ناهار و عصرانه در خـزینه و سربینه حمام کن

«حمام» تاریخی محله «کن» جان دوباره می‌گیرد. تصویب نهایی بودجه برای مرمت و بازسازی حمام قدیمی محله «اسماعیلیان» کن، نوید روزهای خوش برای ثبت هویت تاریخی این محله می‌دهد. حمامی قدیمی با معماری جذاب که سال‌ها پشت درهای آهنی و زنگ زده جا خوش کرده بود.

خزینه

همشهری آنلاین_ سمیرا باباجانپور: حمام، در روزگاران گذشته، نشانه فرهنگ و اصالت محله‌ها محسوب می‌شد و روستایی که بیشترین حمام را داشت به روستایی با مردمانی سالم و با فرهنگ شهره بود. تقریباً همه ۵ محله روستای کن قدیم صاحب حمام بودند. براساس روایت اهالی، حمام محله «بالان» که سال‌ها پیش از بین رفته است، از بقیه حمام‌ها قدمت بیشتری داشته. حمام زیبای محله «سرآسیاب» تخریب و به حمامی جدید تبدیل شد که هنوز هم فعال است و حمام محله «دارقاضی» نیز سال‌ها است بدون استفاده رها شده است.

در میان حمام‌های قدیمی محله کن، حمام قدیمی محله اسماعیلیان با معماری جذاب و متفاوت مورد توجه مسئولان قرار گرفته و با پیگیری اهالی محله و اعضای شورایاری قرار است جان دوباره بگیرد. «علیرضا بزرگی»، دبیر شورایاری محله کن، می‌گوید: «هفته گذشته، مهندس ناظر طرح‌های عمرانی سازمان میراث فرهنگی از حمام تاریخی کن بازدید کرد. معاون فرهنگی و اجتماعی شهردار منطقه ۵ نیز با بازدیدهایی که از این حمام تاریخی به عما آورد به لزوم بازسازی آن تأکید داشت و این روند موجب شد تا شهرداری منطقه ۵ به کمک سازمان زیباسازی و سازمان میراث فرهنگی، برای بازسازی و مرمت این بنای تاریخی وارد عمل شود وخوشبختانه بودجه لازم برای این کار در نظر گرفته شده است. گمانه‌زنی‌ها بر این است که این حمام پس از مرمت به یک موزه محلی، رستوران و مرکز گردشگری تبدیل شود. »

بقچه ترمه گرانقیمت و حمام اسماعیلیان

در آهنی زنگ زده حمام که باز می‌شود، بوی نای و رطوبت روی صورتمان پاشیده می‌شود. از هر پله آجری که پایین می‌رویم، نفس کشیدن سخت‌تر می‌شود. هوای حمام قدیمی محله اسماعیلیان کن سنگین است. نور از روزنه‌های طاق‌های آجری حمام، ‌گویی دزدکی به اندورنی حمام سرک می‌کشد. تقریباً ۲۰ پله پایین آمده‌ایم. آن بالا روی گنبدهای طاق حمام، صدای پای بچه‌ها سکوت حمام را می‌شکند. این دیوارهای آجری جا مانده از تاریخ با اینکه یکی در میان بیرون زده‌اند، مقاوم‌تر آن چیزی هستند که فکرش را می‌کنیم. این دیوارها پیش از اینکه خشت و آجر و گل و سنگ باشند، صندوقچه‌ای از نجوای مردان و زنانی هستند که روزگاری در این بنای قدیمی رفت‌وآمد می‌کردند. حمام قدیمی محله اسماعیلیان تنها یک بنای تاریخی نیست. گنجینه‌ای از هویت و فرهنگ مردمانی است که در محله‌ای با بیش از ۲۰۰۰ سال قدمت، زندگی می‌کنند. روایت‌هایی زیادی در میان مردمان کوچه و خیابان درباره ساخت این حمام وجود دارد. اما شنیدنی‌ترین روایت به داستانی بر می‌گردد که روزی یکی از ثروتمندان محله اسماعیلیان «بقچه‌ترمه» حمام می‌بندد و از آنجایی که در محله حمام نداشتند، راهی محله بالان می‌شود. هنوز بقچه ترمه را پهن نکرده، مردی به کنایه می‌گوید: «به جای بقچه گرانقیمت، برای خودتان حمام درست کنید. »

حمامی که به تاریخ پیوست

«علی حاج رجب»، یکی از پیرمردهایی است که خاطرات زیادی از حمام قدیمی محله کن دارد. وقتی از او درباره تاریخ این حمام می‌پرسیم، می‌گوید: «آخرین باری که پا در این حمام گذاشتم، چند هفته پیش از تعطیلی آن بود. چند سال آخری که این حمام باز بود، «خزینه»، جایش را به دوش آب گرم و سرد داده بود. اما به سبب اتفاق‌هایی این حمام بسته شد. ضمن اینکه دیگر این حمام دخل و خرجش جور در نمی‌آمد. در همه خانه‌ها حمام ساخته بودند و مردم احساس نیاز نمی‌کردند تا به حمام بیرون بروند. حمام چند سالی به حال خود رها شد تا سال ۱۳۸۰ میراث فرهنگی آن را ثبت و سندش را به یکی از بخش‌های دانشگاه شهید «بهشتی» واگذار کرد. البته بخش معماری دانشگاه شهید بهشتی برای احیای دوباره حمام تلاش کردند. روی دیوارهایی که سیمان کشیده شده بود را به آرامی تراشیدند تا آجرهای اصلی را بیرون بیاوردند و این‌گونه هویت اصلی حمام مشخص شود. بنا را هم مقاوم‌سازی کردند تا باد و باران خرابش نکند. بعد از آن کار را نیمه‌کاره رها کردند. »

