مسجدی به دیرینگی نهضت جنگل در تنکابن

آثار باستانی و میراث فرهنگی، شناسنامه و هویت هر کشور است که قدمت، تاریخچه و تمدن آن سرزمینی را مشخص می‌کند، بر این اساس حفاظت و حراست از آثار فرهنگی و تاریخی و حیات بخشیدن به آن‌ها امری ضروری بوده و کشور ما نیز با شمار فراوانی از آثار باستانی و ابنیه‌های تاریخی و فرهنگی در ردیف برترین‌های دنیا قرار گرفته و دارای کهن‌ترین فرهنگ و تمدن جهانی است.

پیشینه توجه به میراث فرهنگی و باستانی در ایران را می‌توان به قوانین و حقوق داخلی مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی نسبت داد، قانون بلدیه سال ۱۲۸۵ هـ .ش برای اولین بار به مرمت بنا اشاره کرده و با تشکیل وزارت معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه در سال ۱۲۸۶ هـ .ش وظایف دولت در مورد میراث فرهنگی مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین به مستوجب قانون حفظ آثار ملی مصوبه ۱۳۰۹ مجلس شورای ملی «کلیه آثار صنعتی و ابنیه و اماکنی که تا اختتام دوره سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده، اعم از منقول و غیرمنقول، با رعایت ماده سه این قانون می‌تواند جزء آثار ملی ایران محسوب شود و در تحت حفاظت و نظارت دولت خواهد بود که بعدها این قانون پس از ۲۵ سال و در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با ثبت کاخ گلستان در ردیف آثار ملی ایران با اصلاحیه انجام شده ثبت آثار مربوط به قاجاریه و پس از آن را میسر کرد.

شهرستان تنکابن در استان مازندران نیز همانند بسیاری دیگر از ممالک و مناطق ایران قدمتی ژرف در درازای تاریخ دارد، بر اساس مستندات، کتب و سفرنامه‌های گوناگون «آماردها» نخستین سکنه باستانی تنکابن بوده‌ که هم ردیف هخامنشیان قدمت داشتند.

تنکابن در زلزله سال ۸۸۹ شمسی آسیب فراوان دید، به طوری که بسیاری از عمارت‌های آن ویران شد و آنچه باقی ماند ترمیم شدنی نبود. تنکابن در زمان حکومت صفویه به نام «فیض» خوانده می‌شد، در زمان الحاق تنکابن از رویان به دیلمستان در حکومت افشاریان و اوایل حکومت زندیان، تنکابن با نام «دیلم خاصه» و در ادامهٔ حکومت زندیان و قاجاریان، با نام «محال‌ثلاث» که شامل سه منطقه تنکابن، کلارستاق و کجور بود گستره استحفاظی تنکابن را تشکیل می‌داد که در این زمان خاندان خلعتبری بر آن حاکمیت داشتند.

در دوران پهلوی شهر جدیدالتأسیس «شهسوار» مرکز منطقه تنکابن شد و پس از انقلاب اسلامی نیز نام شهسوار دوباره به تنکابن تغییر یافت.

«لَزَربُن» یکی از روستاهای بخش مرکزی شهرستان تنکابن است که از آن با نام مهد علم و تاریخ یاد می‌شود چراکه پیشنه علمی و تاریخی این روستا قدمتی کهن دارد، رجال بسیاری در زمینه مذهبی و سیاسی و فرهنگی و علمی از این منطقه معرفی شدند که یا خود ساکن لزربن بوده و یا به واسطه تحصیل در حوزه علمیه این منطقه و یا مدارس آن مدارج عالی را طی کردند.

لزربن یکی از قدیمی‌ترین روستاهای شهرستان تنکابن نیز محسوب می‌شود

مسجد لزربن یکی از آثار بسیار قدیمی این روستا بوده که به همراه حوزه علمیه قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد، از بنای حوزه علمیه امروز اثری بر جای نمانده اما بخش اعظمی از مسجد قدیمی روستا هنوز پابرجاست و علیرغم قدمت تاریخی هنوز به ثبت آثار ملی نرسیده است. بخش جنوبی از بین رفته مسجد اما با بی سلیقگی تمام، توسط اهالی و مسئولان مربوطه به مسجدی بزرگ و جدید تبدیل شده و اکنون مورد استفاده قرار می گیرد.

