معبد آتنا کجاست؟
معبد آتنا، واقع در کشور یونان به معبد الهه پیروزی معروف است. این معبد در سال ۴۸۰ قبل از میلاد پس از جنگ با یونان توسط هخامنشیان تخریب شد، سپس آن را بازسازی کردند. در این معبد ستون ها و تزئینات بسیار زیبایی وجود دارد. قسمت هایی از این معبد را در موزه آکروپولیس نگهداری می کنند. این معبد یکی از مکان های دیدنی و مهم یونان به شمار می رود. گردشگرانی که به یونان سفر می کنند، به بازدید از این معبد می پردازند و از دیدن معماری و آثار هنری به کار رفته در آن لذت می برند.

معبد الهه پیروزی که در شهر آتن وجود دارد، در قسمت جنوبی محوطه مسطح آکروپولیس واقع شده و بعد از  «پروپیلایا» (Propylaia) قرار دارد. این محوطه از جمله عبادتگاه های بسیار ارزشمندی به جا مانده از  «عصر میسنی» است.

اهمیت این معبد از نظر استراتیژیکی بسیار زیاد است. معبد آتنا روی یک برآمدگی بسیار بلند قرار دارد که در مسیر حاشیه جنوبی دژ مرکزی این شهر واقع شده است. از نظر دفاعی این قسمت به عنوان بخش بسیار آسیب پذیر شهر به شمار می آمد. در سال های اولیه ساخت این معبد و روزگاران قدیم خدایانی که مرتبط با جنگ و نبرد بودند، در این معبد وجود داشته و مردم آن ها را می پرستیدند. در دوره برنز، در فرهنگ یونان خدا یا الهه پیروزی وجود داشت، بعدها با سپری کردن سده های بعدی با الهه پیروزی یا (Athena Nike) ترکیب شد.

معبد آتنا در آتن
طبق کاوش های باستان شناسی صورت گرفته، دوره برنز محوطه فضای سبز باز در این منطقه وجود داشت که مراسم های آیینی در آن انجام می شد. تمثیل الهه های مختلف و خدایان مورد پرستش مردم، در این مکان صورت می گرفت. در دوره اریاک در این محوطه یک معبد کوچک بنا گشت که در سمت شرقی آن یک محراب قرار داشت. در سال ۴۸۰ قبل از میلاد این ساختمان در کنار دیگر ساختمان های مجموعه آکروپولیس، در حین جنگ های ایران و یونان به وسیله هخامنشیان تخریب گشت و تقریبا تا سال ۴۳۵ قبل از میلاد به شکل مخروبه باقی مانده بود.

ساخت “معبد آتنا” در آتن
معبد کلاسیکی که به عنوان معبد آتنا در این منطقه به جای مانده از جمله بقایای معبدی ست که در سال ۴۲۰ قبل از میلاد ساخته شده و طبق مستندات تاریخی صورت گرفته از «پاوسانیاس» به جای مانده است. در آن زمان مجسمه الهه پیروزی به وسیله چوب ساخته می شد. در دست راست این مجسمه یک شاخه درخت انار و در دست چپ او یک کلاه قرار دارد. الهه های مورد پرستش در فرهنگ یونان باستان دارای بال بودند، اما این الهه بر خلاف سنت آن زمان، فاقد بال بود از این رو آن را با نام معبد «آپتروس نایک» به معنی”الهه پیروزی فاقد بال” می شناختند.

معماری معبد آتنا
بر اساس افسانه های باستانی، معبد آتنا را به این علت بدون بال ساختند تا هرگز نتواند از شهر خارج شود و شهر آتن را ترک نکند. این موضوع نشان دهنده این است که در باور مردم آتنا الهه پیروزی دارای اهمیت و نقش اساسی در زندگی مردم می باشد. اما باید در نظر داشت که این معبد کلاسیک در مقایسه با دیگر معابدی که در محوطه  آکروپولیس هستند، دارای اندازه کوچک تری می باشد.

این معبد را باید اولین معبدی دانست که مردم از طریق «پروپیلایا» وارد آن شده و با مواجه با آن ویژگی های هنر اصیل در یونان و همچنین هماهنگی این ویژگی های را با ویژگی های هنر «دوریک» (Doric)  را مشاهده خواهند کرد. این معبد در سمت شرق ساخته شده و در قسمت ورودی این مجموعه ردیفی شامل 4 ستون قرار دارد که یکپارچه سنگی بوده و به سبک یونانی قرار گرفته اند. این مجموعه دارای دالان و رواقی کم ارتفاع است که بر فراز آن قرار دارد.

