بی‌تردید مهمترین شهر خراسان در دورۀ ساسانیان نیشابور بوده است، بسیاری از متون معتبر تاریخی بنیاد آن شهر را به شاپور اول ساسانی نسبت داده و نام آن را برگرفته از نام شاپور دانسته‌اند.
یافته‌های باستان‌شناسی اخیر در کهن دژ و محوطه‌های اقماری شهر کهن نیشابور نیز حاکی از این است که کلان‌شهر نیشابور در زمان ساسانیان کانون فرهنگی مهم و اصلی منطقه بوده و از زمانی که «آتش برزین مهر» در ایالت نیشابور بر‌افروخته شده، نیشابور به لحاظ ایدئولوژیک نیز موردتوجه واقع‌شده است.
کهن‌دژ هسته اولیه نیشابور
اما متون تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی گواه بر این هستند که «کهن‌دژ» هستۀ اولیه نیشابور بوده است.
بنا به نوشتۀ حاکم نیشابوری: «اول کسی که قهندژ بنا نهاد «انوش بن شیث بن آدم» بود علیه السلام. اساس آن بر سنگی بزرگ و سفید و مدور نهاد و از این جهت در افواه خلق بود که آن را قلعۀ حجریه یعنی سنگی گفتندی. بعد از آن مدتی مندرس شد و چند گاه ماند. ذوالایکه، دوم بار بنا نهاد. بعدازآن به طوفان خراب شد و تا زمان ایرج بن افریدون مهمل ماند….و در زمان ایرج آفریدون عمارت آن بیشتر و تمام‌تر شد…چون نوبت حکومت به منوچهر رسید به فهندژ آمد و در حوالی آن خندق حفر کرد و در جوانب مردم را ساکن کرد و بعضی را درون قلعه‌ای اسکان نمود و اهل مملکتی را به عمارت و رفع دیوارها و توطن در جانب آن تکلیف کرد و آتشکده‌ای در آنجا ساخت…پس در جوانب فهندژ اماکن و مساکن پیدا شد و درون قلعه مسکون گشت و اجتماع مردم دست داد….شاپور شهر قدیم نشابور، در حوالی قهندژ بنا نهاد…»
اعزام هیئت موزه متروپولیتن نیویورک به نیشابور
برای پیگیری این فرضیه که نیشابور کهن در دورۀ ساسانی رونق داشته، در سال‌های ۱۹۳۸ تا ۱۹۴۸میلادی موزۀ متروپولیتن نیویورک هیئتی را به سرپرستی «چارلز ویلکینسون» به نیشابور اعزام کرد.
سرپرست آن هیئت پس از کاوش‌های گسترده در نقاط مختلف و از جمله کهن‌دژ (تپۀ طرب آباد یا آلپ ارسلان) این‌گونه اظهارنظر کرده بود که، «اصولاً نباید لایه‌های تمدنی نیشابور دوره ساسانی را در تپۀ آلپ ارسلان یا کهن‌دژ جستجو کرد.»
این اظهار نظر نمی‌توانست قانع‌کننده باشد زیرا قطعات متعدد سفال‌های متعلق به دوره ساسانی که در نقاط مختلف کهن‌دژ پراکنده شده و نگین‌ها و مهرهایی که با نقوش مشخص دورۀ ساسانی به دست حفاران قاچاقچی به‌دست‌آمده و توقیف یا به موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی فروخته‌شده بودند، به‌وضوح بر وجود لایه‌های تمدن دورۀ ساسانی دست‌کم در کهن‌دژ دلالت داشتند.
فراوانی آن نشانه‌ها موجب شد تا این پرسش مطرح شود که: «لایه‌های فرهنگی-تمدنی نیشابور دورۀ ساسانی کجا است؟»
اعزام هیئت باستان‌شناسی مشترک ایران و فرانسه به نیشابور
در سال ۱۳۸۳ هیئت مشترک باستان‌شناسی ایران به سرپرستی استاد پیشکسوت باستان‌شناسی رجبعلی لباف خانیکی و فرانسه از موزۀ لور به سرپرستی خانم «مونیک کروران» مطالعات خود را حول این پرسش متمرکز کرد.
نتیجه بررسی‌های هیئت مشترک ایران و فرانسه
استاد رجبعلی لباف خانیکی دراین‌باره گفت: «در پی سه فصل کار میدانی شامل بررسی سطحی، گمانه‌زنی و کاوش باستان‌شناسی که با پیگردی و کشف فضاهای معماری و انبوه اشیاء و نشانه‌های فرهنگی متعلق به دورۀ ساسانی همراه شد، به این جمع‌بندی رسیدیم که هیئت موزه متروپولیتن که بارها فضاهای معماری دوران ساسانی را کاوش کرده و حتی در آن‌ها به سکه‌ها و مهرهای آن دوران برخورد کرده متوجه واقعیت نشده و آن فضاها را متعلق به دوران اسلامی پنداشته است.»
او ادامه داد: «دلیل آن برداشت نادرست احتمالاً این بوده که مسلمانان برخلاف مغول‌ها پس از تصرف نیشابور خانه‌ها را خراب نکردند بلکه در همان خانه‌ها اقامت گزیدند و در طول دوران اقامت در آن فضاهای معماری از اسباب و لوازمی استفاده کردند که سبک و سیاق اسلامی داشتند و با توجه به آن‌ها ویلکینسون و همکارانش پنداشته بودند که بر روی یک زیستگاه دوران اسلامی کاوش می‌کنند.»
