آب‌انبارهای خراسان شمالی بناهای استوار معماری
فن ساختمان و شيوه معماری در ساختمان آب‌انبارها دارای اعتبار خاصی است، چراکه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته‌سنجی بسيار به مسائل عمدهای چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، مسئله اندود داخل بنا، تهويه، تصفيه و جلوگيری از آلودگی آب، توجه كامل داشته‌اند.
هنر تزئین نمای خارجی اين آب‌انبارها ، به‌خصوص سردر ورودی آنها و در برخی از موارد، انتخاب اشعار جالبی برای كتيبه بالای سردر، همگی نشان‌دهنده آن است كه اين بناها با بسياری از ويژگی‌ها و روحيات ساكنان پيرامون خود، ارتباط نزديك و مستحكمی داشته‌اند.
در ادامه گزارش با تعدادی از آب‌انبارهای استان خراسان شمالی آشنا می‌شویم.
آب‌انبار اندقان
بنای آب‌انبار در حاشيه شرقی روستای اندقان، در جلگه سنخواست واقع در ۶۵ کيلومتری شمال شرق شهر جاجرم در استان خراسان شمالی واقع شده و به شماره ۲۲۲۰۶ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تاريخ ساخت اين بنا مربوط به دوره پهلوی اول است. مردم محلی به آن حوض انبار می‌گویند.
اين آب‌انبار که درواقع يک حوض انبار است که با استفاده از آجر ساخته شده است. اين حوض انبار در عمق ۵,۳۰ متری در زیرزمین قرار گرفته است. به‌وسیله ۱۳ پله که ارتفاع هرکدام ۴۰ سانتی‌متر است به سمت پايين حرکت می‌کنیم. سقف اين پلکان با استفاده از يک طاق گهواره‌ای به‌صورت ضربی ساخته شده است. ارتفاع اين سقف ۲۰۰ سانتی‌متر تا زير طاق (جايی که طاق شروع می‌شود) و در کل ۵۵/۲ متر است.
مخزن اين حوض انبار با مقطع دايره به قطر شش متر و ارتفاع ۵۵,۹ متر از کف، بسيار عظيم به نظر می‌رسد. کف اين مخزن در عمق ۳۰.۵ متری در عمق زمين قرار گرفته است و از بيرون ۲۰.۴ متر ارتفاع دارد.
داخل اين آب‌انبار با استفاده از ساروج اندود شده است. آب اين حوض به‌وسیله آب قنات تأمين می‌شده است.
طرز کار اين حوض انبار به اين شکل بوده که آب تا ارتفاع زيادی در داخل مخزن جمع می‌شده است. در پايين اين مخزن در قسمت پاشیر لوله‌ای قرار دارد که در سر آن شير آبی قرار داشته که مردم برای برداشتن آب از آن استفاده می‌کردند.
آب‌انبار فرطان
اين بنا در مرکز روستای فرطان از توابع دهستان آذری شهرستان اسفراين واقع و به شماره ۲۳۷۵۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تاريخ ساخت اين بنا با توجه به شواهد معماری و مصالح به‌کار رفته و نيز اطلاعات جمع‌آوری شده از ساکنان روستا،مربوط به دوره قاجاريه است و در دوران پهلوی نيز مورد مرمت قرار گرفته است.
بنای آب‌انبار فرطان از بخش‌های مختلفی ساخته شده است که قسمت‌های عمده آن به شرح زیر است:
– سردر تزئينی
-راه‌پله و پا شیر
– هواكش و بادگير
– پوشش منبع ذخيره آب
در ضلع شرقی اين آب‌انبار يک سردر تزئينی وجود دارد که بر اثر ساخت و ساز مسدود شده است. در همين بخش راه‌پله و پاشیر قرار داشته که به‌علت گسترش مسجد و ريختن خاک پر شده است. تنها بخش‌هایی که از اين بنا باقيمانده پوشش منبع ذخيره آب و بادگير است. مصالح به‌کار رفته در بنا عبارت‌اند از آجر، لاشه‌سنگ، خشت خام و ملات ساروج و سيمان است. در سال‌های اخير تمام اطراف بنا را ساختمان مسجد و آشپزخانه آن احاطه کرده است و تنها ضلع شمالی آن به فضای آزاد راه دارد که در گذشته از اين فضا برای تأمين آب آب‌انبار استفاده می‌شده است. اين بنا دارای يک گنبد آجری است که در چندين دوره مورد مرمت قرار گرفته است. تاريخ ساخت آن مربوط به دوره قاجاريه است و در دوره پهلوی از یک‌لایه خشت خام برای حفاظت بيشتر استفاده شده است.
