به گزارش ایرنا، اصفهان با وسعت بیش از ۱۰۷ هزار کیلومترمربع ظرفیت‌های گردشگری و طبیعی قابل توجهی (از ورزنه تا نطنز، اردستان و سیازگه) دارد که از شمال تا جنوب این استان گسترده شده است.

منطقه نمونه گردشگری مرنجاب در شمال شهرستان آران و بیدگل هم یکی از بکرترین و زیباترین کویرهای کشور است که از شمال به دریاچه نمک، از غرب به کویر مسیله، دریاچه حوض سلطان و حوض مره و از شرق به پارک ملی کویر منتهی می‌شود.

این منطقه با برخورداری از ظرفیت فعالیت‌هایی مانند کویرنوردی، آفرود، موتورسواری، سافاری، شترسواری، اسکی روی شن و ماسه تا پیش از شیوع ویروس کرونا سالانه میزبان ده‌ها هزار نفر گردشگر داخلی و خارجی بود.

تغییرهای ناشی از میزان و شدت استفاده از محیط کویر، آسیب به گونه‌های گیاهی و جانوری و در نهایت تخریب سیمای کنونی مرنجاب در این میان از جمله مسائل مهمی به شمار می‌رود که عده‌ای از دوست‌داران محیط زیست منطقه و استان را نگران کرده است.

از سوی دیگر برخی بر این باور هستند که مسیر دسترسی مرنجاب به دلیل تلفات و خسارت‌های زیاد به ویژه برای افراد ناآشنا به منطقه باید در گام نخست ساماندهی شود و دست‌کم قرار گرفتن آن در حوزه راه‌های روستایی برای دریافت ردیف بودجه اختصاصی را ضروری می‌دانند.

مرنجاب و محدودیت‌های گردشگری

مدیر تورهای داخلی یک آژانس مسافرتی در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: کویر مرنجاب ظرفیت‌های قابل‌توجهی در حوزه گردشگری دارد و همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است.

ساسان عبداللهی افزود: مرنجاب دارای جاذبه‌های طبیعی و تاریخی است که به دلیل نزدیکی به تهران با استقبال زیادی روبه‌رو می‌شد و تورهای این کویر در گذشته همواره در صدر فهرست تورهای داخلی آژانس‌های مسافرتی پایتخت قرار داشت.

وی گفت: محدودیت‌های ایجاد شده در چند سال گذشته برای تورهای اتوبوسی مرنجاب در شهرهای اطراف این کویر موجب دلسردی متولیان آژانس‌های مسافرتی و در نهایت حذف تور کویر مرنجاب از فهرست تورهای داخلی آژانس‌ها شد.

مدیر تورهای داخلی یک آژانس مسافرتی تصریح کرد: حذف تورهای اتوبوسی آژانس‌های مسافرتی هم موجب تغییر سبک تورهای ورودی به کویر مرنجاب شد؛ به طوری که تورهای آف‌رود رونق گرفت و به راحتی محدودیت‌ها را دور زدند، در حالی که نیازی به دریافت مجوز نبود.

وی اضافه کرد: تبدیل تورهای مجوزدار اتوبوسی به تورهای آفرود معضل‌های زیادی به همراه داشت که یکی از آخرین موارد آن ماجرای تعقیب و گریز کل وحشی در مرنجاب بود و اینکه مسوولان برگزاری این تورها هم به هیچ نهادی پاسخگو نیستند.

الزام مدیریت ورود بی‌ضابطه به مرنجاب

مدیر کاروان‌سرای مرنجاب به خبرنگار ایرنا گفت: کویر هم مانند همه مکان‌های گردشگری در کشور ظرفیتی از لحاظ تعداد گردشگران ورودی به آن دارد که باید مورد توجه نهادهای مربوطه قرار بگیرد.

سعید حیدریان افزود: ورود و خروج بی‌ضابطه و بدون حساب و کتاب گردشگران به منطقه مرنجاب معضل‌ها و مشکل‌های زیادی از گذشته تا کنون به همراه داشته است که رفع آنها به برنامه‌ریزی و ظرفیت‌سنجی در منطقه نیاز دارد.

وی ادامه داد: راه‌اندازی سایتی که ظرفیت‌های ورود گردشگران را هر هفته اعلام کند تا گردشگران با برنامه‌ریزی و نام‌نویسی وارد کویر شوند از ضرورت‌های کنونی به شمار می‌رود که مورد غفلت قرار گرفته است.

حیدریان اضافه کرد: اعلام ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها به کویر مرنجاب یکباره، بدون برنامه‌ریزی و زمان‌بندی می‌تواند ضربه به پیکره گردشگری کویری وارد کند که تا سالیان سال هم ادامه داشته باشد.

