میبد؛ نمونه‌ای نادر از شهرهای باستانی ایران
میبد یکی از نمونه‌های نادر شهرهای باستانی ایران به شمار می‌رود، هرچند که بافت سنتی آن گزندهای فراوان دیده است امّا هنوز بسیاری از پدیده‌ها و عناصر شهری قدیم مانند راه‌های باستانی، بناها و تشکیلات وابسته به آن، کهندژ، شارستان، بیرونه‌ها و آثار گسترش شهری و بازمانده بناهای کهن را می‌توان در آن تشخیص داد.
کهن‌ترین سند هویت تاریخی و آغاز شهرسازی در سرزمین یزد، «نارین قلعه» میبد است. این کهن دژ همچون پیری خسته و خاموش سرگذشت سالیان درازِ رنج و آسایش مردمان این دیار را به یاد دارد.
سکه‌های به جای مانده از دوران پوراندخت ساسانی که در این شهرستان ضرب می‌شد، از جمله اسناد تاریخی است که اهمیت سیاسی و مدنیت شهرستان میبد را در دوران ساسانی نشان می‌دهد. نام «میبد» نیز به نوبه خود مهر و نشانی از دوره ساسانی دارد .
عمده شهرت میبد، سابقه دیرینه ای آن در صنایع دستی بویژه ظروف سفالی، چینی و سرامیکی است. زیلوبافی شهرستان نیز در ایران بی نظیر است که در رونق اقتصادی منطقه نقش بسزایی ایفا می‌کند.
«کهن دژ نارین‌قلعه» یکی از مهمّترین بناهای خشتی ایران و از آثار تاریخی پیش از اسلام بوده که قدمت آن هزاره‌ی سوم پیش از میلاد تخمین زده شده است. بنای این کهندژ بر بالای مرتفع‌ترین پشته‌ی گلی شهر، به ارتفاع ۲۵ متر و در پهنه‌ای به مساحت چهار هکتار و در پنج طبقه ساخته شده است.
مصالح به کار رفته در این مجموعه‌ی متراکم خشت و گل بوده و خشت‌های مشاهده شده در آن اغلب با ابعاد ۴۰×۲۴×۱۰ سانتیمتر، منتسب به معماری ساسانی است. این قلعه که کهندژ شهر قدیم میبد است، از دو بخش اصلی مردم‌نشین و حاکم‌نشین با پنج دربند و پنج لایه حصار و باروی تودرتو تشکیل شده است.
«مجموعه رباط میبد» که مربوط به دوره صفوی است شامل کاروانسرا، چاپارخانه، آب انبار و یخچال است. کاروانسرای شاه‌عبّاسی، از جمله کاروانسراهای سبک صفوی است که با شیوه‌ی معروف چهار ایوانی و با آجر ساخته شده است. ساختمان کاروانسرا شامل ساباط، غرفه‌های بیرونی، هشتی ورودی، حیاط مرکزی، حوضخانه و مهتابی و چهار هشتی زیبا و فضاهای سرپوشیده ی شرقی و غربی و یک‌صد ایوان و اتاق و اجاق برای استفاده‌ی کاروانیان بوده است. هم‌اکنون، کتابخانه، موزه‌ی زیلوهای تاریخی میبد و رستوران سنّتی در این مکان قرار دارد.
رباط شاه‌عبّاسی یکی از ساختمان‌های ایستگاه کاروانی بوده که بر سر راه ری به کرمان، در کنار بارو و حصار شارستان میبد قرار دارد.
آب‌انبار کلار، درست روبروی در ورودی کاروانسرا جای گرفته و بر اساس سنگ‌نوشته‌ی آن، مربوط به قرن ۱۱ ق. است. ویژگی ساختاری آب‌انبار کلار به گونه‌ای است که خستگان راه، تنها با چند پله‌ی انگشت‌شمار به پاشیر آب‌انبار می‌رسند. آب‌انبار کلار هنوز هم به عنوان یک منبع آب آشامیدنی قابل بهره‌برداری است.
پیشینه‌ی چاپارخانه در ایران به دوره‌ی هخامنشیان می‌رسد. از این مراکز، به عنوان ایستگاه‌های مبادلات نامه‌ای استفاده می‌شده است. وظیفه‌ی چاپارخانه‌ها نگهداری و تیمار تعدادی اسب تیزرو و پیک تازه‌نفس جهت ارسال و مبادله‌ی سریع نامه‌ها و امانت‌های مهم بوده است. از این‌رو، چاپارخانه‌ی میبد به صورت قلعه ساخته شده که دفاع و حفاظت از آن میسّر باشد و این اهمّیّت از برج‌ها و دیوارهای بلند و روزنه‌های دیده‌بانی و تیراندازی و موقعیّت خوب دفاعی آن پیداست. این چاپارخانه در سال‌های اخیر مرمّت شده و به موزه‌ی پست میبد تبدیل گردیده است.
