جاذبه‌های تاریخی جزیره کیش
در اسناد دولتی دوره قاجار، نام جزیره «قیس» بوده است. نام قیس و حتی «قیص» تا اواخر دهه ۱۳۲۰ خورشیدی در اسناد دولتی دوران پهلوی نیز در کنار نام کیش نوشته‌شده است.
مردم کیش در سندهای خریدوفروش زمین و وقف نامه‌ها از کیش با عنوان قیس نام می‌بردند. در حال حاضر اگرچه بومیان کیش هم در مکاتبات خود نام جزیره را کیش می‌نویسند اما در گفت‌وگوهای روزمره کهن‌سال‌های جزیره همچنان از لفظ «قیس» استفاده می‌شود.
درعین‌حال نباید فراموش کرد که نام کیش نیز در متون سده‌های گذشته به چشم می‌خورد چنان‌که سعدی شاعر بزرگ ایرانی در قرن هفتم در آثار خود گلستان و بوستان چند بار نام کیش را ذکر کرده است.
در بعضی از منابع تلاش شده است که بین نام این جزیره با شهر سومری کیش (واقع در بین‌النهرین) ارتباط برقرار کنند. اما هیچ‌گاه دلایل قانع‌کننده‌ای برای ارتباط موردنظر بیان‌نشده است. در این میان گاه نیز به‌اشتباه مطالب مربوط به کیش بین‌النهرین به جزیره کیش نسبت داده می‌شود.
درباره اینکه نام جزیره ابتدا کیش بوده و بعدها معرب آن قیس شده است و یا اینکه قیس بوده و در زبان فارسی به گیس و کیش تغییر کرده است بین مورخان و ادیبان اتفاق‌نظر وجود ندارد.
این جزیره زیبا از گذشته‌های دور به خاطر موقعیت استراتژیک و آب شیرین و هوای مطلوب و نخلستان‌های سبزش موردتوجه همگان بوده است. در اینجا به معرفی آثار تاریخی این جزیره می‌پردازیم.
برای آشنایی با مکانهای دیدنی کیش این مطلب را مطالعه کنید.
شهر تاریخی حریره
دوران عظمت و شکوفایی جزیره کیش از قرن چهارم هجری و پس از وقوع زلزله در سیراف آغاز شد و ویرانه‌های برجای‌مانده در شمال جزیره کیش روایتگر دوران شکوه و عظمت کیش است. شهر تاریخی حریره به شماره ۱۸۸۶ در فهرست آثار ملی کشور ثبت‌شده است.
حریره در سال‌های رونق خود به‌عنوان نقطه مرکزی در مسیر راه‌آبی جاده ابریشم، محل اصلی مبادلات تجاری بین غرب و شرق بوده است. یک بندر شهر تجاری باشکوه و ثروتمند که از قرن چهارم تا اواسط قرن دهم هجری قمری، چون نگینی درخشان در خلیج‌فارس پذیرای تجار و جهانگردان از جای‌جای پهنه گیتی بوده است.
گسترده پستی‌وبلندی‌ها و خرابه‌های کهن شهر حریره حدود۱۲۰ هکتار وسعت دارد. این وسعت بازگوکننده این مطلب است که روزگاری شهری بزرگ و آباد در این منطقه وجود داشته و جمعیت کثیری را در خود جای می‌داده است. آنچه امروز از این شهر برجای‌مانده حجم عظیمی از معماری شهری مدفون در زیرخاک است. برخی از صاحب‌نظران این شهر را تنها بافت سالم ایلخانی موجود می‌دانند. کاوش‌های باستان‌شناسی از سال ۱۳۷۰ به‌صورت ناپیوسته و محدود در این شهر تاریخی انجام‌شده و تا به امروز منجر به کشف بناهای مختلفی ازجمله مسجد، حمام، بخشی از کارگاه شیشه‌گری، بندرگاه و عمارت اعیانی شده است.