مانور رسانه‌ای، ضربه‌ای به پیکر کویرنوردی

یکی از سرمایه‌گذاران هم تصریح کرد: اعلام ممنوعیت و محدودیت ورود به منطقه مرنجاب و مانور گسترده رسانه‌ای نه تنها ضربه جبران‌ناپذیری به پیکره گردشگری در شهرستان آران و بیدگل می‌زند، بلکه موجب ضربه اقتصادی شدید به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی این شهرستان نیز می‌شود.

وی که تمایلی به درج نامش در این گزارش نداشت، افزود: اعلام ممنوعیت و به دنبال آن مانور رسانه‌ای مبنی بر ممنوع شدن ورود گردشگران در این شرایط اقتصادی، سرمایه‌گذاران بخش خصوصی را ناامید می‌کند و تعطیلی اماکن گردشگری در منطقه را به همراه خواهد داشت.

این سرمایه‌گذار بخش خصوصی گفت: اعلام ممنوعیت‌ها به اقامتگاه‌ها و مجموعه‌های گردشگری شهرستان آران و بیدگل ضربه می‌زند، در حالی که گردشگران از ده‌ها راه فرعی دیگر به منطقه مرنجاب سفر می‌کنند.

وی تصریح کرد: اعلام تعطیلی و ممنوعیت‌ها موجب ایجاد ذهنیت منفی بین گردشگران می شود و تا سال‌ها هم اثر منفی خود را برجا می‌گذارد.

این سرمایه‌گذار تاکید کرد: کنار گود نشستن و تنها انتقاد کردن از ورود گردشگران دردی را دوا نمی‌کند و باید منتقدان راهکار عملی ارایه بدهند.

ضرورت تغییر سبک گردشگری در مرنجاب

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آران و بیدگل در گفت و گو با ایرنا اظهارداشت: تغییر در سبک گردشگری کویر مرنجاب در شرایط کنونی ضروری است و با توسعه انواع گردشگری میسر می‌شود.

سیدحسین چاکری افزود: با توجه به ظرفیت‌های کویر مرنجاب، توسعه گردشگری تخصصی از جمله نجوم، گردشگری با علایق ویژه و گردشگری سلامت می‌تواند تغییر در سبک گردشگری و به دنبال آن توسعه منطقه را به همراه داشته باشد.

وی از مهمترین مشکلات کنونی کویر مرنجاب را تعیین تکلیف مسیر دسترسی آن به عنوان جاده گردشگری و تصویب در هیات وزیران برشمرد و گفت: ساماندهی جاده می‌تواند موجب ورود سرمایه‌گذاران بیشتر و به دنبال آن رونق بیش از پیش گردشگری شود.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آران و بیدگل اضافه کرد: استفاده کاربردی از دریاچه نمک در حاشیه کویر مرنجاب در راستای توسعه گردشگری به ویژه گردشگری سلامت باید در دستور کار قرار گیرد که هماهنگی بین بخشی را می‌طلبد.

وی ادامه داد: طرح ساماندهی در راستای توسعه گردشگری مرنجاب با مدیریت شهرداری آران و بیدگل آغاز شد که در مرحله نخست، اقدام‌هایی از جمله پاک‌سازی و زیباسازی ورودی، تعبیه سطل‌های زباله، تهیه بسته‌های فرهنگی برای ارایه به گردشگران، آب‌پاشی مسیر به منظور جلوگیری از ایجاد گرد و غبار، نصب بنرها و تابلوهای هشداری و معرفی منطقه انجام شد.

چاکری با اشاره به شیوع ویروس کرونا و محدودیت‌های بخش گردشگری در کشور، بیان کرد: در این راستا و برای حفظ سلامت گردشگران تب‌سنجی، توزیع ماسک و دستکش در ورودیه مسیر کویر مرنجاب انجام می‌شود.

وی تصریح کرد: تذکرهای لازم به گردشگران در ورودی مرنجاب برای احترام به فرهنگ ایرانی- اسلامی، محیط زیست و منابع طبیعی هم داده می‌شود تا شاهد اتفاق‌های ناگواری در منطقه نباشیم.

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آران و بیدگل با اشاره به انتشار تصاویری از تلف شدن یک راس کل وحشی، تاکید کرد: گردشگرانی که به محیط زیست و منابع طبیعی منطقه آسیب برسانند، با هماهنگی نهادهای مربوطه شناسایی و برای اعمال قانون به دستگاه قضایی معرفی می‌شوند؛ چنان که در مورد اخیر هم به همین گونه برخورد شد.

