ماه رمضان سرشار از رحمت و مغفرت الهی است که از سال‌های دور تاکنون همواره در فرهنگ مردم ایران‌زمین از جایگاه ممتازی برخوردار بوده، به‌طوری‌که ساکنان اقصی نقاط کشور عزیزمان با آداب و رسوم مختلف و متناسب با فرهنگ منطقه خود را برای نزدیک شدن به معبود و رفتن به میهمانی خالق هستی آماده می‌کنند، آداب دینی و آیین‌های ویژه‌ای که قبل از شروع ماه مبارک آغاز و تا روز عید سعید فطر ادامه دارد و به‌واسطه قدمتی که دارد از قداست ویژه‌ای برخوردار است.
اگرچه با زندگی شهری و ماشینی بسیاری از آداب و رسوم که قدیمی‌ها از آن خاطرات فراموش‌نشدنی دارند، گاه به‌فراموشی سپرده شده و در برخی موارد کمرنگ شده، اما همچنان برخی رسوم در برخی مناطق به انگیزه این ماه مبارک که تزکیه روح و جان است، انجام می‌شود.
اهالی دومین شهر زیارتی خراسان رضوی نیز همچون سایر نقاط ایران اسلامی با آداب‌ورسومی که از گذشتگان برایشان به یادگار مانده است، شور و حال خاصی در ایام ماه مبارک ایجاد می‌کنند.
رمضان در ترشیز و شور و شعف مردم برای ورود به این ماه مبارک
محمد ناصری پژوهشگر فرهنگ بومی در منطقه ترشیز نیز دراین باره گفت: «اگرچه سنت‌ها و آیین‌های کتبی و شفاهی، ادبیاتی محکم در بنیان اقوام جهان محسوب می‌شود، اما همیشه دستخوش تغییرات اساسی در شکل و ماندگاری آثار به وسیله حاکمان و گاها رسوخ فرهنگ‌های بیگانه شده است و آبین‌های ایرانی هم مبرا از این جولانگاه نبوده است.»
ناصری افزود: «بدین ترتیب اقوام در پیکره خود از همه نقش‌ها، رنگ‌ها و جنبه‌های مثبت و ابداعات زیبنده یکدیگر بهره جستند تا ماندگاری خویش را قوام دهند، اما اینکه یک سنت چقدر به ریشه خود متعهد بوده است، مستندی در دست نیست زیرا همه‌چیز میدانی و سینه‌به‌سینه پژوهش شده است.»
او اظهار کرد: «رمضان تنها ماه قمری است که نامش در قرآن آمده و بستر نزول تمام کتب آسمانی، ادیان است، به همین دلیل اهمیت آن را به‌آسانی می‌توان در میان ادیان مختلف درک کرد تا آنجا که پیامبر (ص) فرمود «ماه رجب ماه خدا، شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است»، اینجاست که مسلمانان احترام ویژه و مناسک خاصی برای اهمیت و بهره جستن از این ماه را دارند، به‌گونه‌ای که از چندی قبل و با شوق و شعف فراوانی خود را برای ورود به این ماه آماده می‌کنند.»
پیشواز و خانه‌تکانی مقدمه‌ای برای ورود به رمضان
این پژوهشگر فرهنگ بومی با بیان اینکه کاشمر نیز به لحاظ موقعیت و جایگاهی که در برگزاری آداب، آیین و رسوم مختلف دارد، مردمانش در رمضان به برکت همین سنت‌ها، لحظات نابی را تجربه می‌کنند، گفت: «پیشواز اولین گام برای ورود به ماه میهمانی خدا در کاشمر است، به‌طوری‌که افرادی که خرید مایحتاج خانه با آنان بود رسم بر این داشتند، به اشتیاق ماه رمضان در این ماه دو سه روز مانده به ماه رمضان به پیشواز می‌رفتند و تمام خریدهای لازم را مهیا می‌کردند که تا آخر روزه‌داری راحت باشند.»
ناصری با اشاره به اینکه بانوان هم در منازل کم‌وبیش همچون عید نوروز، به خانه‌تکانی می‌پرداختند، گفت: «عده‌ای دیگر نیز یک روز مانده به ماه رمضان به پیشواز این ماه می‌رفتند و با روزه گرفتن در این روز اهالی منزل را برای شروع آماده می‌کردند، همچنین مساجد نیز برای ورود این ماه غبارروبی و برای میهمانی ماه خدا آراسته می‌شوند.»