لباف خانیکی تصریح کرد: «اکنون به اعتبار آن مطالعات و فعالیت‌ها نه‌تنها چگونگی شکل‌گیری اولیۀ نیشابور کهن بر ما روشن‌شده، بلکه به جایگاه و شاکله اصلی کهن‌دژ و دروازه‌ها، خندق، برج‌ها و فضاهای معماری آن در عصر ساسانی دسترسی پیداکرده‌ایم و قادریم اجزا و اندام‌های مختلف آن را شناسایی و در صورت ممکن در معرض دید گردشگران و پژوهشگران قرار دهیم.»
قدمت تمدن و تاریخی این شهر باستانی به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد
همچنین مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی دراین‌باره گفت: «نیشابور پشتوانه تاریخی و فرهنگی خراسان و بخشی از ایران باستان است که با پژوهش‌ها و کاوش‌های صورت گرفته بخشی از آن، از زیر خروارها خاک خارج‌شده است.»
ابوالفضل مکرمی فر یادآور شد: «نیشابور شهری است که قدمت آن را به اندازه تاریخ کهن حیات بشری دانسته‌اند، قدمت تمدن و تاریخی این شهر باستانی به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.»
او ادامه داد: «نیشابور در دوره تاریخی پیش از اسلام همواره مورد توجه اشکانیان و ساسانیان بوده و به‌ویژه در دوره ساسانیان باوجود آتشکده آذر برزین مهر اهمیت مذهبی ویژه‌ای داشته است، درخشش این شهر تا قرن هفتم ادامه یافته و پس از آن با حمله وحشیانه قوم مغول، انوار شکوهمند تمدن و تاریخ این دیار خاموش شد.»
مکرمی فر تصریح کرد: «شهر نیشابور که آن را ابر شهر و ایرانشهر نیز می‌گفتند در این ایام مهمترین شهر مشرق ممالک اسلامی به خصوص در دوران حکومت سامانیان و سلجوقیان به شمار می‌رفت و از حیث وسعت و جمعیت و وفور علما و مراکز علمی و دینی و از لحاظ کسب و تجارت در عدد شهرهای درجه اول بوده است.»
او با اشاره به وضعیت فعلی نیشابور گفت: «شهر فعلی در ۵ کیلومتری شمال غرب در دوره تیموری احداث و در دوره صفویه و قاجار بر وسعتش افزوده شد و هم‌اکنون به‌عنوان دومین شهر استان بعد از مشهد جایگاه و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است، عناصر تاریخی شهر در مرکز این شهر قرار گرفته‌اند که هسته‌های اولیه شهر را تشکیل می‌دهند و شهر از این محدوده به اطراف گسترش پیداکرده است. عناصری که تعداد زیادی از آن‌ها تخریب‌شده و تعداد اندکی از عناصر مهم و کلیدی مثل بازار سرپوش که امروزه با حفظ همان بافت تاریخی نقش تجاری دارد. مسجد جامع نیز هم‌اکنون مورداستفاده قرار می‌گیرد و کاروانسرا که امروزه به موزه میراث فرهنگی و طبیعی تبدیل‌شده است.»
او ادامه داد: «هم چنین شهرستان نیشابور با دارا بودن حدود ۴۰۰ اثر تاریخی که ۸۸ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور ثبت‌شده است، از مهمترین شهرهای تاریخی و گردشگری کشور است که از طرف سازمان یونسکو به‌عنوان شهر پایدار ایرانی در کنار شهرهای اصفهان و شیراز انتخاب‌شده است.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی به نقش نیشابور در توسعه گردشگری اشاره کرد و گفت: «با توجه به سابقه تاریخی و فرهنگی، نیشابور ظرفیت‌های کم‌نظیری درزمینهٔ میراث فرهنگی دارد، و در کنار آن بر اساس شرایط آب و هوایی بسیار مطلوب برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های گردشگری برنامه‌ریزی‌ها صورت گرفته است.»
مکرمی فر افزود: «مجموعه شرایط و امکانات این شهرستان را به دومین شهر استان در حوزه میراث‌فرهنگی و گردشگری تبدیل کرده است.»
پوشش حفاظتی سایت موزه شادیاخ نیشابور اجرا می شود
مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی نیشابور گفت: «از محل اعتبارات سفر ریاست جمهوری به شهرستان، پوشش قوسی برای سایت موزه شادیاخ نیشابور اجرا خواهد شد.»
هادی شریفان افزود: «حفاظت و نگهداری داده‌های حاصل از کاوش‌های باستان شناسی یکی از اولویت‌های این پایگاه است.»
او ادامه داد: «با توجه به گردشگر پذیر بودن نیشابور افزایش فضاهای مورد بازدید مسافران و گردشگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.»
شریفان از ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی در آینده‌ای نزدیک در شادیاخ خبر داد و گفت: «فاز یک سایت موزه شادیاخ شامل مسیر دسترسی و ایجاد رمپ در سال ۹۶ اجرا شد و در حال حاضر فاز دوم آن شامل پوشش سایت موزه و غرفه‌های جانبی آغازشده است.»
سایت موزه شادیاخ در فاصله ۳۰۰متری غرب آرامگاه عطار واقع‌شده است.
منبع:میراث آریا