در قسمت غربی نیز دالان ها و ستون های کم ارتفاع قرار دارند و تنها فرق آن ها این است که دالان بالا به یک دیوار مسدود کننده ختم می شود که دارای جعبه ای تزئینی است. موقعیت قرار گیری معبد الهه پیروزی به این صورت است که در پشت معبد یک مدخل با ۴ ستون وجود دارد که جهت وارد شدن به محوطه آکروپولیس بسیار مهم و ضروری می باشد.
طراحی معبد آتنا در آتن
طی مستندات تاریخی موجود، طراحی معبد الهه پیروزی توسط «کالیکراتس» (Kallikrates) صورت گرفته و ارتفاع آن از کف تقریبا ۳ متر و ۳۵ سانتیمتر می باشد. طبق سنت آتیکا این معبد تزئینات دنباله داری دارد که دارای حاشیه ها و تزئینات نواری شکل هستند. همچنین لازم به ذکر است که ارتفاع ستون ها نسبت به طول معبد تقریبا ۷ به ۱ بوده. در معابد سبک یونانی این استاندارد ۹ به ۱ معرفی شده است. دیواره های معبد برای افراد عبادت کننده و بازدید کنندگان مانند یک جان پناه عمل می کند. طراحی تزئینات این دیواره بسیار هنرمندانه صورت گرفته و در آن تندیس ها و مجسمه های بسیار زیبایی وجود دارد که در مقابل چشم بازدیدکنندگانی قراار گرفته اند که در حال حرکت به سوی پروپیلایا هستند.

بازسازی معبد آتنا در آتن
در سال ۱۹۹۸ میلادی دوره جدیدی از مطالعات مرمت و بازسازی در معبد الهه پیروزی آتن شروع شد. تزئینات نواری شکلی که در آن وجود داشت را از آن جا جدا کرده و آن ها را به موزه آکروپولیس  بردند. بنابراین یک بار دیگر این معبد خالی و متروک شده و اثرات مربوط به بازسازی های دوره قبلی، شامل: استفاده از میله های آهنی و … از بخش های مختلف معبد و کف آن حذف شد. پیشنهاد می شود در صورتی که از محوطه آکروپولیس و شهر آتن بازدید می کنید، حتما برای دیدن معبد الهه پیروزی نیز زمانی را در نظر بگیرید و زمانی که به موزه آکروپولیس می روید، تزئینات این معبد زیبا را تماشا کنید.

پارتنون یک عبادتگاه باستانی در آکروپولیس شهر آتن می باشد که ” پریکلس ” حدود ۲۵۰۰ سال پیش آن را بنا نمود. معبد پارتنون در نقطه ای بلند از آکروپولیس قرار گرفته است. واژه پارتنون به معنای باکره است. به آتنا گاهی آتنای پارتنوس نیز گفته می شود. ساخت پارتنون در سال های ۴۷۷ تا ۴۳۲ قبل از میلاد صورت گرفت و طراحی مجسمه های آن را “فیدیاس” انجام داده است.

این معبد را با معابد قدیمی که تخرب شده بودند، جایگزین کردند. در سال ۴۴۷ قبل از میلاد ساخت معبد جدید آغاز شد و تا سال ۴۳۲ قبل از میلاد طول کشید. این عبادتگاه مخصوص خدای آتنا بود.

تخریب معبد پارتنون
پس از گذشت 2000 سال از ساخت معبد یک گوله توپ بی هدف به داخل پارتنون پرتاب شده که باعث تخریب بخشی از سقف این معبد شد. ستون های معبد دچار آسیب های جدی شدند. در سال ۱۸۸۰ بدون موافقت کشور یونان، سنگ های مرمر آکروپولیس به موزه لندن منتقل شد. این سنگ ها چندی بعد به دلیل آلودگی هوا با خرابی و فرسایش روبرو شدند.

عبادتگاه پارتنون
پارتنون یک عبادتگاه باستانی ساخته شده برای آتنا الهه یونان بود. آتنا الهه خرد و عقل در جنگ نامیده می شد. ساخت این پرستشگاه در قرن ۵ پیش از میلاد به وسیله مردم آتن صورت گرفت. این معبد از مهمترین بناهایی به جا مانده از یونان باستان است. این معبد را باید به عنوان نقطه اوج در پیشرفت معماری دوریک معرفی کرد.

از مهمترین بخش های هنر یونانی می توان مجسمه هایی که در تزیین این بنا به کار رفته اند را نام برد. این معبد به عنوان سمبلی از دموکراسی آتنی و یونان باستان می باشد. این مقبره از بزرگترین بناهای فرهنگی در دنیا محسوب می شود. در ساختمان این بنا معمارانی چون  «کایمراتیس» و «ایکتینوس» نقش داشته اند. این بنا به صورت دور ستونی بوده و در قسمت ایوان جنوبی آن بر خلاف دیگر پرستشگاه ها ۸ ستون به جای ۶ ستون قرار داده شده و طول آن دارای ۱۷ ستون می باشد.

