آداب و رسوم مذهبی ایرانیان، یادمانی از هزاره‌های دور است که بخشی از فرهنگ ملت ایران را تشکیل می‌دهد یکی از این آیین‌ها، آیین پهن کردن سفره‌های نذری توسط زنان است که در اکثر نقاط ایران این آیین مشاهده می‌شود که ازجمله این مناطق می‌توان استان اردبیل را نام برد.

سفره نذری، بنابر یک نذر توسط کسی که بانی نامیده می‌شود شروع و توسط جماعت آیینی اجرایی می‌شوند، این سفره‌ها علاوه بر ایجاد فضایی برای دین‌ورزی زنان به‌ویژه در منطق نذر، در فضای اجتماعی قبل و بعد آیین، امکان‌هایی را برای حل و انجام موضوعات دیگری در زندگی زنان ایجاد می‌کند.

این آیین ریشه‌ای بسیار کهن دارد که در باورهای بسیاری از مردم در برآورده کردن حاجات توسط زنان انجام می‌شود، معرفی این مراسم آیینی در سطح استان و نیز جلوگیری از تحریف این مراسم و آیین پهن کردن سفره‌های نذری در استان اردبیل و چگونگی انجام این سفره‌ها و مواد مورد استفاده و هدف و نحوه اجرای آن باید مد نظر باشد تا مانع از بین رفتن این آیین شود.

یکی از کارکردهای مهم سفره‌ها و دلیل حفظ آن همبستگی و وفاق بین زنان است زیرا این کارها به‌صورت گروهی عمل می‌شود، اگر زنی مشکلی داشته باشد همه در حل مشکل آن خود را مسئول می‌دانند؛ مردم منطقه سفره‌های نذری خود را معمولاً در بسیاری از آبادی‌ها و شهرها در داخل خانه یا در زیارتگاه‌ها و امام‌زاده‌ها می‌گسترانند.

این مراسم مقصد گردشگری مساعدی برای جذب گردشگران، به‌ویژه گردشگران فرهنگی برای تعامل خرده‌فرهنگ‌ها از راه بازدید و گردشگری است، در این رابطه آیین‌های فرهنگی مذهبی یکی از مظاهر اصلی باورها و جاذبه‌های فرهنگی دینی یک ملت و قوم در مطالعات جاذبه گردشگری فرهنگی به شمار می‌رود که طی دوران‌های مختلف به‌صورت جشن‌ها و عزاداری‌ها در میان مردم بومی و محلی رایج بوده است.

سفره به‌عنوان مرکز وحدت اعضای خانواده شکل می‌گیرد که همه این سفره‌ها تجلی دورانی است که زندگی کشاورزی و باغداری توسط زنان و با استمداد از نیروهای ماورا طبیعی ایزدان و ایزد بانوها وجود داشته است و تا امروز به‌صورت سفره‌های نذری تداوم یافته است و پشتوانه این سفره‌ها، قصه‌هایی است که جنبه مذهبی شان تداوم‌یافته است و بسط آن را تا امروز پشتیبانی و تضمین کرده است.

سفره‌های نذری یکی از شناخته‌شده‌ترین نذورات بین زنان هستند که بیانگرفعالیت‌ها و فضاهای دینی زنان بوده و نقش دیگری در حیات مذهبی زنان جامعه اسلامی و شیعی ایران دارند، تداوم تاریخی سفره‌های نذری و حضور آن‌ها در فضاهای اندرونی و دور بودن از دسترس قدرت و دست‌کاری مردان سبب امتداد میراث معنوی بسیار مهمی در آن‌ها در طی قرن‌ها شده است.

به‌طورمعمول برگزاری هر سفره نذری دارای مراسم منحصربه‌فرد است، سه مورد از این مراسمات مذهبی که در استان اردبیل مخصوص بانوان است سفره‌های حضرت رقیه، حضرت عباس و یاشیل سفره (سفره سبز) است.

یاشیل سفره و آداب و رسوم مختص آن

از آیین‌های پهن کردن سفره که مخصوص به منطقه اردبیل است یاشیل سفره بوده که برای چهارده معصوم انجام می‌شود، در این مراسم که سفره پهن‌شده به رنگ سبز است و یا از پارچه مقدسی که نام چهارده معصوم روی آن نوشته‌شده باشد استفاده می‌شود و روی سفره و یا پارچه را با نایلون می‌پوشانند.