وی گفت: بیشتر گردشگران منطقه چارچوب‌ها و ضوابط قانونی و عرفی را رعایت می‌کنند اما در این میان عده‌ای انگشت‌شمار حاشیه‌هایی را به وجود می‌آورند که با حضور گشت‌های انتظامی، منابع طبیعی و محیط زیست امید می‌رود دیگر شاهد موارد این چنینی که موجب جریحه‌دار شدن افکار عمومی می‌شود، نباشیم.

لزوم تقویت اکو توریسم

دبیر کارگروه ویژه مرنجاب در این زمینه به ایرنا گفت: یکی از نکات مهم در سفر به مناطق طبیعی، انتخاب سبک گردشگری مناسب است و در نقاطی مانند کویر مرنجاب نیازمند ترویج اکوتوریسم (بوم گردشگری یا طبیعت‌گردی) هستیم.

امیر سحابی افزود: برای سفر مسوولانه به مناطق طبیعی هم مدیریت مقصد گردشگری و هم آموزش شهروندی می تواند کمک کند که چگونه رفتاری را شاهد باشیم.

وی تصریح کرد: این آموزش‌های دوطرفه کمک می‌کند تا انگیزه و هدف برای سفر مشخص شود.

دبیر کارگروه ویژه مرنجاب بیان کرد: سفر برای آموزش و یادگیری، لذت بردن از طبیعت و شکل‌های طبیعی زمین و جانداران و یا لذت‌های زودگذری است که در نهایت باید بدون آسیب به منظر یا محل زیستگاه صورت گیرد.

احترام به محیط زیست، پیوست مفقود گردشگری

رییس اداره حفاظت محیط زیست آران و بیدگل نیز در گفت و گو با ایرنا تشریح کرد: مهمترین ضرورت در توسعه گردشگری در حاشیه کویرها و پناهگاه‌های حیات وحش، ترویج درست فرهنگ زیست محیطی است که تا به این مهم نرسیم، همین مشکلات زیست محیطی باقی خواهد ماند.

سیدعباس نگهبان افزود: در صورتی که ارزش حیات وحش برای ما ثابت نشود، راحت‌تر از آنکه فکر کنیم نسل یک گونه در مناطق گردشگری حذف خواهد شد.

وی ادامه داد: یکی از معضل‌های مهمی که اداره حفاظت محیط زیست در منطقه کویری مرنجاب با آن دسته و پنجه نرم می‌کند، تعداد زیاد راه‌های دسترسی به منطقه است؛ وقتی نیرو و تجهیزات اداره را با تعداد و تجهیزات متخلفان بومی و غیربومی یا حتی گردشگری غیرهمسو با محیط زیست مقایسه کنیم، کمبودها را بهتر می‌توان درک کرد.

رییس اداره حفاظت محیط زیست آران و بیدگل تصریح کرد: نکته دیگری که به نظر می‌رسد باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد، استفاده از تجربه شکارچیان باسابقه در زمینه شناسایی جزییات منطقه هست که اگر این امر صورت نگیرد و یک ارتباط و تبادل نظری صورت نگیرد، خیلی از موقعیت‌ها را از دست خواهیم داد و شاهد تعدد تخلفات از جانب شاگردان آنها در این زمینه خواهیم بود.

تشکیل کارگروه ساماندهی مرنجاب

مدیر ناحیه یک شهرداری آران و بیدگل از تشکیل کارگروه تخصصی ساماندهی منطقه گردشگری کویر مرنجاب خبر داد و یادآور شد: تشکیل کارگروه خواسته فعالان گردشگری و فرهنگی شهرستان بود که این مهم با واگذاری مدیریت منطقه به شهرداری به ثمر نشست.

حمزه صالحی افزود: مجموعه ناحیه یک شهرداری آران و بیدگل از همه توان و ظرفیت خود برای ساماندهی منطقه مرنجاب استفاده خواهد کرد که در این راستا مرحله نخست طرح ساماندهی این منطقه نمونه گردشگری انجام شد.

وی ادامه داد: منطقه مرنجاب در بین گردشگران شهرت یافته و شایسته است که امکانات و زیرساخت‌های آن پاسخگوی ورود گردشگران داخلی و خارجی باشد.

این مسوول هدف از تشکیل کارگروه تخصصی ساماندهی منطقه گردشگری کویر مرنجاب را بررسی چالش‌ها، مشکلات و ارایه راهکارهای برون‌رفت منطقه مرنجاب از وضعیت کنونی برشمرد تا این منطقه در حد بین‌المللی به جایگاه ویژه خود برسد.

صالحی اضافه کرد: پاک‌سازی و زیباسازی ورودی، تعبیه سطل‌های زباله، تهیه بسته‌های فرهنگی برای ارایه به گردشگران، آب‌پاشی مسیر به منظور جلوگیری از ایجاد گرد و غبار، نصب بنر و تابلوهای معرفی منطقه مرنجاب و ساماندهی جاده انجام شده است.