نحوه استقرار و هم‌جواری عناصر واجد ارزش تأثیرگذار در مجموعه شهر تاریخی حریره از قبیل عمارت اعیانی، حمام تاریخی، مسجد تاریخی، کارگاه شیشه‌گری، مجموعه بندرگاهی شهر حریره، چاه‌های دست کند بندرگاه، کارگاه شیره‌کشی خرما، که به‌طور منحصربه‌فردی با عوارض طبیعی نظیر مجموعه درخت سبز و دریای نیلگون خلیج‌فارس هم‌جوار است را نشان می‌دهد. با توجه به فراگیری مجموعه تاریخی- فرهنگی شهر حریره و محیط پیرامون آن، می‌توان بر اهمیت توسعه گردشگری، اقتصادی و فرصت‌های پیشرفت این منطقه تأکید نمود و همچنین در جهت پررنگ کردن نقش محوطه حریره و تبدیل آن به‌عنوان پایگاه میراث‌فرهنگی قدمی مثبت در جهت ثبت جهانی آن برداشت.
شهر زیرزمینی کاریز
کاریز کیش با آب شیرین و گوارا حاصل از بارندگی‌های فصلی، با قدمت بیش از دو هزار سال در اعماق ۱۴متری این منطقه از جزیره مرجانی کیش در لایه (گل مارن) و زیر لایه مرجانی حفر گردیده و طول آن به ۱۵ کیلومتر می‌رسد.
کاریز کیش، به یک مجموعه کم‌نظیر فرهنگی سیاحتی در جزیره کیش و یک جاذبه منحصربه‌فرد گردشگری در منطقه خلیج‌فارس تبدیل‌شده است. از بیش از دو هزار سال پیش تاکنون منبع اصلی تأمین آب شیرین برای مصارف شرب و کشاورزی بومیان ساکن در این جزیره مرجانی و کشتیهای عبوری خلیج‌فارس بوده است.
کاریز کیش به طرز استادانه‌ای با شیبی ملایم در طول ۱۵ کیلومتر حفاری‌شده و با حفر گاو چاه‌هایی در بعضی از نقاط در طول این مسیر ایجاد گردیده تا ضمن حرکت نامحسوس آب به‌سوی مظهر بتوانند در طول مسیر از این آب برای آبیاری مزارع دلوهای آب را از چاه‌ها به سطح زمین کشیده و مورداستفاده قرار دهند.
درخت سبز
در مجاورت شهر تاریخی حریره و اطراف یکی از کهن‌سال‌ترین درختان لور جزیره، تفرجگاهی زیبا به نام درخت سبز قرار دارد این مجموعه با آلاچیق‌های زیبا و فضاسازی مناسب برای استراحت گردشگران بازسازی‌شده است.
خانه مردم‌شناسی بومیان کیش
این منزل یکی از قدیمی‌ترین خانه‌های جزیره کیش با برخورداری از سبک معماری کاملاً بومی است. صاحب اصلی خانه مرحوم حاج عبدالله بن شاهین شخصیت معروف و محبوب کیش در ۸۰ سال گذشته، تاجر مروارید و صاحب یکی از بزرگ‌ترین لنجهای بادبانی آن زمان بود که به حرفه تجاری و گلافی (لنج سازی) نیز مهارت داشت.
این خانه باهدف معرفی تاریخ، فرهنگ، آداب‌ورسوم، معیشت و صنایع‌دستی منحصربه‌فرد بومیان کیش، اشتغال‌زایی، مشارکت بومیان در بخش گردشگری و تحقق توسعه گردشگری پایدار به خانه مردم‌شناسی بومیان کیش تبدیل شد. تمامی اتاق‌ها و فضاهای خانه با حفظ معماری سنتی با استفاده از مصالح بومی بازسازی شد و سبک زندگی بومیان کیش در ۸۰ سال پیش به ترسیم درآمد.
مجموعه تک بادگیر تاریخی کیش
این مجموعه در سمت غربی جزیره زیبای کیش واقع‌شده و یکی از مناطق بومی‌نشین و قدیمی جزیره نیز است که درگذشته به این منطقه شعبیه گفته می‌شده است و در زمان جابه‌جایی اهالی روستای ماشه به‌عنوان جایگزین در منطقه محله سفین جدید بناشده است که این خانه جزو همان خانه‌ها بوده است. این خانه متعلق به اجداد ابراهیم سعیدی کیشی می باشد که یکی از تجار بنام جزیره کیش بوده است.
خانه برای بازدید در اختیار عموم قرارگرفته است. دارای ۱۳ اتاق که ۶ اتاق بیرونی و ۷ اتاق اندرونی (داخلی) است. تک بادگیر این خانه دارای ۱۰ متر ارتفاع و چهار دهنه از چهار جهت مختلف است.
