عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی بر اهمیت توانمندسازی جامعه محلی در کنار گردشگری روستایی تاکید کرد.
مژگان ثابت‌تیموری در گفت‌وگوی زنده اینستاگرامی که به میزبانی موسسه آموزش گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد با موضوع «گردشگری روستایی و توانمندسازی جامعه محلی» برگزار شد، اظهار کرد: محدودیت زیرساخت‌هایی که در روستاها وجود دارد باعث شده که روستاییان برای مهاجرت به شهرها روی بیاورند. بحث گردشگری به عنوان یک حوزه خدماتی در کنار فعالیت روستاییان می‌تواند باعث شود که روستایی درآمد بیشتری از فعالیت و زندگی خود در روستا داشته باشد. بنابراین گردشگری به کمک روستا آمده است. چراکه علاوه بر اینکه وظیفه و تعهد تولیدکنندگی خود را انجام می‌دهد و به آن می‌پردازد، می‌تواند برای بهتر شدن سطح و کیفیت زندگی از صنعت گردشگری کمک بگیرد، وارد فضای خدمات گردشگری شده و تامین درآمد داشته باشد.
وی با اشاره به شعار امسال با عنوان توسعه گردشگری روستایی که توسط سازمان جهانی گردشگری انتخاب شده، بیان کرد: اکثر ایرانی‌ها عرق و ریشه خودشان را جست‌وجو می‌کنند و سایر افراد در دنیا هم به همین ترتیب، زمانی که شما به محدوده‌هایی از زیستگاه‌های خارج از محدوده و حریم شهری وارد می‌شوید، به شما حس آرامش می‌دهد، این امر نشان می‌دهد که ما داریم به اصالت خودمان نزدیکتر می‌شویم. در تعریف روستا باید گفت مجموعه‌ای از سکونتگاه‌هایی است که در آن خانواده‌هایی با اصالت‌های بسیار زندگی می‌کنند و به گونه‌ای نسل‌های گذشته ما و ریشه‌های ما در آن خاستگاه و زیستگاه هستند. از لحاظ جمعیت قطعا جمعیتشان بسیار کمتر از جمعیت شهری است و مهمترین وظیفه‌ای که روستاییان دارند، تولیدکننده بودن و مولد بودن است. بنابراین وقتی صحبت از روستا میکنیم، ذهنمان به دنبال این می‌رود که روستا محلی است برای تولید محصولات کشاورزی و دامی و نیز برای این منظور که ارتباط بسیار نزدیکی با محیط طبیعی پیدا کنیم.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی گفت: ما در حال حاضر روستاهای هدف گردشگری را در کشور داریم که روزبه‌روز بر تعداد آن افزوده می‌شود. اقامتگاه‌های بومگردی و خانه‌هایی را داریم که در حال توسعه پیدا کردن است. اما نکته‌ای که باید به آن توجه شود این که آیا لازم است توسعه به معنای افزایش تعداد و کمیت اقامتگاه‌های روستایی را داشته باشیم؟ آیا لازم است که تمام روستاهای ما با عنوان گردشگری روستایی شناخته بشوند و به آن حوزه ورود پیدا کنند؟
ثابت تیموری تصریح کرد: قطعا یکی از استدلال‌هایی که مطرح می‌شود این است که به دلیل اینکه در حال حاضر بهای محصولات کشاورزی و دامی آنقدر ناچیز است که کفاف زندگی و تامین هزینه‌های خانوار روستایی را نمی‌دهد، نیاز به شغل دوم وجود دارد و معمولا طی سال‌های قبل شاهد بودیم که این اتفاق به صورت مهاجرت روستاییان از روستا به شهرها و ورودشان به عرصه فعالیت‌های خدماتی شکل گرفته است. این موج در حدی بوده که گاهی اوقات روستاها را خالی از سکنه کرده است. در بعضی از روستاها ما فقط شاهد حضور افرادی با سنین بالا هستیم که دیگر توان کار در شهر را ندارند و یا اینکه برخی از آنها بخاطر ریشه‌های عمیقی که در روستا دارند، حاضر به ترک روستاهای خودشان نیستند. از طرفی مشکلاتی که به واسطه تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌ها و سیل‌های اخیر در روستاهای مختلف به وجود آمده، باعث شده که روستاییان مجبور به ترک زیستگاه و خاستگاه خودشان شوند و به شهرها مراجعه کنند.