شهرستان آران و بیدگل با جمعیت افزون بر ۱۰۳ هزار نفر در فاصله نزدیک به ۲۱۵ کیلومتری شمال اصفهان قرار دارد.

منبع:ایرنا

هم اکنون بنا به دلایلی مانند غیربهداشتی بودن محیط و فضای آب‌انبارها، پیدایش شبکه‌ی آب شهری و لوله‌کشی آب بهداشتی، پیشرفت دانش و پیدایش یخچال‌های برقی به جای یخدان‌های گلی و کوزه‌های سفالی، بسیاری از آب‌انبارهای ایران به ویژه در شهرها و نواحی کرانه‌ی کویر از حدود ۳۰ سال پیش به این سو کاربری اصلی خود را از دست داده و این سازه ها که زمانی حیاتی‌ترین عنصر زندگی مردم یعنی آب را نگهداری می‌کرد، اکنون در پهندشت کویر تنها چند آب‌انبار بیابانی و میان راهی در مسیر یزد به مشهد و یزد به ابرقو کماکان استفاده می‌شود.

در برخی روستاهای کم آب ایران، به دلیل نبود آب لوله‌کشی، کماکان آب‌انبارها بهترین محل ذخیره‌سازی آب باران، قنات و سیلاب است و در برخی شهرها و روستاهای کرانه‌های دریای جنوب نیز به دلیل شور، تلخ و بدمزّه بودن آب چاه‌ها، هنوز برکه‌ها و آب‌انبارها مناسب‌ترین راه دسترسی به آب شیرین و گواراست، زیرا آب‌های شور پس از مدّتی انباشته شدن در آب  انبار، نمک و دیگر املاح آن ته‌نشین شده و قابل آشامیدن و گوارا می‌شود، بزرگ‌ترین عیب این برکه‌ها، سرباز بودن و رسوخ گرد و غبار و دیگر عناصر آلاینده است که با افزودن کلر تا اندازه‌ای رفع می‌شود. با این همه هنوز برخی پیرمردهای مشهدی می‌گویند: «آب تصفیّه شده مانند آب آب‌انبارها گوارا و خوش‌طعم نیست.»

اکنون چند دهه است که برخی آب‌انبارها در سراسر کشور متروک مانده و راه‌پلّه و پاشیر آن محلّ انباشت زباله و خاکروبۀ اهالی محل شده و محلّی برای بروز انواع بیماری‌های مسری و رشد حشرات گزنده و ناقل میکروب به ویژه مالاریا و همچنین محلّ استقرار افراد معتاد و ناباب شده است. از این روی از سوی شهرداری‌ها با بستن در و یا اندود راه‌های ورودی، این بناهای عمدتا تاریخی از چرخه‌ی بناهای قابل استفاده، خارج شده‌اند.

برخی نیز تلاش می‌کنند تا این مکان‌ها را با بهانه خطر آفرینی و حوادثی مانند سقوط کودکان و یا گازگرفتگی و خفگی افرادی که به درون مخزن آن می‌روند و یا با هدف افزایش فضاهای عمومی تخریب کنند.

بنابر آنچه گفته شد در این چند دهه، بسیاری از آب‌انبارها مانند آب‌انبار رشید یزد و برخی دیگر ویران شده و برخی دیگر نیز بخشی از فضای آنها ویران و به فضاهای عمومی افزوده شده که گنبد و ساقۀ آب‌انبار یهودی‌ها در خیابان مسجد جامع که اکنون کف خیابان شده، گنبد آب‌انبار چهار سوق شاهی که مخزن کتاب و حیاط کتابخانه‌ی وزیری یزد شده، گنبد آب‌انبار حاج علی صادقیان نعیم‌آباد که پس از تخریب در جهت توسعۀ مسجد جوار آن استفاده شده و آب‌انبار گلشن مهرجرد که پس از تخریب در اختیار هیأت محل گذاشته شده است.