معبد آتنا نایک از جمله دیدنی های بسیار مشهور در آکروپولیس یونان است که ساخت آن به سبک ایونیک صورت گرفته است. نایک به عنوان الهه پیروزی یونان باستان بوده که از سر زئوس، به دنیا آمده است. نایک در یونان به معنی پیروزی بود. از این رو آتنا را الهه پیروزی در جنگ می دانستند و او را عبادت می کردند. معبد آتنا نایک از جمله بهترین جاذبه های گردشگری آتن محسوب می شود.

منبع:بیتوته

شهر باستانی پالنکه

پالنکه نام یک شهر تاریخی و باستانی از شهرهای مربوط به تمدن مایا بوده که در جنوب شرقی شهر مکزیک قرار گرفته است. شهر پالنکه در قرن هفتم میلادی ساخته شده است و به دوره کلاسیک تمدن مایا مربوط است. پالنکه جزو میراث جهانی یونسکو است.

ریشه نام پالنکه
زمانی که اشغالگران اسپانیایی به این سرزمین رسیدند شهر پالنکه از مدت‌ها قبل توسط مایاها متروکه شده بود. با این‌حال نامی که بومیان منطقه به آن می‌دادند اوتولوم به معنی سرزمینِ با خانه‌های مستحکم بود. اسپانیایی‌ها به آن نام پالنکه را دادند که در زبان اسپانیایی معنی استحکام را می‌دهد. امروزه مایاهای بومی به آن باک می‌گویند که نامی شاهانه محسوب می‌شود.

پالنکه با بیش از 1000 سازه متفاوت، یکی از پرجمعیت ترین شهر های مایا بود. هشت رودخانه کوچک که از کوههای اطراف سرازیر می شدند از شهر عبور می کردند. از مهمترین رودخانه که Otulum نامیده می شد برای هدایت آب مستقیم به کاخ سلطنتی استفاده می شد.

معماری در پالنکه نوآورانه بود. معماری پالنکه به دلیل استفاده از دیوارهای نازك و درهای گسترده  قابل توجه است. در ساختمانها از سنگ آهک نرم با تزئینات چوبی و از رنگهای روشن قرمز، آبی، سبز، زرد و سفید برای تزئین آنها  استفاده شده است. Palenque همچنین به دلیل مجسمه های تزئینی و کنده کاری های زیبا که برخی بسیار طبیعی هستند مشهور است. همچنین وجود کاخ های بسیاری با حیاط های گسترده، چشمه های تزئینی و استخرهای مصنوعی که در سطح شهر واقع شده اند نیز قابل توجه است.

یکی از بزرگترین و بهترین سازه های حفظ شده در شهر پالنکه، معبد کتیبه ها است. در سال 1952 یک سردابه در زیر معبد کشف شد که در آن بقایای زینتی که شاید مربوط به یکی از  فرمانرواهای کشیش قرن 7 بوده است پیدا شد.

منبع:بیتوته

پیرانشهر شهری تاریخی است که تعداد ۱۱۳ تپه باستانی دارد که این امر حاکی از تاریخی بودن منطقه و وجود تمدن های نیرومند و درخشان قبل از اسلام مانند تمدن ماننا، پارسوا، اورارتو، مادها، زاموا و تمدن اسلامی است.امروزه در منطقه موکریان و در باره سنگهای مرموز و عجیب آین منطقه داستانها و روایات فولکلور و تاریخی زیادی وجود دارد که به دلیل نبود مستندات تاریخی به صورت افسانه در آمده اند و افسانه خورنج از جمله آنهاست.

سرزمین سنگ های افسانه ای

پیرانشهر را پاک ترین شهر جهان می گویند و روستای خورنج در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی این شهر و بر سر راه مهاباد قرار دارد. در مجاورت این روستا، منطقه ای پوشیده از سنگهای عظیم الجثه قرار دارد که به طور شگفت انگیزی بر روی هم انباشته شده اند. در اطراف این روستا چندین تپه ی باستانی با تاریخ قبل از اسلام و یک کتیبه و همچنین آثار یک دژ محکم کوهستانی شناسایی شده اند که حکایت از تاریخ کهن و پرفراز و نشیب این منطقه دارد . بعضی از این آثار توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت شده اند و بعضی دیگر در شرف ثبت شدن قرار دارند.