روستاهای هدف گردشگری چه ویژگی‌هایی دارند؟
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی ایران بیان کرد: در حال حاضر نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است، موضوع روستاهای هدف گردشگری است و این که انتخاب روستاهای هدف گردشگری به چه دلیل انجام شده؟ روستاهای هدف گردشگری چند ویژگی دارند. یکی اینکه برخورداری مناسبی از زیرساخت‌های لازم برای گردشگران و صنعت گردشگری داشته باشند. بنابراین روستایی که هنوز زیرساخت کافی و مناسب برای حضور گردشگر ندارد، نمی‌تواند روستای هدف گردشگری باشد. اما در صورتی که بدانیم یک روستا ظرفیت جذب گردشگر را دارد، به واسطه طبیعت پیرامون خود، ویژگی‌های قومی، تهیه خوراک سنتی، رویدادهایی که از قدیم در آن روستا اتفاق می‌افتاده مثل آواهای خاص مراسم عروسی، مراسم تعذیه، گردهمایی‌ها و ورزش‌های خاص، می‌توان گفت بخشی از شاخص‌های لازم برای اینکه یک روستا هدف گردشگری انتخاب شود را دارد.
ثابت‌تیموری افزود: اما آنچه که شرط کافی برای این است که این روستای هدف گردشگری و برنامه‌هایی که برای آن ریخته شده محقق شود، این است که حتما و الزاما جمعیتی در سنین مختلف یا لایه‌های سنی مختلف و نیز در هر دو جنس به عنوان کارکنان و ساکنان آن‌جا حضور داشته باشند. به دلیل اینکه قرار است ما اصالت را در روستا تجربه کنیم و شاهدش باشیم و قرار نیست به آن‌جا برویم و فقط از یک فضای کشاورزی بازدید کنیم و یا به تنهایی از یک اقامتگاه روستایی بهره‌مند شویم. وقتی بحث از اقامتگاه روستایی می‌شود، قرار است در آن اقامتگاه روستایی اصالت، غذای سنتی و بومی، پوشش اصیل و گویش و لهجه آن روستا را ببینیم. در کنار آن می‌توانیم از سایر امکاناتی که به عنوان میزبان برای شما تدارک دیده‌اند، بهره‌مند شوید.
عضو هیات موسس انجمن علمی طبیعیت‌گردی ایران گفت: در حال حاضر نرخ جمعیت شهری به روستایی و نسبت جمعیت شهری به روستایی معکوس شده و عملا چیزی در حدود ۳۰ تا ۳۵ درصد جمعیت روستایی و ۷۰ درصد جمعیت شهری را در کشور شاهد هستیم و این باعث می‌شود که تولید ما دچار مشکل شده و زندگی ما و زندگی یک روستایی که به شهر مهاجرت کرده، دستخوش تغییر و تحول شود. بنابراین باید برای رسیدن به تعادل برنامه‌ریزی کنیم.
وی بیان کرد: یکی از مباحثی که جدیدا بسیار به آن توجه شده، مبحث گردشگری و علم گردشگری است. وقتی صحبت از علم می‌شود به یک سری مبانی نظری می‌رسیم که باید به آن توجه شود. در حال حاضر هم گردشگری به عنوان یک علم و به عنوان یک صنعت شناخته شده است و مبانی نظری خودش را دارد.
ثابت‌تیموری خاطرنشان کرد: آنچه ما می‌خواهیم به آن بپردازیم، مختصری از انواع گردشگری و یکی از این زیربخش‌ها یعنی گردشگری روستایی است. گردشگری روستایی را گاهی اوقات در کنار گردشگری کشاورزی و گردشگری طبیعی قرار می‌دهند. هرچند که این‌ها به یکدیگر ارتباط نزدیکی دارند، اما قطعا دو مبحث متفاوت هستند.
عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: به صورت رایج و علمی در همه کشورهای درگیر گردشگری کشاورزی و روستایی، مبحث گردشگری روستایی را به عنوان سفر و تفرج شهروندان و کسانی که ساکن روستاها نیستند، به مناطق روستایی که تولیدکننده محصولات زراعی، دامی و کشاورزی‌اند، می‌دانند. در کشورهای اروپایی گردشگری روستایی برای کسانی محیا بود که یا ثروتمند بودند و یا ارتباطی با گروه جامعه ثروتمندان و افراد توانمند داشتند. چراکه اوقات فراغت این افراد در روستاها طی می‌شد و برای شکار، تفرج و تمدد اعصاب، هزینه کردن در فضایی که نسبت به شهر بسیار کم بوده، ورود پیدا می‌کردند و گاهی اقامت از یک روز تا دوهفته متناسب با شرایط به طول می‌انجامیده است. از همان دوران ما اقامتگاه‌های فاخری را در کشورهای اروپایی شاهد هستیم که در دل روستاها و طبیعت بنا شده و در حال حاضر به عنوان قصرهای بسیار تاریخی از آن یاد می‌شود و به عنوان مکانی برای بازدید و جاذبه گردشگری مطرح شده و هنوز هم مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
نیاز ما به روستاها بیش از گذشته است
وی اظهار کرد: آنچه بنظر می‌رسد باعث شده ما امروز شاهد باشیم سازمان جهانی گردشگری شعار سال را توسعه گردشگری روستایی قرار دهد، این اتفاق و واقعیت است که نیاز ما به روستاها در حال حاضر بیش از پیش است. شرایطی که به خاطر بروز بیماری کرونا رخ داده، باعث شده بسیاری از افراد به‌جای اینکه به شهرها و تفرجگاه‌های عمومی و رایج مراجعه کنند، به دل طبیعت و روستاها رفته و در آن‌جا پناه گرفته‌اند، چرا که احساس می‌کردند که روستا فضای بسیار پاک و سالم‌تری است تا بتوانند این دوره خاص را از سر بگذرانند.
ثابت‌تیموری ادامه داد: در حال حاضر شاهد آن هستیم روستاها به واسطه برنامه‌ریزی‌هایی که متولیان گردشگری تدوین کردند، به این سمت و سو هدایت شدند که از مناظر خودشان به عنوان اقامتگاه‌های پذیرنده گردشگران بهره‌برداری کنند. به گونه‌ای که در برخی از منابع به عنوان خانه‌های دوم روستایی از آن ذکر شده؛ یعنی منزل و اقامتگاهی در روستا که روستاییان به واسطه آن می‌توانند مهمان‌پذیر و میزبانی برای گردشگرانی که وارد آن محدوده روستایی می‌شوند، باشند. در ایران قبل از اینکه علم گردشگری شکل جدید خود را پیدا کند، بسیاری از روستاهای شمال کشور و دیگر روستاهایی که در مناطق دوردست وجود دارد، همواره میزبان رایگان کسانی بودند که در مسیر یک مقصد اصلی سفر می‌کردند. چراکه در آن زمان چندان مقصد گردشگری مطرح نبوده و سفرها به دلیل دید و بازدید اقوام یا برای مشاغل خاص انجام می‌شده است. اما در بین راه اتراق‌گاه‌هایی بوده که گردشگران را به سوی خودشان جذب و به بهترین نحو از آنها پذیرایی می‌کردند.
گردشگری روستایی و فرصت‌های اشتغال برای مردم محلی
وی گفت: جنبه مثبت گردشگری روستایی آن است که فرصت‌های اشتغال را برای همه سطوح سنی و نیز هر جنسی در روستا فراهم می‌کند، درآمد را افزایش می‌دهد و استانداردهای زندگی را بهبود می‌بخشد. همچنین سرویس‌های عمومی را که در سطح روستا مورد نیاز است و شاید متاسفانه هنوز هم در روستاها لحاظ نشده، ارتقا می‌دهد.
عضو هیات موسس انجمن علمی طبیعیت‌گردی ایران گفت: منشاء کسب و کارهای خرد و کوچک در روستا دقیقا از طریق محصولات کشاورزی و دامی است که در آن روستا تولید می‌شود. یکی از مهمترین کسب و کارهای خرد، فروش محصولات و فرآورده‌های دامی مثل کره محلی، پنیر محلی، شیر محلی و… است که بسیار مورد استقبال شهروندان قرار می‌گیرد. پس چه بهتر که بحث‌های مرتبط با بهداشت و سلامت هم بیشتر مورد بررسی و رسیدگی قرار بگیرند تا بتوان به بهترین نحو از این امکانات و زیرساخت‌ها که در آن مکان وجود دارد، استفاده کرد و به گردشگران هم خدمت‌رسانی شود.
