از عمارتی اشرافی تا سرپناه جنگ‌زده‌ها؛ ملک جانی دوباره می‌گیرد
کسی چه می‌داند روزی که ساخت “عمارت ملک” به پایان رسیده؛ حاج محمدمهدی مَلِک‌التجار بازرگان ثروتمند جنوب ایران چقدر به بلندای ستون‌های این عمارت به خود بالیده است. عمارتی با الگو از معماری اروپایی‌ها که چشم هر رهگذری در محله بهمنی شهر بوشهر را به شکوه خود خیره می‌کند.
کارشناس اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: عمارت ملک یکی از عمارت‌های باقی مانده از دوران قاجار در بوشهر و مربوط به خاندان ملک‌التجار بوشهری است که اصالتاً کازرونی بود. این خاندان همزمان با دوران رونق بوشهر در عصر قاجار به این بندر مهاجرت کردند. نقش خاندان ملک‌التجار بوشهری در پیشرفت تجارت و بازرگانی موجب ترقی خاندان ملک‌التجار شد.
مجتبی محمدی اضافه کرد: محمدمهدی ملک التجار (ملک التجار سوم ) از معروف‌‍ترین افراد این خاندان است. دلیل شهرت او به دلیل اقداماتی است که در دوران حکومت بر بوشهر در تقابل با نیروهای انگلیسی انجام داد که در نهایت به پایین کشیدن پرچم این دولت در بوشهر منتهی شد و دلیل دیگر هم ثروت و جایگاه اجتماعی و اقتصادی اوست که این خاندان را به یکی مطرح‌ترین خاندان‌ها تبدیل کرد.
وی تصریح کرد: عمارت مَلِک در محله بهمنی که متعلق به این خاندان است ازسوی همین ملک التجار سوم یعنی حاج محمد مهدی ملک التجار در دوران ناصرالدین شاه و به احتمال فراوان در سال‌های ۱۳۰۵_۱۳۰۴ هجری قمری پس از بازگشت او از سفر فرانسه به سبک دژه‌های فرانسوی این ساخته شد.
به گزارش ایسنا، عمارت مَلِک در جریان جنگ جهانی اول از دست متجاوزان انگلیسی درامان نماند و به عنوان مقر نظامی انگلیسی‌ها مورد استفاده قرار گرفت. چکمه‌پوشان انگلیسی سال‌ها در این کاخ ساکن بودند و با ورشکست شدن مَلِک‌التجار بسیاری از لوازم قیمتی و نفیس این عمارت را با بهای اندک خریداری و با خود به انگلستان بردند.
کارشناس اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر بیان کرد: این عمارت در دو طبقه و به دست معماران فرانسوی که بیشتر از سنگ‌های مخصوص دریایی است ساخته شد. پس از ساخت و طراحی، این ساختمان به محل مناسبی برای اقدامات تجاری و سیاسی خاندان ملک‌التجار تبدیل شد. به دلیل اختلاف رخ داده میان مهدی ملک التجار و انگلیسی‌ها، نمایندگی سیاسی این دولت در بوشهر عمارت را از این خاندان می‌گیرد و تا سال‌های واپسین عصر قاجار عمارت ملک به یکی از مهمترین مراکز و ساخلوهای نظامی انگلیسی‌ها در بوشهر تبدیل می‌شود.
این بنا در دهه ۸۰ از وارثین ملک التجار به صورت یکجا و با سند مشاع خریداری شد و به تملک میراث فرهنگی درآمد، در این عمارت از قبل انقلاب و تا شروع انقلاب اسلامی، افراد کم بضاعت و مهاجران جنگ تحمیلی سکونت داشتند. بعد از تملک این عمارت از سوی میراث‌فرهنگی اقدامات حقوقی برای تخلیه افراد ساکن در آن پیگیری شد، البته این اقدام اگر چه با تأخیر اما بالاخره انجام شد.
محمدی یادآور شد: این روند در دوران پهلوی اول هم ادامه می‌یابد و سرانجام پس از انقلاب اسلامی عمارت مَلِک تبدیل به محل اقامت بسیاری از خانوارهای جنگ‌زده تبدیل می‌شود تا اینکه پس از سال‌ها اداره کل میراث فرهنگی استان بوشهر با تملک عمارت ملک در اقدامی مشترک با استانداری و شهرداری بوشهر شروع به آزادسازی آن و مرمت و احیاء عمارت می‌کند.
