معماری دستکند یا به عبارتی معماری صخره‌ای بخشی از میراث مادی ایران است که از پراکندگی و تنوع زیادی برخوردار بوده و در میان فرهنگ‌ها و اقوام ایرانی از جایگاه مناسبی برخوردار است، برخلاف معماری دست‌ساز که عموماً مصرف‌گراست گونه خاصی از معماری است که در آن مصالحی برای تولید فضا استفاده نمی‌شود و با زدودن توده‌های صخره‌ای به دست انسان از بستر کوه و سنگ، فضا ایجاد می‌شود.
این معماری در هر منطقه به دلایل اقلیمی و شرایط زیست‌محیطی دارای ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فردی است، هر بنای دستکند براساس زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و کالبدی اقلیمی و شرایط خاص آن ناحیه و مطابق با نیازهای ساکنان شکل می‌گیرد.
معماری صخره‌ای شمالغرب ایران از نظر فرهنگی و هنری و کاربردی دامنه گسترده‌ای دارد و با محیط و فرهنگ اطراف خود در ارتباط است، این نوع معماری ریشه در فرهنگ و سنت هر منطقه دارد و این مسئله را به صورت‌های متفاوت می‌توان در برخی نقاط مشاهده کرد.
در بعضی مناطق از این معماری در راستای اعتقادات مذهبی استفاده شده و در برخی برای سکونت و یا کاربردهای تدافعی مورد استفاده قرار گرفته است، لذا حیطه استفاده و ایجاد معماری صخره‌ای وابسته به عامل کاربردی، مکانی و زمانی است و به همین دلیل جلوه‌های متعددی دارد و از تنوع بسیار برخوردار است؛ به عبارتی دیگر جغرافیا، مذهب و مسائل سیاسی یا معیشتی از جمله دلایل به وجود آوردن معماری صخره‌ای است.
معماری صخره‌ای در سرزمین ما و در فرهنگ و هنر این کشور از قدمت بسیاری برخوردار است، علت مهم ناشناخته ماندن این معماری در موقعیت جغرافیایی و فلسفه وجودی آن نهفته است، این معماری در دل کوه‌ها و صخره‌هایی کنده شده‌اند که دسترسی به آن برای بسیاری دسترسی دشوار است.
معماری صخره‌ای در طی قرون گذشته دچار تحولات بسیاری شده و امروزه کمتر کسی مبادرت به ایجاد این سبک معماری می‌کند به طوری‌که معماری صخره‌ای در اذهان بسیاری فراموش شده و به دلایل مذکور و عدم استفاده از آن حتی امروزه معماری صخره‌ای در بین اکثریت متخصصان مربوط و هنرمندان از شناخت و معروفیت کمی برخوردار است.
کنزق تنها محوطه دستکند کاوش‌شده در شمالغرب کشور
محوطه کنزق در دامنه‌های کوهستان سبلان تنها محوطه دستکند کاوش‌شده در منطقه شمالغرب ایران است، نتایج این کاوش در راستای شناخت انباشت‌های فرهنگی موجود در درون فضاهای دستکند بسیار حائز اهمیت است.
کهنه کنزق که در تلفظ محلی کهنه کنزه نامیده می‌شود از جمله معماری‌های دستکند حوزه سبلان است که در شهرستان سرعین و دو کیلومتری شهر توریستی سرعین واقع شده است، این محوطه با دارا بودن بیش از ۴۵ فضای معماری دستکند یک روستای زیرزمینی با قدمت طولانی در بازه زمانی هزاره اول قبل از میلاد تا دوره ایلخانی است.
این روستا از دوره قاجار دوباره مسکونی شده و خانه‌های خشتی و کاه‌گلی با پوشش چوبی و سقف مسطح با الگو گرفتن از معماری و بافت روستایی مناطق کوهستانی آذربایجان بر روی روستای زیرزمینی ساخته می‌شود، در نهایت در زلزله سال ۱۳۷۵ روستا متروکه شده و کنزق جدید در جوار روستای قدیمی شکل می‌گیرد.