ثابت‌تیموری در خصوص مکانیزه شدن کشاورزی در روستاها بیان کرد: مزارع کوچک در حد رفع نیاز زندگی روستایی، نمی‌تواند تامین نیازهای یک گروه گردشگر را داشته باشد. به ویژه اگر با گردشگران انبوه مواجه باشیم. گاهی اوقات تورهای گردشگری در قالب تعداد بسیار زیاد گردشگران وارد یک روستا می‌شوند که بکر و دست نخورده است و شاید هنوز نتواند نیازهای اولیه میهمان خود را از لحاظ غذا و محصولاتی که می‌تواند به عنوان محصول اصیل و قابل عرضه آن روستا به فروش برسد، تامین کند. بنابراین وقتی کشاورز و فرد روستایی احساس کند که نیاز است سطح تولیدش را به دلیل فروش بیشتر افزایش دهد، به سمتی می‌رود که تعاون روستاییان شکل بگیرد، مشارکتشان بیشتر شود و با همدلی یکدیگر بتوانند قطعات کوچک مزارع خودشان را به هم پیوند و در قالب قطعات بزرگتر حجم تولیدشان را افزایش دهند.
وی تصریح کرد: لذا در این‌جا نیاز است مزارع مکانیزه و زیرساخت‌هایی برای آن روستا فراهم شود؛ اعم از راه و آب شرب و سرویس‌های بهداشتی که قرار است در روستا مورد استفاده و بهره‌برداری گردشگران قرار بگیرد. نکته بسیار مهم برای شهروندان، بیماری‌هاست. فرد به روستا می‌رود برای اینکه از فضای سالم و پاک آن‌جا استفاده کند. اما بعضا دغدغه این را هم دارد که نکند در آن‌جا دچار بیماری‌هایی شود. بنابراین در این فضا لازم است که سطح استاندارد زندگی روستایی هم افزایش پیدا کند تا بتوان به میهمان اطمینان داد که این فضا کاملا امن و ایمن است.
اثرات منفی توسعه گردشگری روستایی
عضو هیات موسس انجمن علمی طبیعیت‌گردی ایران گفت: از مسائل و اثرات منفی توسعه گردشگری روستایی هم نباید غافل شویم. گاهی اوقات باعث می‌شویم که این توسعه زیرساخت‌ها به شکلی باعث تحولاتی شود که سرعت ورود روستایی را به شهر افزایش دهد. شاید حتی دیگر آن روستایی احساس نکند که من لازم است و ضرورت دارد که در روستا ساکن باشم، بنابراین در شهر اقامت می‌کنم و در فصلی که قرار است خدمات گردشگری ارائه بدهم، بازمی‌گردم. بنابراین فرد روستایی نقش مولد خود را از دست می‌دهد و این‌جاست که با برنامه‌ریزی دقیق‌تری باید به آن بپردازیم.
ثابت‌تیموری ادامه داد: نکته بعدی این است که اگر روستایی تصور کند می‌تواند متکی به این شود که فقط با ارائه خدمات به گردشگر تامین نیازهای زندگی‌اش را داشته باشد، این امر همان‌طور که گفته شد، هم روستا را از قالب تولیدکنندگی خارج می‌کند و هم اینکه ممکن است در طولانی مدت باعث شود روستا دیگر قالب اصلی روستا را نداشته باشد. خصوصا اگر توسعه زیرساخت‌ها و یا فروش اقامتگاهای روستایی به افراد غیر روستایی را داشته باشیم و عملا ساختار روستا و اصالت روستا دستخوش تغییر قرار گیرد.
عضو هیات موسس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران اظهار کرد: دو نکته‌ای که جدیدا با آن مواجه می‌شویم این است که برای اینکه بخواهیم توسعه صنایع خرد را در روستاها داشته باشیم، کمک هزینه‌های دولتی در قالب وام‌هایی با درصد سودهای مختلف را داریم. لذا این نکته را نباید از نظر دور کنیم که در صورتی که بخواهیم از تسهیلات استفاده کرده و به یک روستایی که هنوز سطح درآمد کافی ندارد، تسهیلات ارائه کنیم، متاسفانه بازپرداخت آن با مشکلات زیادی روبه‌رو خواهد شد و شاید زندگی او را دستخوش تغییرات بسیار منفی کرده و یا مهاجرت آن را از روستا به شهر تشدید کند.