برپایی منظم جلسات قرآن و ختم ۳۰ جزء قرآن با پهن کردن سفره‌های نذری
او با تأکید بر اینکه برگزاری جلسات و محافل قرآنی در ماه مبارک رمضان با استقبال پرشور اقشار مختلف مردم همراه است، عنوان کرد: «اگرچه این جلسات در طول سال و به‌صورت هفتگی و یا دوره‌ای در نقاط مختلف شهر در مساجد، حسینیه‌ها و منازل برگزار می‌شود، اما برگزاری این محافل در ماه رمضان با نظم خاص و ویژه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد، به‌طوری‌که نوع ردیف نشستن‌ها از شب اول برای قاریان قرآن مشخص می‌شود، در هر جلسه یک جزء قرآن به‌صورت کامل قرائت می‌شود تا در انتهای ماه بتوانند ختم قرآن را انجام دهند.»
این پژوهشگر فرهنگ بومی با بیان اینکه جلسات قرآن خانگی در این ماه افزایش می‌یابد و هر شب جلسات قرآن به میزبانی یکی از شرکت‌کنندگان برگزار می‌شود، اظهار کرد: «در این جلسات یک فرد که تسلط بیشتری به قواعد قرآن دارد به‌عنوان استاد، مدیریت جلسه را بر عهده می‌گیرد و در شب آخر نیز بر اساس سنت قدیمی فردی که «قل هوالله» نصیبش می‌شود به‌پاس این افتخار و سعادت که خدا نصیبش کرده، تمام اعضای جلسه را با توجه به نذری که دارد به یک پذیرایی میهمان می‌کند.»
ناصری با اشاره به اینکه جلسات قرآن در ماه رمضان هر شب بعد از افطار به مدت یک ساعت برگزار می‌شود، گفت: «بانوان نیز که شب، مشغول آماده کردن سحری و انجام کارهای خانه هستند، در ایام رمضان صبح‌ها جلسات قرآن را برگزار می‌کنند.»
از شب‌خوانی تا دهل‌نوازی و چیلک
او ادامه داد: «طوایف آریایی همیشه با نغمه‌ها و سرودهای مذهبی به ستایش پروردگار می‌پرداختند که با پذیرفتن اسلام این سنت را نه تنها رها نکردند بلکه در راستای اسلام ساماندهی کردند و مشوق افرادی شدند که صدای خوش و رسایی داشتند، به‌گونه‌ای که از مقام‌ها و گوشه‌های موسیقی که امروزه به‌عنوان موسیقی ردیفی نام‌برده می‌شود، استفاده می‌کردند.»
این پژوهشگر فرهنگ بومی کاشمر با اذعان به اینکه سحرخوانان سهم بسزایی در ماندگاری تاریخ موسیقی ایران دارند، تصریح کرد: «در واقع با توجه به پراکندگی اقوام و طوایف سحرخوانان و مناجات‌خوانان با استفاده ملودی‌های محلی، زیباترین الحان را در مناجات و سحرخوانان شاهد هستیم.»
ناصری با اشاره به اینکه در منطقه ترشیز شاهد پراکندگی مقام‌های رو به افول هستیم، گفت: «اگرچه بیشتر مناجات‌خوانی‌ها در دستگاه شوشتری و سحرخوانی‌ها از دستگاه شور و چهارگاه استفاده می‌شد، اما محلی‌ها مخصوصاً تعزیه‌خوان‌ها در این منطقه حتی مداحان که صدایی داشتند، دخل و تصرف‌هایی در آوازها داشتند.»
این پژوهشگر فرهنگ بومی کاشمر بیاکرد: «بسیاری از اهالی ترشیز هنوز صدای سحرخوانان کاشمری آقایان سیف، باقرپور، سجادیان، روشندل، موسوی، نصیری و بسیاری دیگر را به خاطر دارند، با این اوصاف سحرخوانی در کاشمر از دو قسمت تشکیل می‌شد، قسمت اول شامل ادعیه‌هایی بود که سحرخوانان دو ساعت قبل از اذان شروع به خواندن می‌کردند تا اهالی منطقه بیدار شوند و هر آنچه برای سحر قرار است آماده کنند را مهیا کنند.»