همان طوری که اشاره شد محوطه کهنه کنزق به عنوان نخستین محوطه دستکند صخره‌ای شمالغرب ایران است که در آن کاوش باستان‌شناختی انجام شده و نتایج آن در شناخت وضعیت معماری صخره‌ای شمالغرب ایران حائز اهمیت است؛ با توجه به ظرفیت استان اردبیل و حتی شمالغرب ایران در مطالعات معماری دستکند، تمرکز بر نتایج این کاوش و استمرار مطالعات باستان‌شناختی در آن می‌تواند در شناخت وضعیت سایر فضاهای دستکند این منطقه کمک شایانی کند.
با این حال ضعف مطالعات معماری دستکند که یکی از مهمترین عوامل آن نبود پایگاه و مرکز مطالعاتی با محوریت معماری دستکند در شمالغرب ایران است، باعث شده بود تا شناخت محدودی از آثار دستکند این منطقه در دست باشد به طوری که تاکنون در فهرست آثار ملی تعداد بسیار محدودی از فضاهای دستکند این منطقه ثبت شده است.
محوریت قرار دادن یک محوطه دستکند می‌تواند در هدفگذاری مطالعات آثار دستکند حوزه شمالغرب ایران به‌ویژه دامنه‌های سبلان کمک کند، چرا که در اطراف سبلان در شهرستان‌های مشگین‌شهر، نیر و سرعین با نمونه‌های متعدد معماری دستکند مانند غارهای بینه‌لر و غار لاهرود در مشگین‌شهر، روستای ویند کلخوران و ابازر در شهرستان نیر و کهنه کنزق در شهرستان سرعین مواجه هستیم.
بنابراین از آنجایی که محوطه کهنه کنزق نسبت به بقیه آثار معماری دستکند حوزه سبلان راه دسترسی مناسب داشته و در نزدیکی شهر توریستی سرعین واقع شده بنابراین تبدیل آن به پایگاه در گسترش گردشگری فرهنگی منطقه و مطالعات معماری دستکند حوزه سبلان و شمالغرب نقش مهمی ایفا خواهد کرد.
کهنه کنزق بهترین مرکز برای مطالعات معماری دستکند شمالغرب ایران است و به عبارتی نتایج مطالعات باستان‌شناختی محوطه کنزق به عنوان الگو و اساس مطالعات فضاهای دستکند سایر نواحی منطقه شمالغرب ایران می‌تواند محسوب شود که اجرای این طرح مستلزم فراهم کردن بسترها و شرایط مناسب برای انجام مطالعات بود.
اجرای طرح‌هایی با عنوان پایگاه ملی در سطح کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مناسب و منسجم در راستای مطالعات پژوهش‌محور قابل مطرح شدن است و با توجه به اینکه تاکنون در سایر مناطق کشور به خصوص در حوزه مرکزی ایران شاهد اجرای طرح‌های نسبتاً موفق در حوزه آثار دستکند هستیم؛ طرح پایگاه ملی محوطه کنزق به عنوان نخستین پایگاه مطالعات معماری دستکند در حوزه شمالغرب ایران مطرح و اجرایی شد.
توسعه اقدامات مطالعاتی و تحقیقاتی با ثبت کنزق به‌عنوان پایگاه ملی
نادر فلاحی مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل در این رابطه گفت: «با اجرایی شدن طرح پایگاه ملی، محوطه کنزق به عنوان اساس مطالعات قرار گرفته و در آینده شاهد شنـاسایی، معرفی و مطالعات منسجم در راستای شناساندن و ثبت آثار فاخر این منطقه در فهرست آثـار مـلی و حـتی جهانی خواهیم بود.»
او اضافه کرد: «با توجه به قابلیت‌ها و ظرفیت‌های تاریخی روستای کنزق، اقدامات برای تبدیل آن به پایگاه ملی در اولویت قرار گرفت و جلسات برای این مهم تشکیل و در نهایت تبدیل روستای تاریخی کنزق سرعین به پایگاه ملی به تصویب رسید.»