ساخت اولیه مسجد به سده ۱۲ خورشیدی و هم‎زمان با حیات ملامحمدرحیم خلعتبری تنکابنی بازمی گردد که توسط وی بنیان نهاده شد. یکی از کارشناسان اداره میراث فرهنگی شهرستان تنکابن قدمت این بنا را با توجه به مصالح بکار رفته در آن اعم از کاه و گِل، ساروج، نوع پیِ سنگی و حکاکی سرستون های چوبی سقف، بین ‏۲۰۰ تا ۲۵۰ سال پیش تخمین می‌زند.‏

این مسجد تاریخی بعدها توسط شیخ نورالدین خلعتبری فرزند ملامحمدرحیم، مورد مرمت اولیه قرار گرفت و مجددا در ۷۰ سال پیش توسط اهالی منطقه، سقف چوبی بنا با حلب تعویض شده و نماهای بیرونی و حیاط به محدوده مسجد اضافه شد، سپس در سال ۱۳۷۲ خورشیدی توسط هیات امنا وقت، داخل سقف با لمبه های چوبی تزئین و ستون چوبی داخل جای خود را به ۳ستون بتونی با اندکی گچکاری و رنگ آمیزی داد و کف مسجد نیز با موزاییک پوشانده شد.

برای تحقیق درباره قدمت مسجد به سراغ یک استاد دانشگاه رفتم، وی عضو انجمن میراث فرهنگی تنکابن و از بزرگان و علمای منطقه محسوب می‌شود که سال‌های زیادی از عمر خود را صرف شناساندن زادگاه خود، روستای لزربن، به مردم و علاقه مندان کرده و بسیار پیگیر ثبت این اثر در فهرست آثار ملی ایران است.

دکتر سیدمحمدحسین میرابوطالبی عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه گیلان در گفت‌وگو با ایسنا قدمت این اثر را به اوایل دوره قاجار نسبت داد و خاطرنشان کرد: این مسجد با طاقچه های مدور و مصالح موجود و ستون های چوبی حکاکی شده توسط ملامحمدرحیم خلعتبری به همراه یک حمام قدیمی و بازارچه محلی در روستای لزربن بنیان نهاده شد و حتی زمین ملک دارای صیغه مسجد بوده و متبرک است.

وی مدنیت نوین تنکابن را به روستای لزربن نسبت داد و با بیان اینکه دومین مدرسه آموزش نوین پیش از شهر تنکابن در روستای لزربن تاسیس شد، گفت: در کتب گوناگونی نظیر کتاب خاندان علامه، میرزا کوچک خان سردار جنگل و دیگر کتب تاریخی تنکابن بر محوریت روستای لزربن تاکید شده و بسیاری از رجال سیاسی و روحانیت مبارز از این منطقه برخاسته‌اند.

عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه گیلان بازار هفتگی یکشنبه در روستای لزربن را که پس از مسجد بنا شده دلیل دیگری بر قدمت فرهنگی و تاریخی و محوریت روستا دانست و افزود: از رونق بازار هفتگی لزربن همین توصیف بس که تنها هشت تا ۱۰ قصاب در هر هفته مسئول ذبح احشام برای مصرف مردم منطقه بودند و بسیاری از مردم و بازاریان از روستاها و شهرهای مجاور برای خرید و فروش محصولات به این بازار مراجعه می کردند.

میرابوطالبی با بیان اینکه فرزندان ملامحمدرحیم به دلیل مخالفت با رضاشاه از این منطقه تبعید شده و یا به زندان قلعه تهران فرستاده شدند، تاکید کرد: آیت اله شیخ نورالدین خلعتبری فرزند ایشان با نهضت جنگل مکاتبه داشته و برای تقویت قوای جنگل به میرزاکوچک خان کمک های مختلفی مثل فشنگ و اسلحه ارسال می کرد که پس از تبعید فرزندان موسس مسجد، ابنیه و اماکن مذهبی به فراموشی سپرده شد و بسیاری از تالیفات این بزرگواران نابود شد.

وی که عضو انجمن میراث فرهنگی تنکابن است از تلاش‌های مستمر و مکرر برای ثبت این اثر طی ۵ سال اخیر خبر داد و تصریح کرد: دلایل مختلفی برای ثبت بنا از طرف سازمان میراث مطرح شد تا اینکه سرانجام به علت فرسودگی بنا مسجد جدید به همت اهالی با تصرف بخشی از بنای مسجد قدیم ساخته شد.

