مسجد گوهرشاد، مشهورترین و عظیم‌ترین مسجد چهارایوانی ایران است که نتیجه نبوغ و هنر هنرمندان و معماران ایرانی است. این مسجد چنان شهرت پیدا کرده که پروفسور «اوپهام» خاورشناس، عنوان هشتمین بنای زیبای جهان را برای این مسجد به کار برده است.

هرساله زائران و گردشگران زیادی به واسطه قدمت تاریخی و معماری مسجد گوهرشاد از آن دیدار می‌کنند، البته مجاورت این مسجد با حرم مطهر امام‌رضا(ع) و زیبایی خیره کننده آن نیز دلیل بر پربازدید بودن این بنا نیز هست.

این مسجد توسط هشت ورودی کوچک و بزرگ به دیگر بخش‌های حرم رضوی مرتبط بوده که به عنوان وسیع‌ترین و کهن‌ترین مسجد در اماکن متبرکه رضوی همواره محل برگزاری دائمی نماز جماعت است و بازدیدکنندگان برای استفاده از فضای عرفانی آن در این مسجد باستانی و پر ارزش حضور می‌یابند.

گوهرشاد ترکیبی از یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته و هفت شبستان است که به صورت حجیم‌سازی با آجرها و مصالح ساختمانی قرن نهم ساخته شده و همانطور که گفته شد یکی از شاهکارهای معماری دنیاست. طاق‌های گنبدی ‌شکل مسجد و مناره‌های آن با ویژگی و تزئینات خاص و با استفاده از سبک مقرنس، هم‌چنین نقوش و خطوط دیوار بر روی زمینه‌ گچی و معرق‌کاری ممتاز عصر تیموری، جلوه‌های بی‌نظیری از هنر ایرانی را در قلب حرم مطهر به نمایش گذاشته است.

دستور ساخت این مسجد در سال ۸۱۸ قمری توسط «بانو گوهرشاد» یکی از بانوان بزرگ و نامور کشور داده شده و روایات حاکی از آن بوده که گوهرشاد به واسطه پاکدامنی و علاقه زیادی که به ائمه اطهار(ع) داشته چنین دستوری ابلاغ کرده است تا پس از مرگش در جوار امام‌رضا(ع) به خاک سپرده شود.

«قوام‌الدین شیرازی» معمار اصلی بنای مسجد بوده که یکی از به نام‌ترین معماران ایرانی است. در معماری بنای گوهرشاد می‌توان به ویژگی‌های زیادی اشاره کرد که یکی از آن‌ها تزئینات گچبری و رنگ‌های زرد و آبی است که اصلی‌ترین رنگ‌های هنر اسلامی به شمار می‌روند.

از دیگر ویژگی‌های منحصر به‌فرد این بنا همچنین می‌توان به شکل قرینه ایوان‌های آن اشاره کرد؛ طاق‌های گنبدی و مناره‌هایی که سال‌ها از سبک خاص معماری ایرانی- اسلامی به شمار می‌رفت و آیات قرآن و احادیثی که در سرتاسر مسجد با خط ثلث روی کاشی‌ها حکاکی شده‌ نیز باعث زیبایی صد چندان این مسجد شده است.

همانطور که گفته شد گوهرشاد یکی از عظیم‌ترین مساجد چهار ایوانی است که ایوان جنوبی «ایوان مقصوره» نام دارد، ایوان شمالی معروف به «ایوان دارالسیاده» است، ایوان شرقی «ایوان اعتکاف» نامیده می‌شود و ایوان غربی «ایوان شیخ بهاءالدین» نام‌گذاری شده است.

ایوان مقصوره، بزرگ‌ترین ایوان مسجد گوهرشاد است که نسبت به دیگر ایوان‌ها شهرت بیشتری دارد. طول این ایوان تقریبا ۳۷ متر و ارتفاعش به ۵ متر می‌رسد و گنبد مسجد گوهرشاد روی این ایوان ساخته شده و منبر معروف این مسجد که به نام منبر «صاحب‌الزمان» شناخته می‌شود نیز در این ایوان قرار گرفته است.

در پیشانی ایوان مقصوره کتیبه تاریخی بایسنقر حک شده و به سال ساخت و معمار مسجد گوهرشاد نیز در این ایوان اشاره شده است. از دیگر خصوصیات جالب توجه این ایوان، می‌توان به محراب بسیار زیبا و سنگی آن اشاره کرد که در اطراف آن کتبیه‌هایی با آیات قرآن و کاشی‌های معرق زیبا تزئین شده است.

پس از ایوان مقصوره ایوان ساده که دقیقا با ایوان مقصوره قرینه ساخته شده مد نظر قرار دارد، این ایوان نیز مانند ایوان مقصوره سرشار از زیبایی هنر اسلامی و به خصوص خوشنویسی است. از جالب‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به پیشانی آن اشاره کرد که مزین به نوعی کتبیه بوده که درباره مرمت این بنا در دوره شاه عباس صفوی است.

ایوان غربی مسجد گوهرشاد مشهد در حال حاضر با بست شیخ بهاء‌الدین مرتبط است که به ایوان «آب» نیز شهرت دارد. این ایوان نیز مانند دیگر ایوان‌های مسجد مزین به سوره‌هایی از قرآن بوده که با خط بنایی روی آن مرقوم شده است.

ایوان شرقی مسجد گوهرشاد نیز به رواق امام‌خمینی در صحن حرم متصل است که کاشی‌های آن مزین به نوشته‌هایی با خط کوفی معلقی هستند.

یکی از نکات قابل توجه در مجد گوهرشاد «منبر» موجود در ایوان مقصوره ان مسجد است که ارتفاعی هفت متری از سطح زمین داشته و ۱۴ پله دارد. منبر صاحب‌الزمان اما بیشتر به دلیل منبت‌کاری‌های که دارد شناخته شده است که خود به دلیل استفاده نشدن از آهن و میخ برای قلم‌زنی جای شگفتی دارد.

مسجد گوهرشاد اما مانند تمام ابنیه تاریخی و مذهبی کشور نیز از گزند حوادث طبیعی و غیرطبیعی دور نمانده و آسیب‌های زیادی دیده است که می‌توان به زمین لرزه سال ۱۰۸۴ اشاره کرد، در این زمین لرزه ایوان مقصوره صدماتی دید که البته مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت.

همچنین از جمله مرمت‌های دیگر مسجد باید به گلوله‌باران روس‌ها در سال ۱۳۳۰ هـ. ق اشاره کرد که موجب صدمه ‌دیدن گنبد و ایوان‌های مسجد شد. پس از آن در سال ۱۳۳۹ هـ. ق گنبد و ایوان مقصوره و ایوان‌های شرقی و غربی مسجد مرمت شدند.

البته گنبد ایوان مقصوره در سال ۱۳۳۹ ه.ش برای مرمت اساسی تخریب شد و ساخت مجدد گنبد تحت نظارت مهندس عباس آفرنده و به دستان هنرمند معماران ایرانی انجام گرفت؛ باید گفت که در مرمت مجدد مسجد تمام ویژگی‌های پیشین و خصوصیات اصیل و اساسی معماری بنا حفظ شد و تغییری ایجاد نشد.

در نهایت باید گفت با اینکه ۶۰۰ سال از ساخت این مسجد می‌گذرد اما استحکام و ماندگاری گوهرشاد نشان از عظمت و قدرت آن است، البته مسجد گوهرشاد همچنین برای تمام مردم ایران که دل در گروی حرم امام‌رضا(ع) دارند، مامنی برای آرامش عاشقان و شیفتگان این حضرت است.

منبع:ایسنا