او افزود: «مقدمات این مهم فراهم و تبدیل روستای کنزق و غارهای دستکند این روستا ابلاغ شد تا پس از آن شاهد تخصیص ردیف بودجه از اعتبارات ملی برای این پایگاه در راستای مطالعه و توسعه آن باشیم.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل ادامه داد: «روستای کنزق دارای غارهایی با معماری بی‌نظیر و قدمت تاریخی ۲۵۰۰ سال مربوط به دوره اشکانیان است که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و از مهمترین جاذبه‌های منطقه است که نشان از تاریخ و تمدن دیرینه دارد.»
فلاحی با اشاره به ظرفیت‌های روستای کنزق برای تبدیل شدن به پایگاه ملی اظهار کرد: «محوطه کهنه کنزق شاخص‌ترین معماری دستکند حوزه سبلان بوده و بسیار سالم و دست‌نخورده باقی مانده است و با توجه به کاوش باستان‌شناختی محوطه، آثاری از هزاره اول ق.م تا دوره ایلخانی کشف شده است.»
او با اشاره به نزدیکی محوطه تاریخی کنزق به شهر توریستی سرعین و راه دسترسی آسفالته تا خود محوطه گفت: «مسیرهای دسترسی به فضاهای دستکند با اعتباری بالغ بر ۳۰ میلیارد ریال به صورت سنگ فرش و احداث تاسیسات جانبی مانند سرویس‌های بهداشتی و نمازخانه و استحکام‌بخشی غارهای دستکند انجام شده است.»
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل افزود: «کنزق در کنار معماری دستکند دارای معماری و بافت روستایی خشتی و سنتی منطقه کوهستانی سبلان بوده و به دلیل متروک شدن روستا در اثر زلزله نمونه مناسبی برای پژوهش‌های باستان‌شناسی است.»
فلاحی با قدردانی از مشارکت دهیاری و شهرداری سرعین در طرح گردشگری کنزق عنوان کرد: «با توجه به نزدیکی محوطه به شهر سرعین و گردشگرپذیر بودن منطقه برای ماندگاری بیشتر مسافر ضروری است این روستا احیا و باززنده سازی شود که مشارکت جوامع محلی در طرح احیای روستای زیرزمینی کنزق بسیار مهم است.»
او از تداوم کاوش‌های باستان‌شناسی غارهای دستکند برای دستیابی به الگوی معیشتی و سکونتی حوزه سبلان، ایجاد نمایشگاه‌های دائمی صنایع‌دستی و تولیدات محلی برای جذب گردشگری در فضاهای معماری دستکند، ایجاد سایت موزه برای معرفی قابلیت‌های فرهنگی و تاریخی منطقه و معماری دستکند، تبدیل تعدادی از فضاهای دستکند به مراکز اقامتی و گردشگری و تعیین عرصه و حریم محوطه تاریخی کهنه کنزق خبر داد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل بیان کرد: «پیش از این استان اردبیل فاقد پایگاه ملی بود که با تلاش‌ها و پیگیری‌های انجام‌شده در سال گذشته توانستیم شاهد ثبت پایگاه ملی شهر یری باشیم و امسال نیز تبدیل روستای کنزق به پایگاه ملی به تصویب رسید.»
او اضافه کرد: «این اقدامات علاوه بر توسعه اقدامات مطالعاتی و تحقیقاتی، زمینه برای معرفی هر چه بیشتر این قابلیت‌ها در سطح ملی را فراهم خواهد کرد.»
نتایج کاوش کنزق به سایر فضاهای دستکند حوزه شمالغرب ایران قابل تعمیم است
کریم لطفی معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل با اشاره به روند کاوش، تهیه طرح مطالعاتی و ثبت کنزق به عنوان پایگاه ملی گفت: «عملیات کاوش باستان‌شناختی در محوطه تاریخی کنزق در طول یک فصل نشان داد این محوطه در دوره‌های مختلف فرهنگی از جایگاه مهمی برخوردار بوده است.»