کلمه‌ی خورنج در زبان کردی به جایی که بیشتر شنزار و ماسه زار است گفته می‌شود اما گمان می‌رود که کلمه‌ی خورنج نیز یک کلمه باستانی به قدمت آثار موجود در منطقه باشد. بنا به نظر تعدادی از محققین محلی وجه تسمیه روستای خورنج در هاله ای از ابهام است و نیاز به کار تخصصی در حیطه زبا ن شناسی باستانی دارد. اما به نظر می رسد این کلمه قبل از ظهور آفتاب اسلام در این منطقه بصورت ( خورنگ ) بوده و حرف (گ ) در جریان ورود اسلام به( ج ) تغییر یافته است و خود کلمه (خورنگ ) نیز از دو بخش (خور ) بمعنی (خورشید ) و ( رنگ ) بمعنی (رنگ ) تشکیل شده که به تخفیف (خورنگ ) بمعنی (خورشید رنگ) تلفظ شده است و این روستا از لحاظ جغرافیایی نیز در موقعیتی قرار دارد که در طول روز تماما آفتابگیر است.

پای جنیان یا موجودات فرازمینی در بین است

روایت های محلی مختلفی درباره نحوه تشکیل این سنگها وجود دارد . برخی معتقدند پیرزن بی سرپناه و مظلومی در یک شب طوفانی به شهری به نام نوزله که در مکان خورنج کنونی واقع بوده می رود وهیچ دری به رویش باز نمی شود ، پیرزن هم مردم این شهر را نفرین می کند و شهر با تمام مردمانش به سنگ تبدیل می شوند .

و در برخی روایات محلی این مکان محل زندگی شیاطین و اجنه بوده وخداوند جهت زندگی انسانها و آسایش حال آنها ، شیاطین را به سنگ تبدیل می کند .

باور دیگر مردم بومی این منطقه آن است که در گذشته‌های بسیار دور، موجودات فرازمینی سفری بسیار موفق به زمین داشته‌اند و فرهنگ و تکنولوژی فوق مدرن خویش را در قرون کهن به انسان‌های اولیه آموخته‌اند. باورهای عجیبی که بیشتر به یک افسانه شبیه است.
حقیقت آن است که هنوز مطالعات باستان‌شناسی و تاریخی قابل قبولی در این منطقه صورت نگرفته و به صورت کارشناسانه و علمی با این پدیده ها برخورد نشده است و به بسیاری از مجهولات تاریخی پاسخی داده نشده است.
این سئوال همچنان بلاقی است که این سنگ‌ها که به نظر می‌رسد وزن هر کدام باید بیش از چند تن باشد، از کجا به این منطقه حمل شده‌ و برای چه منظوری در این مکان گردآوری شده اند؟ آیا سنگ‌ها را موجوادتی فرا زمینی با قدرتی فرابشری جابه‌جا کرده‌اند؟ یا سازندگان این بناها به فن آوری پیشرفته موجودات فضایی دسترسی داشته‌اند؟ باور این نکته بسیار مشکل است که حتی امروزه نیز بشر با توانایی‌های مدرن، برای جابه‌جایی و حجاری و جمع کردن آنها با مشکل مواجه نشود، درحالی که این سنگ‌های عظیم را چنان هنرمندانه حجاری کرده‌اند که نظایر چنین حجاری‌هایی تنها در بناهای باستانی مایایی و اهرام مصر و معابد یونانی و اینکایی قابل مشاهده است.

کتیبه های سنگی و نقوش ماقبل تاریخی

نکته ی بسیار جالبی که باید به آن اشاره کرد این است که هریک از این سنگها در میان مردم روستا اسم خاصی برای خود دارد که داستان ویا خاطره ای در پس آن پنهان است مثلا: برد فقه –برد ملا –برد حاجیله و . . .

محدوده ای که این سنگها اشغال کرده اند در حدود ۵/۲ کیلومتر مربع وبه شکل نواری سنگی در امتداد شرقی- غربی از شمال روستا می گذرد .

منطقه ای که این سنگها را در بر گرفته است دارای آب زلال و خوش طعمی است که مردم محلی برای رفع سنگ کلیه وبیماریهای مرتبط با کلیه از آن استفاده ی درمانی می کنند .

در محدوده ای در اطراف این روستا مکانی غار گونه به نام ( کونه پیست ) وجود دارد که مردم از این حفره جهت نگهداری پنیر استفاده می کردند و جالب این که در تمام سال از حفره مذکور باد بسیار سرد و شدیدی می وزد که حتی در مواردی دیده شده است که لاشه حیوانات در نیمه تابستان در آن یخ بسته است .

در میان این سنگها ، سنگ هایی یافت می شود که دارای نقش برجسته و کنده کاری شده حیواناتی مانند شتر و مار و پرنده هستند که اگر بصورت دقیق وعلمی مورد بررسی قرار گیرند امکان یافتن نقوش ماقبل تاریخی و یا کتیبه های سنگی دور از انتظار نیست .