عضو هیئت علمی گروه فلسفه دانشگاه گیلان از برخی شواهد دال بر قدمت مسجد نظیر بریده های قرآن و یک دستخط روسی که در دیوار مسجد وجود داشت سخن گفت و تاکید کرد: قرآن‎های مندرس داخل زنبیلی در داخل دیوار مسجد قرار داشت که بنده آن ها برای احراز هویت و قدمت به تهران بردم اما غیر از آن دستخط روسی که متعلق به سال های قبل از ۱۹۰۵ میلادی بود مابقی قدمت تاریخی طولانی نداشتند.

پس از گفتگو با این مطلع محلی که می‌گوید: شواهد گوناگونی در دست دارد تا قدمت مسجد را ثابت کند اما به علت حلول ماه رمضان امکان مسافرت به منطقه را ندارد به سراغ یکی از نوادگان ملامحمدرحیم رفتم، وی فرزند علاءالدین خلعتبری و نوه میرزا یحیی پسر ملامحمدرحیم خلعتبری است.

یحیی خلعتبری در گفت‌وگو با ایسنا تاریخ ولادت پدرجد خود را بنابر کتب و مستندات سال ۱۲۳۰ شمسی معرفی کرده و می گوید: ایشان پس از گرفتن اجتهاد به لزربن بازگشت و مسجد قدیم را بنا نهاد و پس از آن حوزه علمیه رحمتیه را ساخت که اکنون تنها بخشی از بنای مسجد برجای مانده و حوزه علمیه کاملا از بین رفته است.

وی شیخ نورالدین فرزند آیت اله ملامحمدرحیم را رئیس نهضت جنگل در محال ثلاث معرفی و تاکید کرد: بنابر شواهد موجود و عکسی که از شیخ نورالدین در کتاب میزرا کوچک خان سردار جنگل وجود دارد می توان استنباط کرد که میزرا کوچک به لزربن آمده و شاید مشروطه خواهان و انقلابیون در مسجد به گفت‎وگو نشسته باشند.

خلعتبری قدمت مسجد را بیش از ۱۸۰ سال دانست و با بیان اینکه بنایی به این قدمت که هنوز ایستاده باشد در منطقه وجود ندارد خاطرنشان کرد: منطقه لزربن به علت دسترسی مناسب مرکزیت یافت و تا اکنون مسیرهای متعددی برای دسترسی به روستای لزربن وجود دارد که از سمت شرق به شهر تنکابن، از غرب به شهرستان رامسر و از جنوب نیز به منطقه شیرود ارتباط دارد.

لازم به ذکر است که در گفته‌های میرابوطالبی و خلعتبری، به وجود سه قبر در داخل مسجد اشاره شده که هر یک قبور را به علمایی نسبت دادند اما در بیان قطعیت آن تردید وجود دارد، برای رفع ابهام از این موضوع و اینکه آیا در محل مسجد و داخل آن قبوری بوده به سراغ امام جماعت اسبق مسجد لزربن رفتم، وی مردی ۸۴ ساله بوده که یقینا شواهد و گفتار او به قطعیت قدمت مسجد کمک شایانی خواهد کرد.

حجت‌الاسلام حاج شیخ یعقوب شیخ الاسلامی، امام جماعت سابقه مسجد لزربن و از ‏نیروهای دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم در مصاحبه‌ای با ایسنا اعلام کرد: زمانی که همراه پدرم که خود از شاگردان ملامحمدرحیم خلعتبری (بنیانگذار مسجد لزربن) بود به مسجد می رفتیم، کنار درب ورودی بر سر قبر ملامحمدرحیم این مجتهد بزرگ فاتحه نثار کرده و سپس وارد مسجد می شدیم و یقین دارم که ملامحمدرحیم در داخل مسجد مدفون است و شاید قبور دیگر نیز در مسجد یا اطراف آن دفن شده باشند.

وی در پاسخ به این سوال که چرا سنگ مزار و یا مقبره ای از ملامحمدرحیم در مسجد مشخص نیست خاطرنشان کرد: پس از ترمیم مسجد در ۷۰ سال پیش، مزار در زیر بنای کف مدفون شد مضاف بر اینکه در دوره پهلوی به خصوص رضاشاه، طلاب و علمای دین منفور بوده و حتی پس از فوت، ایشان بسیار ساده دفن شده و قبرشان مشخص و واضح نبود.