در پی این اقدامات، کارشناسان، معماران و دوستداران آثار تاریخی ایران به واسطۀ کاربری و دانش و مهارت معماران و مهندسان ایرانی که در آب‌انبارها به کار گرفته شده و سال به سال با افزودن آزموده‌های جدید به بهترین شکل ممکن از آغاز تا اواسط دوره‌ی پهلوی دوم، توسعه و تکامل یافته، در اندیشۀ بازسازی، پایداری و باززنده‌سازی این بناها برآمده اند و بر این اعتقادند که اگر به هر دلیل، امکان بهره‌وری دوباره از آب‌انبارها، به سان سده‌های گذشته نیست، حدّاقل از امکانات فضایی آن به نحو شایسته استفاده شود تا از این طریق به کوشش و همّت پیشینیان ارج نهیم و تلاششان را پاس ‌داریم، بنا بر این با تلاش این دلسوزان، راه‌هایی برای بهره‌وری از فضای آب‌انبارها در گونه‌های اقتصادی، خدماتی، آموزشی و تفریحی اندیشیده شده که نمونه‌هایی از آن بیان می‌شود:

۱- تالار غذاخوری: آب‌انبار سید اسماعیل در تهران

2-  چایخانۀ سنّتی: در شهرهای بندرعباس و سمنان و در شهر یزد در سده‌های گذشته حتّی فضایی در ورودی آب‌انبار دروازۀ مهریز به چایخانه اختصاص یافته است.

۲- موزه: آب‌انبار زیر تکیۀ امیر چقماق که بخشی از موزۀ آب یزد در آن جای دارد.

۳- زورخانه: آب‌انبار شیخ برهان بُندرآباد نخستین آب‌انباری بود که در یزد به زورخانه تبدیل شد، بدین صورت که با نصب سقف کاذب در میانه‌ی مخزن، فضایی برای گود زورخانه ایجاد و از طریق دیواره‌ی مخزن راهی برای ورود به آن گشوده شد. همین تدبیر سالیان بعد برای آب‌انبار امیر چقماق یزد اندیشیده شد و به زورخانه‌ی صاحب‌الزمان تبدیل شد.

در شهرستان بافق دو حوض (آب‌انبار) به نام‌های آقامحمّدتقی و رحیم به زورخانۀ پهلوان علی عسکر و رحیم تبدیل شده است. (کارگران: ۲۱۱) و نیز حوض حاجی ابوالقاسم بافق به باشگاه فرهنگی ورزشی تبدیل شده و در شهر گرمسار نیز همین اقدام انجام یافته است. (کیهان هوایی ۱۳۷۵ و قبادیان: ۳۱۴)

پیشنهادهایی برای بهره‌وری از فضای آب‌انبارها:

۱- نمایشگاه‌های کتاب، خط، نقّاشی، عکس و اشیای قدیمی

۲- موزه‌های مردم‌شناسی و صنایع دستی

۳- فضاهای خدماتی، تجارتی و برپایی نمایشگاه‌های هفتگی در موضوعی خاص، مانند کفش، کیف، لباس، لوازم التحریر و…

۴- سینما، تئاتر کودکان، آمفی تئاتر

۵- کارگاه‌های آموزشی مانند کلاس‌های خط، نقّاشی و قرآن، صنایع دستی، کمک‌های اوّلیّه و…

۶- قهوه‌خانه، چایخانه و غذاخوری

۷- فضای ورزشی، مانند تالار کاراته، جودو، کشتی، بدن‌سازی، تنیس روی میز، تی وی گیم، زورخانه و دیگر ورزش‌های رزمی که روی تشک انجام می‌شود. مخازن آب‌انبار به علت سرپوشیده بودن، بهترین مکان برای ورزش‌های سالنی، زمستانی و بانوان است.

۸- تالار سخنرانی و گردهمایی

۹- کتابخانه و قرائت‌خانه

۱۰- مکان بازدید وگردشگری

۱۱- ایستگاه آتش‌نشانی و انبار ذخیرۀ آب برای خودروهای آتش‌نشانی

۱۲- انبار ذخیرۀ آب برای مواقع ترکیدگی لوله در زمستان، خشکسالی، قحطی، زلزله و جنگ

در سال ۱۳۷۳ در پی احساس نیاز به بهره‌وری از این فضاهای آماده و تاریخی از سوی حوزۀ هنری یزد، پیشنهادی به میراث فرهنگی یزد رسید که چندین آب‌انبار مناسب را برای انجام کارهای هنری و فرهنگی به حوزۀ یزد معرفی کند و در پاسخ این آب‌انبارها معرفی شد: رستم گیو، تخت استاد، فهادان، طاهری (خیابان انقلاب)، رستم دستور (آتشکده) که متأسّفانه پیگیری برای انجام عملیّات آن نشد.