ناهمواری های سطوح خارجی این سنگها بصورتی است که به راحتی قابل صخره نوردی بی خطر برای مبتدیان می باشد که خود می تواند یک جاذبه باشد .

ویرانه‌های مرموز در تاریخ مکتوب

حمدالله مستوفی در نزهه القلوب در سال ۷۳۰ هجری قمری، پیرانشهر را جزو شهرستان‌های آذربایجان ذکر کرده است. در سفرنامه رابینو به پیرانشهر اشاره شده است. رابینو، درکتاب ولایات دارالمرز ایران می‌نویسد: پیرانشهر در ولایت ارومیه قرار دارد و نادری در عالم‌آرا نیز این شهر را یکی از آبادترین مناطق آذربایجان معرفی می‌کند.

نخستین کسی که به این افسانه و افسانه‌های مشابه آن پرداخته و آن را در کتاب خود نقل کرده است، یکی از سیاحان انگلیسی به نام «کرپورتر» است که سال ۱۸۲۰، این حکایت را از یک شیخ مسن چنین نقل کرده است:
«شیخ تصریح کرد که در مسافتی نه چندان دور از دهکده‌ای که خورنج نامیده می‌شود، بقایای یک شهر بزرگ است که در آن تعداد بیشماری اشکال سنگی به شکل انسان وجود دارد که در اثر قهر و غضب پروردگار تبدیل به سنگ شده‌اند. او من را برای پیدا کردن این ویرانه‌های عجیب ترغیب کرد و اکنون من برای کشف حقیقت، در کمتر از ۳ فرسنگی شرق خورنج هستم.» بنابر مشاهدات این سیاح، انبوهی ازسنگ‌های قائم به اشکال نامنظم و به ارتفاع چهارتا پنج پا دیده می‌شود که هیچ یک از آنها کوچکترین شباهتی به مرد یا زن و یا حتی نشانه‌ای شبیه به آنها ندارند و کسی درباره زمان و دلیل تجمع زیاد آنها در این مکان چیزی نمی‌داند.

ظرفیت مغفول گردشگری در خورنج

امروزه بی توجهی به قابلیت های توریستی روستای خورنج در کنار فعالیت های بی رویه صنایع و معادن در اطراف آن می تواند به ظرفیتهای گردشگری این منطقه آسیب وارد کرده و طبیعت بکر و وجود آثار تاریخی بی نظیر آن را به چالش بکشد. به گفته مدیر کل میراث فرهنگی و صنایع گردشگری آذربایجان غربی قابلیتهای طبیعی از جمله طبیعت بکر و آب و هوای مطبوع این منطقه می تواند در توسعه گردشگری و اقتصادی منطقه لاجان پیرانشهر مؤثر باشد از این رو لازم است از فعالیت های غیر مجاز و بدون کسب مجوزهای لازم معادن جلوگیری شود چرا که گردشگران به دنبال مناطق بکر طبیعی هستند که بتوانند با اقامت در این فضاها با مردم بومی منطقه ارتباطات فرهنگی داشته و با آداب و رسوم آنها آشنا شوند.

بدون شک با توجه به اینکه خورنج در زمره روستاهای هدف گردشگری قرار گرفته معرفی مطلوب این روستا می تواند در توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال برای جوانان منطقه نقش بسزائی داشته باشد.

تُم‌گاوان که هزاران سال صبورانه در کرانه هلیل آرمیده بود امروز تازه‌های شگفت‌انگیزی از تمدن اسرارآمیز جیرفت را پدیدار کرده است.

دی‌ماه سال گذشته برای نخستین بار انتشار نام تپه باستانی تُم‌گاوان در شبکه‌های اجتماعی و خبرگزاری‌ها با تیتر کشف یک محوطه باستانی در تُم‌گاوانِ جیرفت، بازتاب قابل توجهی پیدا کرد و دیری نپایید که مسوولان از پایان کاوش‌ها در این محوطه خبر دادند. درحقیقت کشف آثار ارزشمندی در محوطه تُم‌گاوان دیگربار نگاه‌های باستان‌شناسان را به جیرفت و تمدن حاشیه هلیل خیره کرد.

بنا به گفته باستان‌شناسان، تمدن هلیل متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد بوده و دارای غنای تاریخی بالایی است، مدت‌ها چنین تصور می‌شد که کهن‌ترین تمدن جهان در سومر عراق ایجاد شده، اما کشف یک زیگورات (عبادتگاه) بزرگ با قدمت بیش از پنج هزار سال، آثار سنگ صابونی و همچنین کتیبه‌ای خشتی به خطی ناشناخته در جیرفت باعث شد باستان‌شناسان درخصوص فرضیه‌ها و ادعاهای پیشین خود تجدید نظر کنند. اینکه شهری در حاشیه هلیل، روزگاری مهمترین مرکز تجاری جنوب شرق ایران بوده واقعا قابل تامل است.

