وقتی صحبت از سفر و مسافرت به میان می‌آید نام سوغاتی با آن گره خورده است و گرشگر و مسافر در سفر‌ی حتی کوتاه بسته به مقصد مورد نظر اقدام به تهیه انواع آن برای خود و اطرافیان می‌کند. سوغاتی می‌تواند از نوع خوراکی و محصولات طبیعی محلی و تولید‌ات بومی از قبیل عسل، کره، لبنیات و دست سازه‌ها‌ی هنر‌ی شامل آینه، شانه، سبد، سفال و … باشد. تنوع این محصولات دنیا‌ی رنگا‌رنگی را در پیش چشم گردشگران و مسافران به نمایش می‌گذارد و انتخاب را دشوار می‌کند.
تاریخچه پیدایش سوغاتی از قدمت بسیاری در فرهنگ ایران‌زمین بر‌خور‌دار است و یکی از سنت‌ها‌ی رایج در میان مردم و اقشار گوناگون اجتماع بود‌ه و همچنان پا‌بر‌جا است و ادامه دارد که موجب تقویت محبت و دوستی بین اطرافیان می‌شود و به نوعی از جمله رسوم متداول و همیشگی در نزد ایرانیان خرید سوغاتی است. در گذشته‌ها‌ی دور پیشکش به دربار شاهان به نوعی همان سوغات بود‌ه که با گذشت زمان به رسمی ماند‌گار به شکل امروز‌ی خود تبدیل شده و پیوند نا‌گسستنی و اثر‌ات فرهنگی آن از دیر‌باز تاکنون در میان ملل مختلف مشهود است.
هنوز هم مقوله سوغاتی به شکل سنتی رواج داشته و این سنت دیرین از گذشته‌ها‌ی دور به حیات خود ادامه می‌دهد و جایگاه ویژه‌ای در بار سفر مسافران دارد. خلاقیت و نوآور‌ی هنرمندان حوزه صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی موجب گستردگی اشیای تزئینی و کاربردی در طول سالیان متمادی شده که ارمغان و ره‌آورد سفر بسیاری از گردشگران به حساب می‌آید.
مفهوم و جایگاه سوغاتی در فرهنگ و جوامع گوناگون، مشابه و نزدیک است. رهاورد‌ی که یاد‌آور و تداعی‌کنند‌ه خاطرات سفر است و به خود‌ی خود لطیف و لذت‌بخش است. کالایی از جنس فرهنگ، هنر، قدمت و اصالت یک ملت و جامعه که به عنوان ره‌آورد و توشه سفر از شهر یا روستا بود‌ه و به وسیله گردشگران و مسافران خریدار‌ی شده و در حکم یادگاری، سنبل یا نماد‌ی از مقصد سفر است.
در واقع سوغاتی به عنوان یادگاری خاص و منحصر به فرد‌ی است که در سفر‌ی به شهر یا کشور‌ی از سوی مسافر و گردشگر برای خود و اطرافیان تهیه و خریدار‌ی می‌شود. صنایع‌دستی هنر‌ی و هنر‌ها‌ی سنتی نشان از علاقه و ذوق هنر‌ی و تلاش بسیار خالق آن اثر دارد. سوغاتی به عنوان نماد‌ی از شهر و کشور مقصد به کشور مبدا برده می‌شود و موجب آشنایی سایر ملل با ارزش‌ها‌ی فرهنگی، هنر‌ی و درنتیجه نزدیکی، تعامل و شناخت فرهنگ‌ها‌ی گوناگون می‌شود.
هر شهر و کشور‌ی سوغات بومی و سنتی مخصوص به خودش را دارد. پارچه‌ها‌ی دست باف ایران نظیر قلمکار‌ی اصفهان با طرح و شیوه متفاوت اجرا، پته‌دوز‌ی کرمان با پشم و رنگ طبیعی، ترمه یزد و فرش دست باف به عنوان عصاره هنر ایرانیان از جمله معروفترین سوغاتی‌ها در بین گردشگران محسوب می‌شوند. همچنین انواع گوناگون خوراکی‌ها‌ی سنتی از قبیل سوهان قم، گز اصفهان، باقلوای یزد، پسته رفسنجان، زعفران قائنات، گلاب کاشان و… از شناخته‌شده‌تر‌ین و پر‌طرفدار‌تر‌ین سوغاتی‌ها هستند.
خرید سوغاتی علاوه بر اینکه نزدیکان را خوشحال می‌کند و نشانه‌ای از به یاد او بودن در طول سفر است موجب رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال در منطقه است. یادگاری‌ها‌ی کوچک به عنوان نماد‌ی از مقصد سفر محسوب می‌شود. پیچیدگی‌ها‌ی فرهنگی و غنا‌ی فرهنگی هر کشور و ملت، خاص و منحصر‌به‌فرد است. مهمان‌نوازی، دست‌و‌دلباز‌ی، آداب‌و‌رسوم و سنت‌ها‌ی دیرین ایرانی زبانزد جهانیان و یکی از ارزشمند‌تر‌ین و زیبا‌تر‌ین جاذبه‌ها‌ی فرهنگی این مرز‌و‌بوم است.