دور تا دور خانه و یا مکانی که سفره قرار است در آنجا برگزار شود با پارچه‌های سبز می‌پوشانند و لامپ‌های چراغ‌ها را به رنگ سبز درمی‌آورند این سفره نیز مانند دیگرسفره‌ها باید در مکان مطهر و پاکیزه‌ای انجام بگیرد بر روی سفره از هر نشانه‌هایی از چهارده معصوم قرار داده می‌شود که یادآور آن عزیزان باشد.

در وسط سفره خیمه‌ای کوچک که به رنگ سبز بوده و نماد خیمه امام حسین (ع) و حضرت عباس است، قرار داده می‌شود، گهواره‌های کوچکی نیز که بر روی آن‌ها پارچه‌های سبز کشیده شده و نماد حضرت علی‌اصغر که کوچک‌ترین شهید واقعه کربلا است نیز در گوشه‌های سفره قرار داده می‌شود، کاسه‌های کوچک که در وسط آن دستی به نماد پنج‌تن آل عبا قرار دارد و چهل قفل در اطراف آن است نیز در سفره قرار داده می‌شود، تسبیح‌هایی به تعداد ۱۴ عدد نیز که به همدیگر متصل شده و اکثراً به رنگ سبز بوده نیز بر روی سفره گذاشته می‌شود، چراغی سبزرنگ نیز در وسط سفره قرار می‌گیرد، گلدانی سبزرنگ که دارای گل‌های سفید است، بر روی سفره قرار داده می‌شود.

از نذری‌های قرار داده‌شده بر روی سفره می‌توان به اقلام غذایی مانند سبزی، پنیر، نان سنگک، شیرینی، حلوا، خرما، شکلات اشاره کرد که بر سفره چیدمان می‌شود، در این مراسم نیز بسته‌های کوچک مشکل‌گشا که شامل نمک، شکلات، شاخه نبات و اسپند است، قرار داده می‌شود، به گفته شرکت‌کنندگان نمک و شاخه نبات به یاد حضرت زینب (س) قرار داده می‌شود.

بر روی سفره پارچ آبی سبزرنگ نیز به چشم خواهد خورد که آب را به یاد تشنگان واقعه کربلا در آن می‌ریزند، قرآن و مهر نیز بر روی سفره گذاشته می‌شود؛ شرکت‌کنندگان باحجاب کامل و با وضو بر دور سفره می‌نشینند و مراسم را شروع می‌کنند.

در این مراسم زیارت عاشورا، دعای توسل و سوره الرحمن خوانده شده و از تمامی معصومین روضه خوانده می‌شود و برخی از حاضرین گهواره‌هایی را که بر روی سفره قرار داده شده است تکان داده و نیت می‌کنند و اگر حاجتشان برآورده شده باشد بر روی گهواره پول نصب می‌کنند، برخی دیگر از حاضران نیز چهارده تسبیح به هم وصل شده را در دست داشته و بر محمد و آل محمد صلوات ختم می‌کنند و از اول مراسم تا تمام شدن آن باید تسبیح‌های خود را تمام کنند.

وقتی روضه حضرت علی‌اصغر خوانده می‌شود حاضرین گهواره‌ها را بر سرخود گرفته و سر پا ایستاده و دورتادور سفره چرخیده و سینه‌زنان و در حالت حزن و اندوه برای کوچک‌ترین شهید کربلا عزاداری می‌کنند و به‌ردیف گهواره‌ها را به سرخود گرفته و حاجت‌هایی خود را می‌گویند، به هنگام اجرای این مراسم چراغ‌های خانه را خاموش می‌کنند و بعد از اتمام مراسم چراغ‌ها را روشن می‌کنند.

بعد از تمام شدن مراسم پارچ آبی را که از اول مراسم بر روی سفره قرار داشت به صاحب‌خانه می‌دهند تا با آب آن چایی دم کرده و در بین حاضرین پخش کنند، همچنین شرکت‌کنندگان از اقلام غذایی موجود در سفره به‌عنوان نذری می‌خورند و یا با خود می‌برند.

روضه‌خوانی و برگزاری مراسمات دینی مذهبی الایام به‌صورت هفتگی و ماهانه برگزار می‌شد، در حال حاضرکم‌رنگ‌تر شده و یکی از مهم‌ترین علل آن افزایش آپارتمان‌نشینی است در زمان‌های گذشته در کوچه‌ها که در حدود ۶۰ خانه وجود داشت در ۲۰ منزل این مراعات مذهبی مانند سفره‌های نذری و دیگر مراسمات به‌صورت ماهانه و حتی در ایام خاص و شهادت‌ها نیز با محتوای سخنرانی، مداحی، پهن کردن سفره‌های نذری توسط بانوان استان برگزاری می‌شد.

