارگاههای پیش از تاریخ و سكونت اقوام دست كم از هزاره چهارم پيش از ميلاد است. در دوران تاريخی و به‌ویژه در دوران اشكانی اين منطقه موردتوجه بوده و محوطه‌های مهمی مربوط به دوره‌های اشكانی و ساسانی در اين منطقه شناسايی شده است. كشف آثار متعلق به دوره‌های مختلف اسلامی نيز حاكی از استقرار جمعيت و حضور زندگی در دوره‌های مختلف است.
موزه شیروان در ساختمانی با زیر بنای۶۰۰ متر مربع در حاشیه بلوار معلم است که فاز اول آن در سال ۹۴ با نمایش اشیای باستان‌شناسی و مردم‌شناسی از دوران پیش‌ازتاریخ تا دوران معاصر راه‌اندازی شد.
در سال ۹۹ نیز با تجهیز طبقه همکف موزه، فرش‌های تاریخی منطقه به همراه اطلاعات و وسایل مربوط به فرش و بافته‌های داری استان در معرض نمایش قرار گرفته است.
موزه فرش شیروان
در موزه فرش شیروان نیز فرش‌هایی نفیس از دوره صفویه و قاجاریه به نمایش گذاشته شده و علاوه بر آن، فرآیند بافت فرش، ابزار و آلات فرش‌بافی و… نیز در این موزه در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.