پیشنهادهایی برای بهره‌وری مجدّد از آب‌انبارها

در شهر کاشان، با وجود گذشت سال‌ها از ایجاد لوله‌کشی شهری، در سال ۱۳۵۵ نهضت بهره‌برداری از آب‌انبارها «به عنوان بهترین منبع ذخیره پایدار و متناسب با اقلیم این دیار» آغاز شد زیرا به این نتیجه رسیده بودند که «آب شاه» تنها منبع تغذیه‌ آب‌انبارهای کاشان بسیار سبک، طبیعی و استاندارد است. از این رو مردم به خاطر کیفیّت مطلوب این آب، از آن سال، جسته و گریخته شروع به آبگیری در آب‌انبارهای تاریخی کردند» (عطّارها: ۱۹۰) تا اینکه در سال ۱۳۷۷ به همّت سعید عطّارها و با همکاری فرمانداری، میراث فرهنگی و مرکز بهداشت محیط کاشان، به منظور سامان دادن به این حرکت خودجوش مردم، گروهی به نام «کمیته حفظ ، احیا و بهسازی آب‌انبارهای تاریخی» تشکیل شد و کار آبرسانی دوباره به آب‌انبارها و بهداشتی شدن آب و محیط آب‌انبارها را سامان داد.

از فعالیّت جنبی این کمیته، تهیّه شناسنامه جامع وضعیّت تاریخی و موقوفات آب‌انبارها، ساخت و یا احیای سقّاخانه‌های قدیمی جنب سردر ورودی، رساندن آب از پاشیر به شیرهای هم‌تراز کوچه، مرمّت و احیای آب‌انبارها و آداب و رسوم مربوط به آن و نیز تغییر کاربری برخی آب‌انبارهای متروکه به فضاهای خدماتی و ورزشی بوده است. (عطّارها: ۱۹۵-۱۹۰)

هنوز هم برخی اهالی یزد معتقدند، آب آب‌انبارها در موقع قطع آب شهر، بهترین گزینه برای تامین آب است، آب‌انبارها در مواقع جنگ و بمباران شهرها و تخریب منابع و یا مسموم شدن آب توسّط نیروهای دشمن و خرابکاران، می‌تواند بهترین جایگاه آبرسانی به مردم شهر باشد.

حسین نوربخش با برّرسی برکه‌های جنوب ایران و سنجش بادگیر آنها، شیوه‌های نگهداری آب در کرانه‌های دریای جنوب، پیشنهاد کاربری دوباره آنها را این گونه داده است: «اهمیّت برکه‌های آب، بیشتر در این است که آب شیرین در سواحل و بنادر و جزایر منطقه یافت نمی‌شود و آب‌ لوله‌کشی نیز شور و قابل شرب نیست، آب حاصله از دستگاه‌های آب شیرین‌کن نیز مقدارش کم بوده و در عین حال که گوارا نیست، جوابگوی جمعیّت رو به افزایش شهرها، روستاها و جزایر نمی‌باشد. از این روی مردم محل به برکه‌ها روی می‌آورند و چشم امیدشان به آسمان و آب‌های ذخیره در برکه‌هاست.» (نوربخش: ۹۰)

او سپس می‌افزاید: «در طول ده‌ها سال ثابت شده است که برکه‌های آب، تنها مراکز و مخازن تأمین آب آشامیدنی مردم بوده‌اند و این برکه‌ها به علّت واقع شدن در مسیر سیلاب‌ها و خصوصاً از نظر دارا بودن گنجایش کافی برای نگهداری آب در صورتی که گل و لای آنها به طور مرتّب خارج گردد و کاملاً تعمیر و نوسازی شوند و نیز به آب کلر اضافه شود، به خوبی می‌توانند آب شرب یکسالۀ مردم را  ذخیره کند.» (نوربخش: ۹۰)

نوربخش پیشنهادهای خود را برای کمک به ادامه استفاده از برکه‌های جنوب به شرح زیر بیان می‌دارد: «پابه‌پای ایجاد و توسعۀ تأسیسات تصفیّه آب دریا و ساختمان مخازن آب شیرین و حتّی لوله‌کشی آب از دور یا نزدیک به سواحل دریا، در تعمیر و لایروبی برکه‌ها هم کوشش شود و حتّی اگر اعتبار کافی وجود داشته باشد، بر تعداد برکه‌ها در شهرها و روستاهای بنادر و جزایر افزوده شود و برای هر برکه و آب انبار آن یک شناسنامه صادر و به شهرداری‌ ها واگذار شود تا در بودجه خود اعتباری برای مرمت برکه‌ها منظور کنند.