همانطور که می‌دانید جیرفت سه رودخانه هلیل، ملنتی و شور دارد و یکی از مناطق سیل‌خیز کشور به شمار می‌رود، چندین سال قبل یک سیلِ خروشانی آمد و باعث شد تاریخ چند هزار ساله این دیار از دل خاک‌های تشنه، بیرون بزند، درواقع آن سیل بود که نام دقیانوس را بر سر زبان‌ها انداخت.

از شهر دقیانوس چه می‌دانید. این شهر تاریخی در شمال شرقی جیرفت و حاشیه هلیل‌رود واقع شده و یک افسانه نیست، این شهر با وسعت ۴۰ کیلومتر مربوط به دوره سلجوقیان بوده و جزو بزرگ‌ترین شهرهای پس از اسلام به شمار می‌رفته است. دقیانوس در زمان سلجوقیان از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه محسوب می‌شده و فرآوانی ثروت باعث شده بود تا این شهر بارها مورد حمله قبیله‌های بیگانه قرار گیرد. همین‌قدر بگویم که مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از دقیانوس به عنوان یک شهر باشکوه یاد کرده است.

ناگزیریم قبل از پرداختن به تُم‌گاوان، کمی از یافته‌های ارزشمند حاشیه هلیل بگوییم تا اهمیت و شکوه تُم‌گاوان را بهتر درک کنید. پس با تپه اسرارآمیز کُنارصندَل شروع می‌کنیم، این تپه هم یک شگفتانه بی‌بدیل از هزاره سوم قبل از میلاد است، تپه‌ای که در پنج کیلومتری غرب شهر عنبرآباد و ۳۰ کیلومتری جنوب جیرفت واقع شده است، حتما شنیده‌اید که در آمریکا از کاوش‌های جیرفت، به عنوان بزرگترین طرح باستان‌شناسی خاورمیانه یاد می‌شود. به گفته کارشناسان، خطوط نوشته شده بر روی لوح خشتی کُنارصندَل نوعی خط هندسی است که هنوز رمزگشایی نشده، این خطوط قرن‌ها قدیمی‌تر از خطوط سومری، ایلامی و میخی است و این بدین معناست که حاشیه‌نشینان هلیل درواقع مخترع خط بوده‌اند.

در گزارش‌های متعددی به معرفی محوطه‌های باستانی جیرفت و هلیل پرداخته‌ایم و برای هرکدام از این مکان‌ها می‌توان کتاب‌ها و مقاله‌های زیادی به رشته تحریر درآورد، اما امروز می‌خواهیم از شگفتانه‌ای دیگر برایتان بگوییم، از تُم‌گاوان، منطقه‌ای که نامش برای اهالی جیرفت یک وجاهت و زیبایی خاصی دارد، شاید برای این است که این روستا زادگاه شهید محمد مشایخی است، همان بزرگمردی که در وصیتنامه‌اش برای مادر هیزُم‌فروش خود نوشت: مادر جان، فدای شیرت و فدای دست‌های شکافته‌ات، مادر عزیزم، چقدر گرسنگی خوردی و ستم کشیدی و از رودخانه شور هیزم جمع کردی و به تُم‌گاوان آوردی تا غذایی برای ما تهیه کنی. شاید بگویید این موضوع چه ربطی به بحث باستان‌شناختی دارد، اما این‌ها را گفتم تا بدانید تُم‌گاوان حتی بدون تپه باستانی هم برای جیرفتی‌ها ارزشمند است. اینجا فقط یک روستای ۹۰ خانواری از تمدن حاشیه هلیل نیست.

هنوز بسیاری اعتقاد دارند جیرفت، تمدنی است که لرزه بر پیکر تاریخ انداخته و مورخان را زیر بارِ سوال‌هایی بی‌ پاسخ برده است. ۱۳ سال از نخستین کاوش‌های باستان‌شناختی در محوطه باستانی کُنارصندل به سرپرستی ‘یوسف مجیدزاده’ باستان‌شناس معروف می‌گذرد اما هنوز باستان‌شناسان، خط‌شناسان و نهادهای تاریخ‌نگاری دنیا نتوانسته‌اند نوشته‌های کتیبه جیرفتی را رمزگشایی کنند. بسیاری بر این باورند رمزگشایی این کتیبه، تاریخ را به چالش خواهد کشید، درحقیقت پیشینه واقعی هلیل و تپه‌های در حاشیه‌اش همچون یک راز در سینه هلیل محفوظ مانده است و امروز هم تپه‌ای دیگر رخ نموده، تپه‌ای در روستای تُم‌گاوان. به راستی حکایت این تپه‌ها چیست، اگر تپه باستانی تُم‌گاوان راهی میان‌بُر برای رسیدن به گذشته ابهام‌آمیز تمدن جیرفت باشد احتمالا در آینده‌ای نه چندان دور مشخص می‌شود بین‌النهرین نخستین نقطه مدنیت (شهرنشینی) بوده یا جیرفت.