وی عنوان کرد: عمارت ملک را می‌توان یکی از برجسته‌ترین بناهایی دانست که از بوشهر عصر قاجار که از قضا بنا به نقل سفرنامه‌نویسان اروپایی شهر عمارت‌ها نیز نامیده می‌شد برجای مانده است.
با روی کار آمدن سلسله پهلوی در ایران این عمارت مبدل به خوابگاه نظامیان رضاخان شد و قشون و سپاهیان قزاق در آن مستقر شدند، اواخر دوره رضا خان نیز عمارت مَلِک با وجود چندین بار مرمت و بازسازی روزگار خوشی نداشت. عمارت مَلِک ۲۰۰ ساله که روزگاری ملک‌التجار بوشهری در آن سکونت داشته در طول حدود ۴۰ سال گذشته روزهای پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.
البته پس از گذشت سال‌ها از این خرید عمارت مَلِک وارثین سابق که خود را نوادگان محمد مهدی ملک التجار می‌دانستند با ارائه سندهایی تفکیک شده اقدام به فروش زمین‌های کنار این ملک با قیمتی بسیار پایین گاهی فروش ۴۰۰ متر زمین با قیمت ۶۰ میلیون تومان کردند که این موضوع خود با حواشی زیادی روبه‌رو بود.
از اواسط دهه ۹۰ برنامه های زیادی برای واگذاری عمارت ملک به بخش خصوصی و تبدیل به مکان گردشگری، فرهنگی و تجاری و مرمت و همچنین بازسازی آن مطرح شد. در نهایت تابستان ۹۶ تفاهمی مسئولیت احیای عمارت مَلِک و اجرای طرح بازسازی و تبدیل آن به جاذبه گردشگری به شهرداری بوشهر واگذار شد.
جنگ‌زده‌ها که آخرین ساکن عمارت ملک بودند سرپناهی نداشتند و بیرون کردن آنها از این عمارت دردسرهای زیادی داشت. بالاخره در نیمه دوم سال ۱۳۹۷ دو مرحله این کار صورت گرفت. جابه‌جایی افراد مستقر در عمارت اصلی و بخش‌هایی از فضاهای پیرامونی عمارت و افراد مستقر در حیاط با کمک دستگاه‌های متولی انجام شد و سپس ساکنان مستقر در حیاط مرکزی و محیط پیرامونی با برنامه‌ی مدونی که فرمانداری، استانداری و میراث فرهنگی در نظر داشت تخلیه شدند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر در خصوص آخرین وضعیت عمارت مَلِک اظهار کرد: این عمارت در مردادماه ۹۸ از طریق صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی، توسعه صنایع‌دستی و فرش دستباف به بخش خصوصی واگذار شد که با توجه به پیشرفت ۴۵ درصدی عملیات اجرایی، فاز اول مرمت که مربوط به طبق اول بنا است تا هشت ماه آینده به پایان می‌رسد.
محمدحسین ارسطوزاده اضافه کرد: عمارت مَلِک در زمینی به مساحت ۲۴۵۰۰ متر با مساحت اعیان ۹۷۰۰ متر ساخته شده که هزینه برآورد شده برای احیا و بهره‌برداری از فاز اول این بنای تاریخی بالغ بر ۴۳ میلیارد ریال خواهد بود.
وی تصریح کرد: عملیات مرمت اضطراری، تقویت پی و جداره‌ها در مراحل اولیه کار انجام شده و در حال حاضر نمای بیرونی عمارت با مصالح مناسب با اقلیم منطقه در حال بازسازی و احیا است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان بوشهر با اشاره به کاربری عمارت تحت عنوان فرهنگی، اقامتی و پذیرایی با اتمام مرمت، بیان کرد: یکی از اولویت‌های ما در سال‌های اخیر حفظ و احیای عمارت‌های ارزشمند تاریخی استان بوده که در همین راستا تعدادی از این بناها به بخش خصوصی واگذار شده و بی تردید با بهره‌برداری از آنها توسعه گردشگری و رونق صنایع‌دستی را در استان شاهد خواهیم بود.
به گزارش ایسنا، با بازسازی این بنا و بخشیدن جانی دوباره به عمارت مَلِک زمینه رونق محلات جنوبی شهر بوشهر فراهم می‌شود.