قبادیان نیز در تأیید این سخن در کتاب خود آورده است: «در دو شهر تاریخی و بسیار زیبای بندر لنگه و بندر کنگ و ساحل خلیج فارس تعداد بسیار زیادی آب‌انبار وجود دارد که هنوز مورد استفادۀ گسترده اهالی می‌باشند. دلیل این امر، بدین لحاظ است که در شهرستان بندر لنگه کماکان تنها آب شیرین قابل استفاده در دوازده ماه سال برای اهالی، آب ذخیره شده در آب‌انبارهاست.» (قبادیان: ۳۱۳-۳۱۲)

خیرخواه  از پژوهشگران آب‌انبار نیز بر این باور است که «بازگشت به گذشته و فناوری بومی و سنّتی ساکنان این سرزمین در رابطه با مسأله تأمین آب به خوبی نشان می‌دهد که آنان توانسته‌اند در یک منطقه زیستی بسته و بدون وابستگی به محیط خارج، از جهت نیازهای محلّی، خودکفا باشند. احیا و به کارگیری فنون و روش‌های سنّتی تأمین، نگهداری و مصرف آب در کنار روش‌های مدرن و ترکیب منطقی این دو شیوه با یکدیگر، می‌تواند کمک مؤثّری به حّل بحران آب در این گونه سکونت‌گاه‌ها و دستیابی به توسعۀ پایدار باشد، لذا ارگان‌های مختلف دولتی و بخش خصوصی، با انجام مطالعات و بهره‌گیری از فناوری‌های موجود و استفاده از تجارب بومی و محلّی خواهند توانست سهم مؤثّری در بحران‌زدایی و حّل مشکل کم آبی در این برهه از زمان به عهده گیرند.» (خیرخواه: ۸۵)

یکی دیگر از اقدامات مهم در این زمینه جلوگیری از تخریب و محو برکه‌ها و ایجاد خانه‌های مسکونی و یا مغازه و فروشگاه در محلّ برکه‌هاست، زیرا برکه‌ها تنها برای تأمین آب آشامیدنی مردم ساخته و یا وقف شده‌اند و هیچکس حقّ تغییر کاربری آنها را ندارد، چرا که استفاده از محلّ برکه‌ها به غیر از منظور و مقصود بانیان آنها، گناه و حق نشناسی به سازندگان و دهان‌کجی به مردم بومی سواحل، بنادر و جزایر منطقه که چشم به آب برکه‌ها دوخته‌اند، است.» (نوربخش: ۹۱-۹۰)

کارشناس دیگری معتقد است که با توجّه به گرانی ماشین آلات تصفیّۀ آب، جمع‌آوری آب باران در آب‌انبارها، ارزان‌ترین و مناسب‌ترین راه برای تامین آب شرب است و اگر با بهره‌وری از دانش و تکنیک امروز، برای رفع عیوب این آب‌انبارها تلاش شود، می‌توان برای تمام نقاط کم آب کشور، آبی مطمئن را در طول سال فراهم کرد. (فرزاد: ۵ و ۸۹)

قبادیان، اقلیم‌شناس ایرانی می‌گوید که در مناطق حاشیۀ کویری، بسیاری از این آب‌انبارها با وجود لوله‌کشی آب شهری، هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرد، وی بنا بر تجربه‌های شخصی خود بیان می کند که: «آب این آب‌انبارها خنک‌تر و گواراتر از آب لوله‌کشی است و از املاح، خصوصاً گچ که در آب اغلب این نواحی وجود دارد، عاری است. در منطقۀ قصرالدشت شیراز، حدود نیمی از بیست و هفت آب‌انبار قدیمی آن هنوز مورد استفادۀ مردم است، اهالی شیراز که در روزهای تعطیل به باغ‌های این ناحیه می‌آیند، برای یک روز هم که شده سعی در پرهیز از آب گچ‌دار شیراز می‌کنند و در موقع بازگشت، ظرفی را از آب پر می‌کنند و با خود به شیراز می‌برند.» (قبادیان: ۳۱۱)

با محاسبۀ میزان آب مصرفی مورد نیاز روزانه می‌توان با طرّاحی سیستمی مانند لوله‌های مسّی و یا مخازن آب گالوانیزه و قرار دادن آنها در مخزن آب‌انبارها، آب شرب بهداشتی مورد نیاز را تأمین کرد، به طوری که این لوله‌ها یا مخازن به سیستم آب شهری یا سیستم‌های دیگر که بهداشتی هستند، متّصل شود، به عبارت دیگر با تلفیق آب‌انبار و مخزن گالوانیزه یا سیستم لوله‌کشی، آب شرب بهداشتی موردنیاز تأمین می‌شود که آب‌انبار به عنوان سیستم سرمایش انفعالی با مخزن گالوانیزه یا سیستم لوله‌کشی آب شرب خنک مورد نیاز را تأمین می کند.