می‌گویند جیرفت را باید از نزدیک دید، همانطور که محققان زیادی از نقاط مختلف دنیا آمدند و دیدند و متحیرانه به خانه‌هایشان بازگشتند، حقیقتا اینجا وَرای تاریخ است. تعداد آثار بدست آمده از کُنارصندل و دقیانوس به قدری زیاد است که موزه کوچک جیرفت قادر به نمایش همه آنها نیست و بخش زیادی از این آثار امروز در انبارهای مُهر و موم شده میراث فرهنگی محافظت می‌شوند و تمامی اینها حاصل کاوش‌های مقطعی و کوتاه‌مدت است. کاوش‌های کوتاه‌مدت و ناتمامی همچون تُم‌گاوان که هنوز در مرحله مطالعه لایه‌نگاری بوده و خاکِ بکرش نمایان نشده است. کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند نبود منابع مالی مناسب، عامل اصلی کاوش‌های جَست و گریخته این دیار است.

جنوب کرمان را اینگونه خشک و بیابانی نبینید، این دیار روزگاری آنقدر سرسبز بوده که به آن سبزواران می‌گفتند، منطقه‌ای سرسبز و حاصلخیز در میانه سه رودخانه وحشی، یک دشت پهناور با تپه‌هایی پوشیده از گیاهان مختلف و صدای مداوم زنگوله‌ دام‌ها، شاید اهالی دولت‌آباد آن روزها بیشتر به گاوداری می‌پرداختند و گاوهایشان روی تپه‌ای چرا می‌کردند که مردمِ منطقه به آن، تپه گاوها می‌گفتند، در گویش محلی تُم به معنی تپه بوده و امروز ما به آن تپه شگفت‌انگیز، تُم‌گاوان می‌گوییم.

یافته‌هایی ارزنده از تمدن جیرفت

محمد سالاری رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری جیرفت به خبرنگار ایرنا گفت: در فصل نخست کاوش در منطقه باستانی تُم‌گاوان اطلاعات ارزنده و جدیدی از روند تکاملی فرهنگ‌های جیرفت و مردمان حاشیه هلیل در اختیار باستان‌شناسان قرار گرفت که مربوط به دوران پیش از شکل‌گیری تمدن و شهرنشینی در این منطقه است.

وی تصریح کرد: تُم‌گاوان با بیش از ۹ متر ارتفاع در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و بر اساس شواهد، سه دوره مهم فرهنگی یعنی عصر مس و سنگ، عصر مفرغ و دوره‌های تاریخی دیگری همچون هخامنشی و اشکانی را در خود نهان کرده است. این ویژگی در کمتر محوطه باستانی در حوزه فرهنگی هلیل‌رود دیده می‌شود و نشانگر اهمیت دوچندان این تپه است.

رییس اداره میراث فرهنگی جیرفت بیان داشت: متأسفانه بخش‌های بزرگی از این تپه در اوایل انقلاب به شدت تخریب شده و از بین رفته است. این وضعیت به ویژه در بخش جنوبی تپه اسفناک‌تر بوده و تقریبا یک سوم آن نابود شده است، ساخت و سازهای اطراف محوطه به ویژه یک پمپ‌بنزین در جنوب و جاده آسفالته جیرفت – بندرعباس در غربِ تُم باعث تخریب جدی این بخش‌ها شده است.

به گفته سالاری، فصل نخست کاوش در تپه تُم‌گاوان با عنوان لایه‌نگاری از دوم دی‌ماه ۹۸ آغاز شد و پس از ۲ ماه پایان یافت. این طرح با همکاری دانشگاه جیرفت و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان اجرا شد. در این فصل دانشجویان رشته باستان‌شناسی دانشگاه جیرفت توانستند دوره آموزشی عملی خود را طی کنند.

وی افزود: هدف از انجام کاوش‌های لایه‌نگاری در محوطه‌های باستانی، به دست آوردن یک شناخت کلی از محوطه همچون شناخت دوره‌های مختلف، چگونگی ایجاد و شکل گیری محوطه و آشنایی با ترتیب قرار گرفتن لایه‌های باستانی روی یکدیگر، پیش از انجام کاوش‌های گسترده است.