«یخچال خشتی» با قدمتی که به پیش از دوره‌ی قاجار می‌رسد یکی از معدود یخچال‌های به جای مانده در استان یزد است که از خشت و گل ساخته شده است. بخش‌های عمده‌ی این بنای باشکوه عبارتند از: دیوارهای سایه‌انداز، حوض یخ‌بند، مخزن یخچال و گنبد. دیوارهای شرقی و غربی و جنوبی آن در زمستان، سایه‌سار سردی در محوّطه‌ی شمالی یخچال فراهم می‌ساخته که در شب‌های چلّه با انداختن آب قنات به حوض پهناور و کم‌عمق آن محوّطه و تکرار این کار در شب‌های متوالی، قطعات بزرگ یخ ساخته می‌شده و پس از شکسته شدن، به مخزن یخ در زیر گنبد یخچال منتقل می‌گردیده است. گنبد خشتی بزرگ، یخ‌های انباشته را نگه می‌داشته که در تابستان، از آن برای استفاده‌ی کاروانیان و مردم بهره‌برداری می‌کرده‌اند.
«برج کبوترخانه» که در حال حاضر به برج فرمانداری معروف است، تنها کبوترخانه‌ی موجود در میبد است. پوسته‌ی عظیم خشتی با شش جرز داخل، اعضای اصلی کاربردی بنا را تشکیل می‌دهند. ورودی کوچکی در سمت غرب این برج قرار دارد و دو راه‌پله، حرکت عمودی این مجموعه را فراهم ساخته است.
بدنه‌ی جرزهای برج کبوترخانه از حفره‌هایی به ابعاد ۲۰×۲۰ سانتیمتر ساخته شده که هر یک آشیانه‌ی کبوتران است. چهار برجک و یک برج میانی بر روی سقف در جهت ورود و خروج کبوتران قرار داشته و رنگ تند مقرنس‌ها عامل جذب پرندگان بوده است.
«مسجد جامع» از مهمّترین بناهای تاریخی باقیمانده از دوران اسلامی در شهر میبد است که مساحتی در حدود سه هزار مترمربع دارد. مسجد جامع در حدود سده سوم هـ .ق با طرح شبستانی بنیان نهاده شده و در قرن ششم، ایوان و گنبدخانه به آن افزوده شده و در قرن هشتم توسعه یافته و فضاهایی از دوران صفویّه و قاجار در مسجد وجود دارد.
بخش اصلی مسجد شامل صحن بزرگ، گنبدخانه و ایوان همراه با شبستان‌های اطراف است که فضای تابستانه محسوب می‌شود و گرم‌خانه‌ی شرقی و غربی و شمالی نیز دارد که شبستان‌های زمستانی مسجد هستند. مسجد امام حسن (ع) و مسجد حاجی حسن‌علی و حاجی رجب‌علی از جمله ساختمان‌های این مجموعه هستند.پ
«زیارتگاه خدیجه خاتون» زیارتگاهی است مورد احترام که در مهرجرد میبد واقع شده است. خدیجه خاتون در واقع همان «سیّده بنت ابی طاهر بن الحسین بن احمد بن جعفر» است. احتمال فراوان داده می‌شود که این امامزاده از فرزندان امامزاده ابوجعفر محمّد یزد معروف به امامزاده جعفر متوفای ۴۲۴ قمری باشد که بر اساس قانون سال‌شماری انساب، با ده نسل از علی العریضی به امام صادق (ع) منتهی می‌شود. سابقه‌ی مزار به سده‌ی ششم هجری برمی‌گردد. بر سطح درونی گنبد، نقّاشی آب‌رنگ زیبایی از دوره‌ی قاجار، خودنمایی می‌کند.
«برج محمودآباد» که قدمت آن به دوره‌ی قاجاریّه بر می‌گردد، با نقشهای (پلانی) مدوّر و از جنس خشت بنا گردیده است. اصل بنا دو طبقه بوده و در بالای آن، فضای باز برای اقامت موقّت قرار داشته است. در داخل بدنه‌ی بنا، حفره‌هایی جهت آشیانه‌ی کبوتران تعبیه شده است. در نمای بیرونی قسمت انتهایی برج، مقرنس‌های ساده‌ای دیده می‌شود که نشانه‌ی حالت تدافعی برج است. از این برج که با کاربری قلعه ساخته شده به عنوان محلّی برای ذخیره‌ی غذا و پناه‌گیری در مواقع ناامن استفاده می‌شده است.
«آسیاب دوسنگی محمّدآباد»، آسیابی است کم‌نظیر که در عمق ۴۰ متری زمین قرار گرفته و به «آسیاب دوسنگی» معروف است. قدمت این آسیاب بیش از ۱۵۰ سال است. در احداث این آسیاب، از مصالح ساختمانی خاصّی استفاده نشده و روشنایی و تهویه‌ی آن به وسیله‌ی چاه‌هایی به عمق چهل متر تأمین می‌شود. از نکات جالب معماری این آسیاب، راهرویی است که به شیوه‌ای مناسب، برای عبور حیواناتی مثل شتر طرّاحی شده است.