آشنایی با مجموعه تاریخی بسطام شاهرود – سمنان

بسطام در دوره‌های قبل از سلجوقی تا قاجار ساخته شده و شامل بقعه متبرکه امام‌زاده محمدبن جعفر صادق(ع) و آرامگاه بایزید بسطامی، صومعه بایزید، مسجد بایزید و ایوان الجایتو، آرامگاه غازان، مسجد و منار سلجوقی و مسجد جامع و برج کاشانه و مدرسه شاهرخیه است. این بناها از معماری زیبا و جالبی برخوردارند.
گچ‌بری‌های ارزنده‌ای در محل صومعه و محراب ایلخانی بنا به چشم می‌خورد. این بناها در دوره‌های مختلفی ساخته شده است که اکثر آن مربوط به دوره سلجوقی و ایلخانی است مناره این بنا مشابه سایر مناره‌های سلجوقی است و از گره چینی آجری زیبایی تشکیل شده است.
همچنین دو محراب که یکی در مسجد جامع و دیگری در مسجد جنبی (مجموعه بایزید) قرار دارد که در نوع خود یک شاهکار گچبری محسوب می‌شود، مجسد چوبی در سه دوره سلجوقی، ایلخانی، مغولی تغییر پیدا کرده است.
محراب این مسجد که یک محراب گچبری زیبا دارد به دست هنرمند مهندس‌المعمار محمود دامغانی خلق شده است.
این مسجد در دوره سلجوقی مربع شکل و در فضای کوچکی با سقف گنبدی و محراب گچبری ساخته شد که در دوره ایلخانی تخریب و به‌صورت مربع شکل گسترش یافته که در کاوش‌های به‌عمل آمده محراب و اثر پایه‌های بنای قبلی به دست آمده است که توسط مهندسان میراث، مرمت شده است.
بنای ایلخانی هم بعدها در اثر عوامل طبیعی تخریب و در دوره قاجار با پلان مستطیل و بزرگ‌تر از اول ساخته شده با سقف چوبی مسطح پوشیده شده است.
مدرسه شاهرخیه نیز از پلان بسیار جالبی برخوردار است و در حدود 28 حجره در دو طبقه برای استفاده طلاب علوم دینی ساخته شده است.
این مدرسه دارای مسجد، ایوان و زورخانه است. حمام بسطام که در ضلع جنوب شرقی مدرسه شاهرخیه واقع است مشابه سایر حمام‌ها قدیمی از یک ورودی و چند پله که استفاده‌کننده را به سمت پایین راهنمایی می‌کند، تشکیل شده است. سپس به رختکن زیبایی می‌رسیم این فضا دارای 4 سکو برای درآوردن لباس و پوشیدن آن و سپس از طریق یک راهرو با کمی پیچیدگی به سمت گرمخانه راهنمایی شده که گرمخانه نیز دارای فضاهای جانبی است و برای شستشو که در انتهای میز خزانه قرار داشته است که باتوجه به استفاده امروزی به‌جای خزانه در قسمتی از آن دوش تعبیه شد است.
مسجد جامع بنای دیگری است از مجموعه که در ضلع شرقی و محراب گچبری و قسمت‌های شمال و غرب آن از بین‌رفته بود که با پی‌گردی‌ها پایه ستون‌ها به‌دست آمد و قسمت شمال و غرب بازسازی و پایه ستون‌ها در داخل حیاط با آجر فرش مورب مشخص شده است. این بنا همانطور که گفته شده بود دارای محرابی گچبری شده زیبا است که در دوره قاجار مرمت شده است، برج‌کاشانه برجی است آرامگاهی متصل به مسجدجامع که پلانی از بیرون دندانه‌دار است که در دوره ایلخانان مغول ساخته شده است و دارای سردابی است و پله‌ای آن‌را به بالای برج وصل می‌کند که از داخل دیواره برج می‌گذرد. پوشش خارجی بنا فروریخته یا اجرا نشده است، ولی پوشش‌زیرین (گنبد فعلی) موجود است.

داخل بنا به‌صورت هشت‌ضلعی با طاق‌نماهای زیبایی است که احتمالا در دوره قاجار اندودگچ داشته است، مرمت‌های انجام شده بر روی بناهای مجموعه به شرح ذیل است:

استحکام‌بخشی‌های لازم در بقعه اصلی و پی‌سازی و پی‌بندی خاک‌برداری و یافتن پلان مسجد سلجوقی و مسجد ایلخانی در زیر مسجد چوبی قاجاری (که در مسجد سلجوقی آثار محراب گچبری شده زیبایی که عمدا خرد شده بود به‌دست آمد) مرمت نقاشی‌های دوره صفوی تعویض کاشی‌های گنبد امام‌زاده محمد(ع) بازسازی سقف ضلع غربی مدرسه شاهرخیه مرمت و استحکام بخش‌های لازم در قسمت‌های مختلف مسجد و مدرسه و کتابخانه و زورخانه و حجره‌های آن پی‌سازی لازم در مسجد جامع بازسازی ضلع شمالی و غربی مسجد جامع براساس پی‌گردی‌های لازم و یافتن پایه‌های اصلی انجام عملیات مطالعاتی در قسمت‌های مختلف مجموعه مرمت سردر مسجد جامع و نماهای اصلی مجموعه در ضلع غربی مرمت‌های لازم در ایوان الجایتو و ایوان غربی و تثبیت تزئینات مربوطه طراحی و ساخت دیوار حریم مناسب در ضلع شمالی و در ضلع شرقی با یک دروازه ورودی هماهنگ با مجموعه از این مجموعه دو بنا به شرح ذیل به‌ثبت آثار ملی رسیده‌اند
برج کاشانه (برج آرامگاهی است نزدیک مسجد جامع) در تاریخ 1310 به شماره 69 در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است.
مسجد شیخ بسطامی (مسجد چوبی) در سال 1310 به شماره متر است 110x در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است ابعاد این بنا حدود 68200 است.

منبع:همشهری