او ادامه داد: «در این پژوهش‌ها برای نخستین بار در حوزه شمالغرب ایران که به صورت سیستماتیک انجام شد، تعدادی فضای دستکند خواناسازی و مستندنگاری شد، فضاهای این محوطه با کاربری‌های متنوع ایجاد شده که تمام این فضاها متناسب با اقلیم منطقه بوده و به نوعی بوم‌آورد محسوب می‌شد.»
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل افزود: «نتایج کاوش باستان‌شناختی این محوطه به گاه‌نگاری سایر فضاهای دستکند حوزه شمالغرب ایران قابل تعمیم بوده که می‌تواند زمینه‌ساز ایجاد پایگاه ملی برای انجام مطالعات باستان‌شناختی با محوریت فضاهای دستکند حداقل در حوزه جغرافیایی شمالغرب ایران باشد.»
لطفی بیان کرد: «در طرح مطالعات و مرمت محوطه تاریخی کنزق برای محوطه کنزق یک چشم‌انداز ۱۰ ساله تعریف شده و مراحل اولیه آن انجام و تلاش شد تا با ارائه یک طرح مناسب و متناسب با حفظ ارزش‌های تاریخی طبیعی محوطه شاهد شکوفایی این روستا در حوزه بوم‌گردی باشیم.»
او در مورد اقدامات عمرانی در این محوطه گفت: «برای فراهم کردن بستر ارتباطی محور شهر سرعین با محوطه کنزق راه دسترسی به روستا به صورت آسفالت مهیا شده و نیز خیابان‌های داخل روستا به صورت سنگفرش با مصالح بوم‌آورد به طول ۶۰۰ متر و عرض ۱۰ متر ایجاد شده است.»
معاون میراث‌فرهنگی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل از احداث نمازخانه و سرویس بهداشتی در مجموعه کنزق خبر داد و افزود: «برای تامین نیازهای عبادی و بهداشتی مسافران یک باب نمازخانه و سرویس بهداشتی در محوطه ایجاد شده است، چرا که ایجاد چنین مکان‌هایی در محوطه‌های گردشگری از اصول اولیه محسوب می‌شود که در این مجموعه با رعایت تمام موارد بهداشتی، راه‌های دسترسی و نماسازی متناسب با چشم‌انداز منطقه ایجاد شده است.»
لطفی با اشاره به احداث مسیرهای گردشگری در مجموعه عنوان کرد: «محوطه کنزق دارای فضاهای دستکند مختلفی است که در طول یک فصل کاوش باستان‌شناختی تعداد سه فضای دستکند به طور کامل کاوش، خواناسازی و معرفی شده است، راه‌های دسترسی به این فضاها با ایجاد شبکه‌ای از مسیرهای سنگفرش به عرض دو متر فراهم شده که این مسیرهای ارتباطی با مصالح بوم‌آورد محوطه اطراف ایجاد شده است.»
روستای تاریخی طبیعی کنزق به دلیل برخورداری از جاذبه‌های فراوان طبیعی و تاریخی و بیشتر از همه به دلیل موقعیت جغرافیایی و فاصله کم با شهر سرعین، سرزمین چشمه‌های بهشتی و آب‌های درمانی به عنوان یکی از روستاهای مهم در زمینه بوم‌گردی نیز می‌تواند عمل کند.
در این روستا فضاهای دستکند متنوعی ایجاد شده است که با فراهم شدن بسترهای مناسب برای گردشگری می‌تواند نقش مهمی در تکمیل پازل گردشکری استان اردبیل و حتی شمالغرب ایران ایفا کند و ثبت آن به عنوان پایگاه ملی گامی مهم در این راستا به شمار می‌رود.
منبع:میراث آریا