ناصری با اشاره به اینکه شب‌خوانی در واقع نوعی بیدارباش قبل از ظهور بلندگوها بوده است، بیان کرد: «قبل از شب‌خوانی، دهل‌نوازان بودند که با نواختن ریتم‌هایی از مقام‌های حماسی محلی در پشت‌بام یا تپه‌های بلند محله، اهالی را برای سحری خوردن بیدار می‌کردند.»
او ادامه داد: «در مناطقی که دهل نداشتند، پیت‌های نفت ۲۰ لیتری آن زمان را که جنسش از فلز بود را ماهرانه مچاله می‌کردند و از آن برای طبل‌نوازی در تعزیه‌ها استفاده می‌کردند، با این پیت‌ها که اصطلاحاً به آن چیلک می‌گفتند رعشه‌های پرقدرتی داشت که به‌منظور بیداری اهالی نواخته می‌شد، همچنین در هر کوچه و محله‌ای یکی از اهالی وظیفه بیدار کردن تک‌تک خانه‌هایی که روشنایی خانه‌شان خاموش بود برعهده داشت و با کوبیدن درب منازل آنان را برای سحری بیدار می‌کرد.»
این پژوهشگر فرهنگ بومی کاشمر تأکید کرد: «قسمت دوم شب‌خوانی‌ها هم در لحظات نزدیک شدن به اذان صبح انجام می‌شد، به‌طوری‌که بین دعاها، زمان باقی‌مانده به‌وقت اذان را گوشزد می‌کردند تا سحرخیزان متوجه زمان اذان هم باشند.»
سفره‌هایی که به برکت ماه رمضان پهن می‌شود
ناصری با بیان اینکه اهالی کاشمر پهن‌کردن سفره افطاری برای روزه‌داران را یک ثواب حسنه می‌دانند، افزود: «این رسم دیرینه‌ای است که هنوز در این منطقه پابرجاست، بزرگان هر خانواده به بهانه صله‌رحم و با دعوت از تمام فرزندان، برادران، خواهران و نزدیکانشان آنان را دورهم جمع می‌کنند و ضمن باخبر شدن از احوالات یکدیگر از ثواب سفره‌ای که به برکت ماه رمضان پهن شده است، بهره‌مند می‌شوند.»
او با اشاره به اینکه بازار نذری‌ها، خیرات و یا عقیقه کردن فرزندان در این ماه گرم است، اظهار کرد: «در کاشمر بسیاری از مراسم نذری در شب‌های قدر برنامه‌ریزی می‌شود و برگزارکنندگان این مراسم‌ها علاوه بر پهن کردن سفره افطاری و دعوت از میهمانان، قسمتی از غذاها را بسته‌بندی و بین نیازمندان و محرومانی که می‌شناسند، توزیع می‌کنند.»
قنبرخوانی؛ حدیث عشق قنبر به مولا
این پژوهشگر فرهنگ بومی کاشمر، قنبرخوانی را هنر تعزیه و نوعی مصیبت‌خوانی در رثای حضرت علی (ع) و یکی از قدیمی‌ترین نمایش‌های آهنگین دانست و خاطرنشان کرد: «قنبرخوانی که تلفیق هنر موسیقی و نمایش است از گذشته‌های دور در سالروز شهادت مولای متقیان حضرت علی (ع) در کاشمر اجرا می‌شود و قنبرخوانان، حدیث عشق قنبر به مولا را که سینه‌به‌سینه آموخته‌اند در روز ۲۱ رمضان در مسجد جامع این شهر برای عشاق و علاقه‌مندان به ساحت امیرمومنان بازگو و شرکت‌کنندگان نیز پس از پایان قنبرخوانی مراسم سینه‌زنی و عزاداری برپا می‌کنند.»
ناصری با تأکید بر اینکه تعزیه‌خوانی قنبر که یکی از غلامان اولین امام شیعیان است در گذشته به وسیله میرزای شهری و طی سال‌های اخیر به وسیله اساتیدی هم چون محمدرضا رجب‌زاده، علی‌اکبر روشندل، محمدحسن افتاده و جمالی اجرا می‌شود، تصریح کرد: «قنبرخوانی نوعی نمایش آیینی است که در آن قنبر به‌عنوان غلام حضرت علی (ع) به شرح‌حال و ارادتش به مولا می‌پردازد و در ادامه با شنیدن خبر شهادت مولا با کوبیدن خشت بر سرش، در سوگ شهادت اربابش آن‌قدر عزاداری می‌کند که از حال می‌رود.»