حجت الاسلام شیخ الاسلامی با بیان اینکه حوزه علمیه روستای لزربن در زمان این مجتهد بزرگ تا ۸۰ طلبه داشت از اقدام برخی افراد مبنی بر تخریب مسجد سخن گفت و تاکید کرد: این بنای مذهبی و تاریخی چندین بار در هنگامه تخریب قرار گرفت اما هر بار بنا به دلایلی نامعلوم تخریب بنا محقق نشد چون هرکسی که اقدام به تخریب می کرد یا خود از دنیا رفته و یا با دیدن کابوس های وحتشناک از تخریب صرفنظر می کرد و این یکی از دلایل اخلاص بانی مسجد لزربن است.

وی با اشاره به اینکه فرزندان ملامحمدرحیم زمین‌های متعلق به پدر که شامل مسجد و بازار و برخی حاشیه آن بود را وقف کردند افزود: این عالم ربانی دارای کتب و تالیفات متعددی بود که پس از تبعید و زندانی شدن فرزندانش مستندی در دست نیست، ضمن اینکه گفتنی است ۲ تن از پسران ملارحیم بنام های میرزا یحیی و نورالدین در صحن اتابکی حضرت فاطمه معصومه (س) به خاک سپرده شدند.

با مسجل شدن قدمت مسجد و نیز مدفون بودن حداقل یک عالم مجتهد در داخل آن به سراغ رئیس اداره میراث فرهنگی و گردشگری تنکابن رفتم تا از او علل عدم ثبت این اثر باستانی و تاریخی راجویا شوم.

سعید بهادری رئیس اداره میراث فرهنگی شهرستان تنکابن در گفت‌وگو با ایسنا به نواقص موجود در پرونده اشاره کرد و افزود: در چندین نوبت پرونده مسجد لرزبن برای ثبت در فهرست آثار ملی به مرکز استان و از آنجا به وزارتخانه ارسال شد اما دلایل علمی در این قضیه وجود دارد.

وی با بیان دلایل عدم ثبت اثر گفت: در جوابیه میراث آمده است با توجه به اینکه بخشی از ساختمان مسجد لزربن ازبین رفته و دقیقا در همان فضا یعنی نیمه جنوبی، مسجدی جدید بنا شده است بنابراین قابلیت بازسازی مسجد وجود نداشته و ساختمان نیز هم اکنون نیمه متروکه است.

رئیس اداره میراث با انتقاد از عملکرد اداره اوقاف در برخی اقدامات خودسرانه برای بازسازی و یا ساخت اماکن مذهبی تاریخی تصریح کرد: امکان اینکه مسجد جدید در محل دیگری تاسیس شود وجود داشت و یا حتی المقدور مجاور بنای باستانی، مسجد جدید ساخته می شد تا امکان ترمیم بنای تاریخی وجود داشته باشد، چراکه حفظ ابنیه قدیمی مذهبی علاوه بر ارزش دینی و عبادی باعث تقویت اعتقادات مردم نیز می‌شود.

به گزارش ایسنا، نه تنها بنای مسجد لزربن از لحاظ تاریخی و سیاسی قدمت داشته و محل تجمع مومنین و انقلابیون بود بلکه محرز شدن وجود قبر یک عالم مجتهد و فرزانه که از رجال نامی شهرستان بوده لزوم مداخله وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و همچنین مراکز دینی و مذهبی مربوط ضروری به نظر می‌رسد.

منابع مورد استفاده برای این گزارش به شرح ذیل است:

کتاب نسب‌نامه خاندان علامه نوشته صمصام‌الدین علامه که تنها ۲۰۰ مجلد چاپ و در اختیار این خاندان قرار دارد.

کتاب تاریخ تنکابن نوشته دکتر علی اصغر یوسفی‌نیا

کتاب فرهنگ و مفاخر تنکابن تاریخی نوشته محمد واعظی

کتاب تاریخچه و نسب‌نامه خاندان خلعتبری نوشته پژمان خلعتبری

کتاب تاریخ مشرطه (تنکابن تا فتح پایتخت) نوشته عزیز عیسی پور

منبع:ایسنا