حوض انباربینی دنباله
بنای حوض انباربینی دنباله در غرب شهرستان جاجرم، دهستان مياندشت، بخش مركزی و در حدود ۱۳ كيلومتری غرب شهر درق واقع شده و به شماره ۲۳۲۵۸ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تاريخ ساخت اين بنا با توجه به شواهد معماری و مصالح به‌کار رفته و نيز اطلاعات جمع‌آوری شده از ساکنان روستا، مربوط به دوره قاجاريه است.
بناي حوض انباربينی دنباله از دو بخش مخزن آب و دهليز ورودی تشکيل شده است. مخزن آب دارای پلان دایره‌ای به قطر ۵,۳ متر است و يک راهروی مستطيلی به طول ۶۰/۲، در جنوب آن قرار دارد. سقف راهرو پوشش قوسی دارد و مخزن آب نيز با يک گنبد نیم‌دایره پوشش داده شده است. در بام مخزن آب حفره‌ای برای تأمين نور فضای داخلی تعبيه شده است.البته در بدنه ديواره سنگی مخزن نيز پنج نورگير وجود دارد که شايد برای تهويه هوای داخل در اين قسمت اجرا شده است.
آب‌انبار ارغن آباد
بنای حوض انبار ارغن‌آباد در چهار کیلومتری شمال غرب شهر جاجرم از توابع استان خراسان شمالی واقع و به شماره ۲۲۲۱۱ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تاريخ ساخت اين بنا با توجه به شواهد معماری و مصالح به‌کار رفته و نيز اطلاعات جمع‌آوری شده از ساکنان روستا، مربوط به قرون متأخر اسلامی است. سقف بنا که ظاهراً با تخته‌سنگ پوشیده شده بود در اثر حفاری‌های قاچاق از بین رفته و در کف بنا خاک انباشته شده است. باوجود این کف بنا حدود دو متر از سطح زمین پایین‌تر است.
ورودی این سازه که یک متر عرض دارد در ضلع جنوبی قرار گرفته است. با توجه به وجود تخته‌سنگ‌های ماسه‌ای در بین خاک‌های حاصل از حفاری‌های قاچاق به احتمال فراوان جنس این تخته‌سنگ‌ها با برون‌زدهای صخره‌ای در تپه نزدیک این سازه شباهت فراوان دارد و به احتمال فراوان از همین تپه استخراج شده است. در ضلع غربی این سازه اثری از یک جوی آب باقی مانده که احتمالاً زمانی آب را به سمت این سازه هدایت می‌کرده است. این بنا ازنظر شیوه ساخت در زیرزمین و تکینیک ساخت با استفاده از قلوه‌سنگ‌های گرد و ملاط آهک که به‌صورت عایق عمل می‌کرده، در منطقه منحصر به‌فرد است.
آب‌انبار خوش
آب‌انبار خوش در مرکز روستای خوش علیا از توابع شهرستان اسفراين واقع و به شماره ۲۳۷۵۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. تاريخ ساخت اين بنا با توجه به سنگ‌نوشته سردر آن در سال ۱۳۷۳ هجری قمری توسط نوه کربلايی محمد نوروزی‌پور در دوم محرم همان سال ساخته شده است.
اين آب‌انبار از چهار بخش ساخته شده است که به این ترتیب است:
-سردر تزئينی
-راه‌پله و پا شیر
-هواكش و بادگير
-پوشش منبع ذخيره
سردر ورودی بنا با عرض ۱۵,۲ متر و ارتفاع ۵.۲ اجرا شده است که پس از آن يک راه‌پله با طول چهار متر به‌وسیله ۱۱ پله مسير را به سمت منبع ذخيره آب هدايت می‌کند. بعد از پاشیر دو عدد منبع ذخيره آب به شکل مستطيل با پوشش آجری قرار دارد. بر روی اين دو منبع سقف گنبدی شکلی وجود دارد که حفره‌ای برای تهويه هوا بر روی آن تعبيه شده است. مصالح مورد استفاده در اين بنا عمدتاً آجر، ساروج و آهک است.