فخرفروشی با صابون

وقتی از پله‌های حمام پایین بروید، در فضایی که به نظر «سرحمام» باشد، با طاق‌نماهایی مواجه می‌شوید که گویا محل نشستن افراد بوده است. وقتی درباره این طاق‌نماها از پیرمرد قدیمی محله یعنی حاج «‌شعبانعلی محمدخانی» می‌پرسیم، می‌گوید: «مردم برای آماده شدن و رفتن به حمام، رسم و رسوماتی داشتند. به قولی داراها یا کسانی که وضع مالی‌شان خوب بوده، «دلاک» داشتند. دلاک‌ها وسیله و لباس طرف را توی طاق‌نما می‌گذاشتند. زمان ما این‌گونه نبود، اما قدیم‌ترها می‌گفتند که چند نفر از افراد ثروتمند محله که پول بیشتری می‌دادند، برای خودشان طاق‌نمای مخصوص داشتند که لباس‌هایشان را در آن می‌گذاشتند و موقع بیرون آمدن از حمام در آنجا می‌نشستند و با اقوام گپ می‌زدند. حمام رفتن هم برای خودش داستانی داشت. بیشتر اوقات، صبح تا ظهر طول می‌کشید. تعریف می‌کردند که حتی بعضی زنان با خودشان ناهار و عصرانه به حمام می‌بردند.» در حمام مردانه رعایت سن و سال و مقام اجتماعی خیلی مهم بود. زمانی که بزرگ محل در حمام نبود، کسی حق نداشت در طاقنمای او بنشیند. از رفتارهای جالب در حمام مردانه این بود که از صابون‌های کوچک شده، استفاده نمی‌کردند و مردم برای اینکه توانایی خود را نشان بدهند، همیشه یک قالب صابون بزرگ در کیسه حمام خود می‌گذاشتند و در حمام به رخ جماعت می‌کشیدند. البته در حمام مردانه، جوان‌ترها برای اینکه احترام خود را به بزرگ‌ترها نشان بدهند، پشت او را «کیسه» می‌کشیدند.

معماری عجیب حمام

حمام تاریخی کن، چندین پله پایین‌تر از سطح زمین است. حکمت پایین بودن حمام‌ها این بوده که بتوانند خزینه را به وسیله آب‌های سطحی پر کنند. یعنی دریچه‌ای جوی کوچه را به سوی خزینه حمام منحرف و پس از ورود به حمام از طرف دیگر، دریچه‌ای بزرگ آب را به سمت جوی هدایت می‌کرده است. «سربینه» یا مدخل ورودی حمام، جایی بوده که «حمامی» پشت میزش نشسته و حجره‌های رختکن را نشان می‌داده است. سقف سربینه را به شکل گنبد می‌ساختند و پنجره‌های تعبیه شده در این گنبد، نور را به داخل حمام راه می‌داده است. رختکن هم در «سربینه»، حجره‌هایی گود و باریک نزدیک به نیم‌متر بالاتر از سطح زمین قرار داشتند و محلی برای رختکن و بر تن کشیدن لنگ بوده است. میان صحن حمام و «سربینه»، راهرو باریک و بلندی قرار دارد که حوضچه آب ولرمی در آن تعبیه می‌شده است. این حوضچه‌ها و راهروهای باریک به این دلیل ساخته می‌شدند که هنگام ورود و خروج از حمام، سرما و گرمای ناگهانی موجب سرماخوردگی نشود. بخاری که در این راهرو جمع می‌شده، واسطه‌ای میان گرما و سرما بوده است. صحن حمام ۲ قسمت و به شکل «گلابی» ساخته شده بود. دور تا دور حمام هم حجره‌هایی ساخته می‌شد که «شاه نشین» نام داشته و بیشتر جایی برای بزرگ‌ترها، سرشناس‌ها و پولدارهای محله بوده است. «تون» در زیر «خزینه» و از طریق راهرویی در پشت حمام جدا می‌شد. «تون تاب» یا «حمامی» با زیر و رو کردن آتش و افزودن هیزم، خزینه را گرم نگه می‌داشت. دودکش‌های بلند و آجری دود ناشی از تون را به خارج از محوطه حمام هدایت می‌کرد تا تکمیل‌کننده معماری دقیق ایرانی باشد. چه از بابت شکل و چه کاربرد. سیستم آب‌رسانی در این حمام به شکل شگفت‌آوری طراحی شده بود و خزینه آن هم به‌گونه‌ایی بود که آب خیلی به آسانی گرم می‌شد. ضمن اینکه برخلاف بسیاری از حمام‌های سنتی، این حمام ۲ بخش مردانه و زنانه داشت و اهالی محله برای حمام رفتن نیاز به شیفت‌بندی نداشتند.

منبع:همشهری