سوغاتی‌ها‌ی متنوع و گوناگون در واقع مجموعه‌ای از زیبا‌تر‌ین و جذاب‌تر‌ین آثار هنر‌ی و صنایع‌دستی و خوراکی‌ها‌ی سنتی را شامل می‌شود. ایران سالانه میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است که تشنه آشنایی با تاریخ، فرهنگ، صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی هستند. کشور پهناور و چهار فصل ایران سرزمین گو‌نا‌گونی از انواع خوراکی و صنایع‌دستی ارزشمند‌ی است که بی‌مانند هستند.
صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی که ریشه در فرهنگ، اعتقادات، باور‌ها، آداب‌و‌رسوم منطقه داشته و علاوه بر نشر ارزش‌ها‌ی فرهنگی و هنر‌ی به توسعه صنعت گردشگری و اقتصاد منطقه کمک قابل توجهی می‌کند. این محصولات دارای ویژگیهای خاص و منحصر‌به‌فرد‌ی همچون استفاده از ابزار ساده و ابتدایی برای تولید یک اثر، عدم نیاز به راهکار‌ی فنی و پیچیده و تفاوت ساختار‌ی آثار تولید شده هستند.
امروزه سوغاتی یکی از محصولات فرهنگی ارزشمند‌ی است که به عنوان عضو نا‌گسستنی، همیشگی و ماند‌گار صنایع‌دستی به شمار می‌روند و از درون‌مایه‌ای معنوی و فرهنگی بر‌خور‌دار بود‌ه و در پایدار‌ی و گستردگی ماهیت فرهنگی ملل گوناگون اثر‌گذار هستند. سوغاتی محصولی فرهنگی و قابل لمس است و ماهیت فیزیکی و فرهنگی داشته و تهیه آن به مواد اولیه بومی و سنتی، روش تولید و مصرف بستگی دارد و از اقلیم، اعتقادات، آداب و رسوم تاثیر می‌پذیرد. همین موضوع موجب تفاوت میان آثار تولیدی مربوط به مناطق گوناگون است.
گردشگر و مسافر یک رابط فرهنگی غیر رسمی میان مبدا و مقصد است و با وجود تفاوت در پوشش، گفتار، رفتار و عقاید با خرید سوغاتی موجب انتقال اطلاعات بومی منطقه مقصد و در نتیجه تبادلات فرهنگی می‌شود. مجموعه این عوامل مانند ابزار کاربردی برای آموزش و شناخت فرهنگ‌ها‌ی ملل مختلف هستند.
صنایع‌دستی ایران بسیار گسترده و وسیع است. آگاهی و شناخت از تاریخچه صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی گوناگون در شناساندن آن به مردمان سایر ملل، نقشی کلیدی و مهم داشته و موجب ترویج و اشاعه سنت‌ها‌ی گذشتگان و حفظ آن می‌شود.
صنایع‌دستی نمونه بارز‌ی از جاذبه‌ها‌ی میراث‌فرهنگی بود‌ه و از جایگاه ویژه‌ای بر‌خور‌دار است و به عنوان جوهر‌ه زندگی سنتی و اصیل اقوام باستانی از جمله جاذبه‌ها‌ی منحصر‌به‌فرد هر منطقه در راستا‌ی جذب گردشگر و مسافر محسوب می‌شود. تاثیرات محیطی و تماس بشر اولیه با محیط پیرامون خود سبب رفع نیاز‌ها‌ی اولیه به واسطه تولید صنایع‌دستی با مواد و مصالح در دسترس و بومی در قالب و شکل‌ها‌ی متنوع و مورد نیاز برای رفع دغدغه‌ها ونیاز‌ها بود‌ه است.
ماهیت صنایع‌دستی با هویت و اصالت یک قوم برابر‌ی می‌کند بنا‌بر‌این هویت، موضوعی مهم و پیچیده است و آمیختگی صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی با آداب‌و‌رسوم، سنت‌ها، محیط جغرافیایی و ذوق هنرمندان موجب تفاوت تولید‌ات دست‌ساز شده که نماینده اصالت و هویت هر منطقه است. حمایت سازمان‌ها برای حفظ ارزش‌هایی از این دست و احیا‌ی صنایع‌دستی فراموش شده، موجب رشد و شکوفایی اقتصادی و اجتماعی خواهد شد. تبلیغات و نوآور‌ی در خلق آثار، نیاز سنجی، بررسی جامعه امروز‌ی، شناخت سلایق گردشگران، انتخاب رنگ، جنس، قیمت و کیفیت مناسب زمینه را برای خرید تولید‌ات هنر‌ی و صنایع‌دستی به عنوان یادگاری برای هر فرد با هر توان مالی را فراهم می‌کند.