نحوه کار بادگیر آن به این صورت است که از سه‌دهنه باد وارد و از یک دهنه خارج می‌شود که این امر باعث تهویه هوای خانه می‌شود.
روستای باغو
روستای باغو در حاشیه جنوبی جزیره واقع‌شده است و تنها روستای قدیمی کیش است که همچنان به حیاط روستایی خود ادامه می‌دهد. این روستا در قدیم نیز دارای یک مسیر قنات و تعدادی چاه آب شیرین (گاو چاه) بوده که آب مصرفی ساکنین و آبیاری مزارع و نخلستان‌ها را فراهم می‌کرده است.
در بخش شمالی روستا تعداد نه گونه درخت مشاهده می‌شود که برخی از آنها از گونه‌های نادر هستند و تعداد آنها در جزیره انگشت‌شمار است. این‌گونه‌ها شامل: کنار، کهور، لور (انجیر بنگالی)، اصبار، بمبار، قاف، گراب، المباو و تمر هندی هستند. گونه‌های جانوری ازجمله آهو، سمور و صدها گونه پرنده بومی و مهاجر از دیگر جاذبه‌های طبیعی این روستا است.
مسجد باغو
بنای این مسجد بسیار ساده و به عبارتی از یک اتاق بزرگ تشکیل‌شده است. مسجد دارای ماذنه و حیاط است. در بیرون حیاط مسجد، چاه آبی وجود دارد که نمازگزاران جهت وضو گرفتن از آن استفاده می‌کنند. این مسجد را درگذشته مسجد عبدالرحیم نیز می‌نامیدند. بانی مسجد احمد قاسمی است که آن را با کمک اهالی باغو ساخته است. کتیبه روی درب این مسجد تاریخ ۱۳۴۲ را نشان می‌دهد.
مسجد امیر (ع) معروف به مسجد سید شبر
این مسجد با حدود ۱۰۰ سال قدمت، در کنار ساختمان اداری بساک قرار دارد و فاصله آن از ساحل حدود ۱۷۰ متر است. این مسجد در قدیم با عناوین «کهنه«،» قدیمی» و حتی «جامع» نیز مشهور بوده است.
مسجد سید شبر (امیر) در اوایل دهه پنجاه، قبل از انتقال اهالی ماشه به سفین، تنها مسجد شیعیان کیش محسوب می‌شد. گفته‌شده بانی این مسجد تاجر مروارید و از اهالی بندرلنگه بوده و در هر فصل خریدوفروش مروارید، در کیش زندگی می‌کرده است.
سید شبر که از شیعیان صاحب نفوذ منطقه محسوب می‌شد، اواخر دهه ۱۳۲۰ قمری، زمینی را خریداری و ساخت نخستین مسجد شیعیان در جزیره کیش آغاز نمود. مسجد سید شبر در سال ۱۳۷۱ مرمت شد و ازآن‌پس نام مسجد حضرت امیر (ع) را به خود گرفت.
مسجد امیر در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۹۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مسجد ماشه
مسجد ماشه نام مسجدی است که در شمال شرقی جزیره در مجاورت دماغه ماشه، بافاصله کمی از دریا قرار دارد. تا قبل از انتقال بومیان از ماشه به سفین این مسجد بزرگ‌ترین مسجد کیش بوده تا حدی که حتی بومیان می‌گویند این مسجد زمانی بزرگ‌ترین مسجد در خلیج‌فارس محسوب می‌شده است.
مسجد جامع ماشه توسط شخصی به نام «عبدالمحسن نور» معروف به «بشاری» که از تجار بزرگ مروارید بود ساخته شد. گفته می‌شود او تمامی درها، چندل‌ها، ساج‌ها و حصیرهای سقف مسجد را از هندوستان و زنگبار آفریقا به کیش آورده بود.
سه کتیبه که به شکل منبت چوبی در بالای درگاه ورودی‌های مسجد ثبت و حک‌شده‌اند که تاریخ احداث مسجد را در زیر آن آورده که نشان‌دهنده احداث مسجد یا اختتام بنا آن در بهار سال ۱۳۱۹ ه. ق است.
مسجد جامع ماشه در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۱۹۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و یکی از پنج اثر ثبت‌شده در کیش است.