پایان یک ماه بندگی با اقامه نماز عید فطر
او با اشاره به اینکه نماز عید سعید فطر در مساجد، تکایا و محله‌های مختلف شهر با حضور پرشور میهمانان خدا برگزار می‌شد، اظهار کرد: «بر اساس تدابیر و برنامه‌ریزی‌هایی که انجام شده است بیش از یک دهه است که نماز عید فطر به‌صورت باشکوهی و با حضور هزاران نفر از روزه‌داران ماه مبارک رمضان در جوار زیارتگاه شهید آیت‌الله مدرس برگزار می‌شود.»
این پژوهشگر فرهنگ بومی کاشمر با بیان اینکه پرداخت فطریه و کفاره یک ماه روزه به مستمندان و یا ریختن به صندوق‌های جمع‌آوری این کمک‌ها قبل از اقامه نماز عید انجام می‌شود، تأکید کرد: «اهالی کاشمر پس از اقامه نماز عید، با حضور در خانه بزرگ‌ترها صله‌رحم به‌جا می‌آورند و از اینکه یک ماه روزه را تمام و کمال به پایان رسانده‌اند، شادمان هستند.»
آیین‌های ماه رمضان جلوه متمایزی نسبت به دیگر آیین‌ها داشته است
رضا یوسفی مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کاشمر با اشاره به سبقه این شهرستان در برگزاری آیین‌های سوگ و سرور در مناسبت‌های مختلف، گفت: «اگرچه تمام این آیین‌ها از جایگاه خاصی برخوردار است، اما آیین‌های ماه رمضان جلوه متمایزی نسبت به دیگر آیین‌ها داشته است.»
یوسفی با بیان اینکه شب‌خوانی و سحرخوانی، جلسات قرآن، مراسم احیای شب قدر، قرآن به سر گرفتن، قنبرخوانی، آش قل هوالله و پهن کردن سفره‌های افطاری تنها گوشه‌ای از آیین‌های ماه مبارک رمضان در کاشمر است، اظهار کرد: «شب‌خوانی و سحرخوانی از جمله آیین‌های آوازی این خطه است که در ماه مبارک رمضان از سوی منقبت خوانان و سحری خوانان در نقاط مختلف شهر و روستاها انجام می‌شد و هم‌اکنون نیز در روستاهای فدافن، کسرینه، قلعه بالا و برخی دیگر از روستاها پیر غلامان این رسم دیرینه را به‌جا می‌آورند.»
او با اشاره به اینکه در کنار سحرخوانی و شب‌خوانی در برخی از نقاط روستایی، دهل‌نوازی نیز انجام می‌شده است که وقت سحر و نیمه‌شب را به مردم اطلاع می‌داد، تصریح کرد: «شب‌خوانی و سحری‌خوانی از جمله آیین‌های ارزشمند ماه رمضان در کاشمر است که ضروری است برای انتقال و معرفی این آیین به نسل جدید به‌خصوص در همین ماه مبارک رمضان برنامه‌ریزی شود.»
مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کاشمر قنبرخوانی را آیین ویژه ایام شهادت مولای متقیان دانست و یادآور شد: «این آیین که در واقع شرح ارادتی از قنبر غلام حضرت علی (ع) و دل‌تنگی‌هایش با مولایش است، همه‌ساله به همت حسینیه حیدری کاشمر و با استقبال پرشور مردم کاشمر در روز ۲۱ رمضان هم‌زمان با سالروز شهادت حضرت علی (ع) برگزار می‌شود.»
آیین قنبرخوانی در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است
یوسفی با تأکید بر اینکه آیین قنبرخوانی با قدمت بیش از ۲۰۰ سال، در سال ۱۳۹۱ با شماره ۸۲۸ در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است، افزود: «در این راستا ضرورت دارد علاوه بر مستندسازی از رویدادهای فرهنگی و مذهبی برای حفظ آن و به ثبت رساندن آثار معنوی، نسبت به معرفی بیشتر آن به نسل‌های جدید اقدام کرد.»
او یادآور شد: «در حال حاضر آیین قنبرخوانی در روز ۲۱ رمضان، آیین نخل‌گردانی روستای فدافن در روز ۱۲ محرم و هنر تعزیه کاشمر در فهرست میراث معنوی ثبت شده است.»
منبع:میراث آریا