سالاری ادامه داد: آثار به دست آمده از کارگاه‌های تُم‌گاوان متعلق به دوره فرهنگی موسوم به مس و سنگ با قدمت ۶ هزار سال است. یافته‌های بسیار مهم و با ارزشی همچون چند مُهر و اثر مُهر، ابزارها و تراشه‌های سنگی به همراه هزاران قطعه سفال شکسته به دست آمده که قطعا در مطالعات باستان‌شناسی تأثیر چشمگیری خواهد داشت.

کاوش‌های ناتمام

میثم شهسواری باستان‌شناس جیرفتی در خصوص تُم‌گاوان به خبرنگار ایرنا گفت: این تپه سال ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و بعد از آن هیچ فعالیت باستان‌شناسی در آن انجام نشد.

او نیز تکمیل فرآیند کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران را یک رویا عنوان کرد و افزود: همین کاوش‌های نیمه‌کاره و ناتمام باعث شده سوالات زیادی در ذهن کاوش‌گران بدون پاسخ باقی بماند.
شهسواری اظهار داشت: اگر بتوانیم سه فصل دیگر در تُم‌گاوان کار کنیم به نتایج خوبی دست خواهیم یافت.

وی تصریح کرد: فصل نخست کاوش را با حداقل اعتبار انجام دادیم و این کاوش درواقع یک فعالیت کوچک‌مقیاس و در حد لایه‌نگاری بود لذا یک کاوش خوب در این تپه، نیازمند ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار است.وی تصریح کرد: فصل نخست کاوش را با حداقل اعتبار انجام دادیم و این کاوش درواقع یک فعالیت کوچک‌مقیاس و در حد لایه‌نگاری بود لذا یک کاوش خوب در این تپه، نیازمند ۲۰۰ میلیون تومان اعتبار است.
سوالی که ذهن بیشتر مردم را درگیر کرده این است که چرا برای کشف پیشینه‌های فرهنگی کشور ما بودجه‌های مناسب درنظر گرفته نمی‌شود، پس گفتیم این سوال را از یک باستان‌شناس بپرسیم که داخل گود است و چنین پاسخی دریافت کردیم: بودجه‌ها را ادارات کل باید تامین کنند اما خوب است بدانید اعتبارات معمولا به اینگونه پژوهش‌ها اختصاص نمی‌یابد.
جیرفتی‌ها خاطرات تلخ دهه گذشته را خوب به یاد دارند، همان اوایلی که حکایت گنج‌های کُنارصندل بر سر زبان‌ها افتاد و میراث ملی سرزمینمان دست‌خوش تاراج شده بود، چه آثار گران‌بهایی که با حفاری‌های غیرمجاز، متلاشی نشد. آری، تا تدابیر لازم برای حفاظت از گنجینه‌های هلیل اتخاذ شد، ثروت‌های زیادی به تاراج رفت. با یادآوری وقایع آن دوره از شهسواری در خصوص نگرانی مردم نسبت به حفاظت لازم از تُم‌گاوان سوال کردیم. او گفت: خوشبختانه در بحث حفاظت فیزیکی از تپه تاریخی تُم‌گاوان مشکلی نداریم، این تپه دارای اهمیت زیادی است چون یک تپه چند دوره‌ای و از معدود تپه‌هایی است که یافته‌های ارزشمند و موثری را به ما ارائه خواهد داد.

باستان‌شناس جیرفتی با بیان اینکه تُم‌گاوان متعلق به دوره باستان است گفت: اطلاعات اندکی داریم اما اگر کاوش‌ها را با کیفیت انجام دهیم کمک می‌کند خلاء‌های تاریخی باستان‌شناسی جیرفت پُر شود.

تمگاوانِ عصرِ قدیم، برای به رخ کشیدن اعتبار 6 هزار ساله خود در عصر جدید، اعتبار مالی مناسب نیاز دارد.

به گفته فریدون افعالی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان، کاوش‌های باستان شناختی تم‌گاوان ثابت کرد دست کم حدود ۶ هزار سال قبل یک سیستم مدیریت اداری در منطقه جنوب کرمان از ایران وجود داشته است.

شهرستان جیرفت با ۳۰۸ هزار نفر جمعیت از چهار بخش مرکزی، اسماعیلی، ساردوئیه و جبالبارز تشکیل شده و در فاصله ۲۳۰ کیلومتری جنوب کرمان واقع است.

در موزه باستان شناسی جیرفت افزون بر ۵۰۰ اثر تاریخی همچون مجسمه‌هایی از جنس مفرغ، سفال‌های منقوش و ساده و زیورآلات بسیار زیبایی به نمایش درآمده است.

استان کرمان با هفت اثر جهانی، ۷۰۰ اثر ملی و هزاران جاذبه تاریخی و طبیعی از مقاصد مهم گردشگری کشور به شمار می‌رود.

منبع:ایرنا