ثابت‌تیموری ادامه داد: نکته دوم، تغییر فرهنگ روستاییان در اثر ورود گردشگران به روستاهاست. گاهی اوقات می‌بینیم که فرد روستایی علاقه‌ای به پوشش خودش ندارد و دلیل آن هم عدم آگاهی و آموزشی است که قبل از ورود گردشگر باید نسبت به او صورت گیرد؛ به این معنا که اگر وارد فضای روستایی می‌شود، باید به آن میزبان احترام بگذارد. لذا باید گردشگران را از پیش آموزش دهیم و این وظیفه راهنمایان گردشگری و متولیان حوزه گردشگری است تا مانع نفوذ و تهاجم فرهنگی از شهر به روستا شده و اصالت‌ها حفظ شود.
توانمندسازی جامعه محلی
وی درباره توانمندسازی جامعه محلی گفت: قرار نیست اگر ما گردشگری روستایی را احیا و روستاها را متحول کردیم، تصور کنیم در صورت ارائه خدمات و توسعه زیرساخت‌ها کارمان تمام شده و دیگر تعهدی نداریم. این بزرگ‌ترین اشتباهی است که یک متولی می‌تواند انجام دهد، چراکه وقتی توانمندسازی یک جامعه روستایی مطرح می‌شود، قرار است لایه‌های مختلف روستایی، زن و مرد، کودک و نوجوان، جوان، پیر و سالخوردگان بسیار قدیمی را ببینیم که خود به عنوان یک تاریخ زنده در روستا هستند و باید حتما مد نظر قرار داده شوند.
ثابت‌تیموری اظهار کرد: وقتی بحث توانمندسازی جامعه محلی مطرح می‌شود، پیر آن روستا می‌تواند به عنوان افسانه‌سرای روستا، بازگوکننده تاریخ و اصالت روستا، در کنار بسته گردشگری کمک‌کننده باشد. چراکه اوست که می‌تواد با بیان زیبا و شیوای خود گردشگر را جذب کند تا پای صحبت آنها بنشیند و حتی مدت اقامتش را به واسطه اینکه شناخت کافی از این روستا پیدا کرده، بیشتر کند و این انتفاع بیشتری برای روستایی خواهد داشت.
عضو هیات موسس انجمن علمی طبیعیت‌گردی ایران بیان کرد: وقتی موضوع توانمندسازی را مطرح میکنیم، نباید به هیچ عنوان حضور زنان و بانوان را نادیده بگیریم. در کنار بانوان همیشه کودکانی هستند که پا به پای خواهران و مادرانشان تلاش می‌کنند. شاید به چشم ما این اتفاق به گونه‌ای ناخوشایند بیاید که چرا این کودک کار می‌کند، در حالی که این ذات روستاست که تمامی گروه‌های سنی در کنار هم فعالیت می‌کنند. در روستا ما نمی‌توانیم بگوییم کودک نباید سر زمین برود؛ چراکه قرار نیست که به عنوان یک کارگر به او نگاه شود. کودک در کنار مادر و پدرش تجربه کشاورزی و دامداری و زندگی در روستا و روی پای خود ایستادن را یاد می‌گیرد. پس نباید دیدگاه خود را در آن فضا القا کنیم. لذا به عنوان یک گردشگر نباید به خود اجازه دهیم که به حریم آنها وارد شویم و بخواهیم چیزی به آن ها آموزش دهیم. این ما هستیم که وارد آن روستا شدیم تا چیزی از آنها یاد بگیریم.
ثابت‌تیموری گفت: یکی از وظایفی که سازمان جهانی توانمندسازی روستایی دارد، ارتقاء سطح دانش بانوان روستایی است. به دلیل اینکه می‌دانند ارتقاء سطح دانش مادران و بانوان در سطح روستا خود می‌تواند باعث ارتقاء سطح و کیفیت زندگی روستایی شود و خود این می‌تواند جاذبه‌ای برای گردشگران و فعالان اقتصادی باشد. چراکه یک مادر در روستا برنامه‌ریزی و بودجه‌بندی می‌کند و شاید فکر کنیم که بیشترین بار زندگی و فعالیت‌های اقتصادی بر دوش مادر باشد و همین‌گونه نیز هست. همچنین هدایت‌کننده بسیار خوبی برای مردان آن روستا خواهد بود.
منبع:ایسنا