سفره‌ها در هر دوره‌ای کانونی برای اجتماع و نزدیکی بیش‌تر گروه‌ها و خانواده‌ها و وسیله‌ای برای سپاسگزاری از هر آنچه ایزد کریمانه به انسان بخشیده، بوده است؛ بنابراین پاسداری از این ارزش‌های کهن می‌تواند به‌عنوان پشتیبانی و تکیه‌گاهی برای بقای هویت و فرهنگ ایرانی، در بین نسل‌های آینده‌ی کشور لازم شمرده می‌شود.

محیط مراسمات مذهبی، محیطی مذهبی بوده و کسانی که وارد این محیط می‌شوند علاوه بر اینکه به برکت چهارده معصوم از قرآن و تفسیر آن، احکام و مداحی‌ها بهره‌مند می‌شوند، موجب افزایش مهر و محبت در بین آن‌ها می‌شود، جوانان نیز وقتی مورد عشق و محبت و دوستی قرار می‌گیرند جذب آن مجموعه خواهند شد.

برپایی سفره‌های نذری از اهمیت خاصی در منطقه برخوردار بوده و می‌توان اذعان کرد که این آیین و مراسم تقریباً خاص زنان است و یکی از کاربردهای مهم سفره‌ها همبستگی و وفاق بین زنان است زیرا این کارها به‌صورت گروهی انجام می‌شود.

آیین سفره‌های نذری جزو فولکلور و یا فرهنگ عامه و به‌نوعی کنش متقابل بین انسان‌ها و هستی‌های ماورایی است و همان‌طور به نوعی بیان امیدها و آرزوهای انسان محسوب می‌شود، اقدام به برگزاری سفره‌های نذری توسط زنان استان اردبیل نیز یکی از راه‌هایی است که از طریق آن بتوانند راهگشای مشکلات لاینحل زندگی‌شان باشند و این جزئی از فرهنگ مردم منطقه محسوب می‌شود.

نقش آیین یاشیل سفره در حفظ هویت

یکی از عوامل فرهنگی مهم که توان مقاومت را در ملت‌های زیر سلطه بالا می‌برد و موجبات حفظ هویت را فراهم می‌سازد، حفظ و بزرگداشت آیین‌ها و جشن‌ها و مراسم ملی و مذهبی رایج در جامعه است، برگزاری این آیین‌ها گذشته از آنکه عاملی مؤثر برای مقاومت در برابر مظاهر تمدن سلطه‌گر به‌شمار می‌رود، به میزان فراوان نیز نقش کارساز در راستای پیوند دادن هر چه بیشتر مردم به یکدیگر و افزون گشتن همدلی‌ها و در نتیجه حفظ وحدت ملی ایفا می‌کند و امید به رهایی را در دل‌ها زنده نگه می‌دارد.

سفره‌های نذری به‌مثابه فضایی صرفاً زنانه یکی از عرصه‌های بسیار مناسب برای مطالعه فرهنگ و هویت ایرانی و تحقیقات انسان‌شناختی محسوب می‌شود، زنان در اغلب زمینه‌های اثرگذار در زندگی خود، آیینی مشخص دارند و با تکیه بر بینش زنانه خود به بازتولید زنانگی به مشابه نوعی جهان‌بینی در آیین‌های خود می‌پردازند.

این مراسمات به دلیل شایع بودن در بین بانوان باید اطلاع‌رسانی کافی انجام گیرد تا هدف اصلی که گردهمایی بانوان و در طی مراسم برگزاری آیین‌های درست مذهبی، هویت فرهنگی و اجتماعی و همچنین بازتولید کردن دغدغه‌های و در پی اصلاح امور زندگی خویش و اطرافیان است به درستی انجام گیرد و با قدرت بخشیدن به حفظ فرهنگ خود مراسم برایشان روشن شده و از ورود خرافه به این مراسمات که تاریخچه بسیار قدیمی در بین بانوان دارد، خودداری شود.

با وجود هیئت‌های زنانه دینی و مذهبی در کل استان اردبیل در صورت پرداخته نشدن به این بحث این هیئت‌ها و مراسمات روز به روز کم‌رنگ‌تر شده و به فراموشی سپرده خواهند شد که ثبت ملی این آیین‌ها همچون یاشیل سفره گامی در راستای احیای این مراسم‌ها به شمار می‌رود که در سال گذشته انجام شد.

منبع:میراث آریا