کاخ مرجان
کاخ مرجان در بخش شمالی جزیره و پشت بازار بزرگ مرجان قرار دارد. این کاخ یکی از بناهایی است که در زمان پهلوی سابق توسط شرکتی به نام مرکوری طراحی و ساخته‌شده است و محل اقامتگاه رضا پهلوی بوده است. این بنا سال‌هاست که متروک مانده است.
کاخ مرجان که کاخ ولیعهد یا کاخ شماره دو نیز نامیده می‌شده است با تزئینات بسیار زیبا همچون پلکسی گلاس برای ساخت پله‌ها، سنگ‌های صیقلی برای تزئین ایوان، سرویس‌های بهداشتی از اجناس مرغوب، شیشه‌های خارجی زنگی ضخیم ساخته‌شده است.
نمای بیرونی ساختمان از فرمهای غیر هندسی و نمای سفید و سرامیک رنگی است. محیط خارجی کاخ از ایوان‌های مسقف تشکیل‌شده است. کاخ مرجان مجهز به یک سینما بوده و اتاق‌های خواب این کاخ که در طبقه زیرزمین قرار داشتند، دارای کمدهایی از اجناس مرغوب خارجی با آیینه‌کاری‌های زیبا بوده‌اند. این اثر در سال ۱۳۸۸ با شماره ثبت ۲۶۵۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاخ کیش الیت
یکی از اولین ساختمان‌های احداث‌شده دوران پهلوی دوم در جزیره کیش کاخ زمستانی یا کاخ شماره ۱ بوده که به‌تنهایی قادر به پذیرایی گروهی از مسئولین همراه نیز بوده است. کاخ زمستانی در محدوده شرقی جزیره و در کنار دماغه وسیع واقع در این محدوده قرار دارد. مساحت این ساختمان جمعاً بالغ‌بر ۴۴۶۹ مترمربع است.
ساختمان اصلی مجموعه کاخ زمستانی در دوطبقه و سه بخش طراحی و اجراشده است. علاوه بر این بنای مذکور مشتمل بر ساختمان‌های جنبی برای افراد گارد حفاظتی (رژیم سابق) و ۱۰ دستگاه ویلای اختصاصی برای میهمانان در این مجموعه وجود داشته است.
این بنا با توجه به اینکه از سازه و معماری قوی برخوردار است برگرفته از معماری بومی و کهن این جزیره است و مانند بیشتر بناهای نواحی گرم و مرطوب ضلع شمالی کرانه خلیج‌فارس و دریای عمان فاقد تزئینات است.
ساخت این بنا در سال ۱۳۴۸ آغاز و برای نوروز ۱۳۵۱ آماده شد. این اثر در سال ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۴۳۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاخ نخست‌وزیری
از سری مجموعه کاخ‌های احداث‌شده در جزیره کیش در دوره پهلوی دوم است که به‌منظور استفاده و اقامت موقت مسئولان مملکتی وقت، توسط شرکت مرکوری طراحی و اجراشده است. این بنا مکان اختصاصی اسکان سرپرست هیئت دولت سابق (نخست‌وزیر) بوده که در بخش شمالی کاخ زمستانی (کیش الیت) در انتهای جاده ساحلی شرقی جزیره قرار دارد و از یک طبقه تشکیل‌شده است.
بازار فرانسه
بازار فرانسه نام مجموعه‌ای است که در جبهه غربی هسته مرکزی شهر کیش واقع‌شده است. مجموعه بازار فرانسه جز اولین بازارهای کیش به‌حساب می‌آید که تاریخ ساخت آن به قبل از انقلاب اسلامی برمی‌گردد و معماری آن تلفیقی از معماری سنتی و معماری مدرن جزیره است. به لحاظ نوع معماری با مجموعه کاخ‌ها، هتل شایان و دیگر سازه‌های شرکت مرکوری (سازنده مجموعه کاخ‌های دوره پهلوی در کیش) تناسب دارد.
بازار فرانسه بعد از اعلام منطقه آزاد کیش شروع به بازسازی و نوسازی تأسیسات خود کرد و در سال ۱۳۶۵ فعالیت خود را از سر گرفت اما این فعالیت یک دهه بیشتر ادامه نداشت.
این اثر با شماره ۳۳۰۶۷ در سال ۱۳۹۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.