بازار علاوه بر جنبه‌ها‌ی زیبایی‌شناختی معمار‌ی، محلی عمومی و پر رفت‌و‌آمد است که موجب رفع نیاز و مایحتاج اولیه اقشار گوناگون مردم جامعه می‌شود و در واقع محلی مناسب برای خرید و فروش انواع گوناگون سوغاتی از قبیل خوراک، پوشاک، وسایل تزئینی و کاربردی و … به شمار می‌آید. همواره گشت‌و‌گذار در بازارها برای خرید سوغاتی‌ها‌ی جالب و نفیس، در عین زیبایی و دوام صنایع‌دستی گوناگون که آمیزه‌ای از فرهنگ‌ها‌ی بومی و ملی و بیانگر هویت فرهنگی و در واقع زبان ناطق منطقه مورد باز‌دید است و موجب استقبال گسترده ازطرف گردشگر و مسافر می‌شود.
باز‌دید گردشگران از بازار و کارگاههای تولیدی و آشنایی با نحوه خلق یک اثر هنر‌ی، نشانه‌ای از جایگاه و اهمیت صنایع‌دستی و هنر‌ها‌ی سنتی به عنوان یکی از مظاهر فرهنگی و هنر‌ی و یکی از عوامل مهم جذب گردشگر است که روایتگر خصوصیات و جزئیات تاریخی، اجتماعی و فرهنگی محل تولید است و در شناساندن هنر اصیل، بومی و فرهنگ منطقه نقش به‌سزا‌یی دارد. خرید سوغاتی با هویت تاریخی و ماند‌گار که نماد و سنبلی از کشور مقصد است تکمیل کننده لذت باز‌دید گردشگران و جاذبه‌ای قوی و اثر‌گذار حتی در سطحی بالاتر از مکان‌ها و محوطه‌ها‌ی تاریخی و باستانی است.
خلاقیت فکر‌ی صنعتگر ساز‌ند‌ه به نحو‌ی تجلی یافته که سابقه درخشان و قدمت تاریخی صنایع‌دستی ایران را به یکی از قطب‌ها‌ی اصلی و مهم صنایع‌دستی در جهان تبدیل کرد‌ه است که در این میان استعداد و خلاقیت هنرمندان از جمله مهمترین و اثر‌گذار‌تر‌ین عوامل دوام، قوام، و پایدار‌ی آن در طول تاریخ است که با تلفیق احساسات و افکار‌ش در یک اثر هنر‌ی به آن عینیت و جان می‌بخشد. برای شناخت و دستیابی به اطلاعات بیشتر در مورد صنایع‌دستی که جدا از تاریخ تمدن نیست باید به زمان پیدایش تاریخ بشر و بررسی شیوه‌ها‌ی زندگی مردم از آغاز آفرینش تاکنون پرداخت.
توجه ویژه به این دست از تولید‌ات فرهنگی و استقبال باز‌دید‌کنند‌گان از این بخش از جمله عوامل مهم در جذب گردشگر است. گردشگری و صنایع‌دستی به عنوان بهتر‌ین و مناسب‌تر‌ین ابزار کاربردی اثر‌گذار برای صلح و گفتگو‌ی تمدن و تعامل میان ملل گوناگون است. صنایع‌دستی ایران به عنوان کاربرد‌ی‌ترین هنر و در عین حال صنعت، یکی از تولید‌ات فرهنگی قلمداد می‌شود. در نتیجه صنایع‌دستی به تلفیق هنر و صنعت گفته می‌شود که با استفاده از مواد اولیه بومی و در دسترس به واسطه دستان هنر‌مند با تاثیر از فرهنگ و پیشینه تاریخی و ذوق هنر‌ی، میراث اقوام گذشته است.
نظارت بیشتر نهاد‌ها‌ی مربوطه به نحوه عرضه صنایع‌دستی برای حمایت از هنرمندان و تولیدکنندگان در کارگاههای تولیدی، جلو‌گیر‌ی از وارد‌ات صنایع‌دستی با توجه به اینکه ایران مهد صنایع‌دستی گوناگون بود‌ه و نیاز‌ی به وارد‌ات بی‌رویه نیست، موجب پویا‌یی جوامع محلی و زنده نگه داشتن هنر‌ها‌ی بومی و سنتی می‌شود. رمز ماند‌گار‌ی و حیات فرهنگی و اقتصادی یک جامعه در گرو نگاه درست و دقیق به حوزه صنایع‌دستی و همه جوانب آن است. چرا که گستردگی این حوزه که تلفیقی از فرهنگ، هنر و صنعت است همواره در طول تاریخ از مهمترین ره‌آورد‌ها و دستاورد‌ها‌ی ملی و تاریخی محسوب می‌شود.
منبع:میراث آریا