اقداماتی ضروی برای احیاء و کاربری مجدد آب انبارها

۱- احیا، بهینه‌سازی، مرمّت و نگهداری آب‌انبارها به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر معماری ایران

۲- توجّه به شیوه‌های بومی نگهداشت آب و دستیابی به پایداری به منظور فرهنگ‌سازی حفظ منابع آب در سرزمین کم آب ایران

۳- تهیّه شناسنامه جامع آب‌انبارها

۴- شناسایی موقوفات، واقفان و متولیّان آب‌انبارها (به عنوان الگوی مردمی خاص در حمایت مستمندان)

۵- تعیین افرادی جهت تولیّت آب‌انبارها…

۶- مشارکت مردم، مسؤولان دولتی و کارشناسان در حفظ این سازه بومی

۷- فرهنگ‌سازی عمومی در استفاده از آب‌انبار به عنوان شبکه دوم آب شهری

۸- ساماندهی شیوه‌های آبگیری آب‌انبارهایی که هنوز مورد استفاده مردم است

۹- ایجاد محل‌هایی در مدخل آب‌انبارها برای استفاده عمومی (مثلاً استفاده از الکتروپمپ برای انتقال آب به ورودی آب‌انبار…)

۱۰- تجهیز آب‌انبارها با استفاده از تجارب نواحی دیگر…» (خیرخواه: ۸۵)

از میان شهرهای استان یزد، آب‌انبارهای شهر اردکان کماکان قابل استفاده هستند، زیرا از چند سال پیش به همّت شهرداری، بسیاری از آنها مرمّت و قابل استفاده شده، چنانچه اکنون از ۱۴۷ آب‌انبار این شهر ۱۰۵ مکان آن قابل بهره‌برداری شده است. بیشتر آنها کنتور آب و برق موقوفه دارند و درون مخزن آنها تلمبۀ برقی کار گذاشته شده و در کوچه، شیر برداشت آب دارند.برای ساخت یک آب‌انبار ساده باید صدها میلیون تومان هزینه شود و این سازه ها در جذب توریست و ایجاد اشتغال مؤثّر است بنا براین نباید این ثروت سرشار مادّی و فرهنگی را ویران کنیم.

سخن آخر

اکنون زمان آن فرارسیده تا به آب انبارها هویّتی دوباره بخشیده شود، اگرچه پیشرفت فناوری، اجازه‌ی بهره‌وری دوباره از آن را نمی‌دهد، اما زمان آن است که غبار فراموشی را از تن این اسناد زنده تاریخ بزداییم و اگر آبی در آن نمی‌ریزیم، حدّاقل غبار آنها را پاک کنیم و درهایشان را برای درس‌آموزان نسل کنونی باز بگذاریم. (مسّرت: ۹۷۸)

از میان ۴۰۰ آب‌انبار موجود در استان یزد، حدود ۱۲۰ آب‌انبار ظرفیت لازم برای بازدید گردشگران را دارد، اما تنها برای پنج آب انبار آماده سازی شرایط برای کاربری های جدید صورت گرفته است.

منابع

روزنامه کیهان ۱۷ مهر سال ۱۳۵۲

«آب‌انبارهای قدیمی سمنان تغییر کاربری می‌دهند»، کیهان هوایی، ش ۱۲۱۰، (۲۱/۹/۱۳۷۵): ۳.

خیرخواه آرانی، رضا: «برّرسی بنای بومی و فرهنگی آب‌انبار (با تأکید بر آب‌انبارهای کاشان)» فرهنگ اصفهان، ش ۳۱ (بهار ۱۳۸۵): ۸۵-۷۹.

«شهر آب‌انبارها، تنها ۵ آب‌انبار دیدنی دارد» خاتم یزد، س ۲، ش ۱۵۳ (۱۳/۱۱/۱۳۸۴): ۴.

عابدینی، حسین: آب‌انبار، پژوهش درس معماری و هنر اسلامی (۲)، دانشکدۀ معماری و شهرسازی دانشگاه یزد.

عطّارها، سعید: «راز و رمزهای آب‌انبارهای کاشان» فرهنگ مردم، س ۵، ش ۱۹ و ۲۰ (پاییز و زمستان ۱۳۸۵): ۱۹۶-۱۸۶.

قبادیان، وحید: بررسی اقلیمی ابنیۀ سنّتی ایران، تهران: دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۴.

کارگران بافقی، رضا: تاریخ بافق، یزد: نیکو روش، ۱۳۸۰.

مسرّت، حسین: «آب‌انبار یا خاک انبار» در کتاب یزد یادگار تاریخ: حسین مسرّت، یزد: انجمن کتابخانه‌های عمومی استان یزد، ۱۳۷۶، ج ۱: ۹۷۸.

نوربخش، حسین: «برکه‌های آب در سواحل خلیج فارس» فرهنگ مردم، س ۱، ش ۲ (تابستان ۱۳۸۱): ۹۱-۷۸.

گفت و گو با مصطفی قطب‌زاده، (۱۸/۱/۱۳۸۷).

* نویسنده و محقق فرهنگ پژوه یزد

منبع:ایرنا