قلعه‌ها و دژهای کهن، آثار به‌جامانده از فرهنگ و تمدن تاریخی خراسان شمالی
قلعه یا دژ شامل مجموعه‌ای از بناها با برج‌ها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، در دورترین و مرتفع‌ترین نقطه در اطراف شهر ساخته می‌شد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا پایان جنگ درون قلعه بمانند. معمولاً یکی از مهم‌ترین دلایلی که قلعه‌ها را در مرتفع‌ترین نقاط می‌ساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب‌های تند تپه‌ها یا کوه‌ها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را دشوار می‌کرد.
معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی را برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تأمین امور معیشتی داشته باشند.
در ادامه این گزارش با تعدادی از قلعه‌های تاریخی واقع در خراسان شمالی آشنا می‌شویم.
قلعه جلال‌الدین گرمه
قلعه جلال‌الدین يكی از بناهای تاريخی خراسان شمالی است كه در فاصله ۱۳۰ كيلومتری جنوب غربی بجنورد و بين راه گرمه و جاجرم بر روی تپه‌ای مرتفع واقع شده، اطراف آن را دشت‌های وسيع احاطه كرده است و از فاصله دور حالت مخروطی بودن اين كوه و موقعيت قلعه نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
در گذشته بنا به‌عنوان دژ مستحكم دفاعی كاربرد داشته و از خصوصيات بارز آن مستحكم بودن دفاعی و شاخص‌های معماری آن است، همچنين از این قلعه به منابع آب اطراف دسترسی وجود دارد.
اين بنا در زمستان سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۷۷ و با قدمت سلجوقی در فهرست آثار ملی ايران به ثبت رسيد.
قلعه کسرق
قلعه کِسرَق در ۱۰۰ متری شمال روستای کسرق در غرب شهرستان اسفراين، دهستان روئين، بخش مرکزی و در حدود ۱۵ کيلومتری غرب و شمال غرب شهر اسفراين قرار گرفته است. محوطه در پايکوهی ارتفاعات سالوک، در دشت شهرستان اسفراين به ارتفاع حدود ۱۱۲۶ متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد.
از مهم‌ترین ويژگی اين محوطه وجود آثار معماری چینه‌ای و خشتی و همچنين دارا بودن سفالینه‌های مربوط به قرون ميانه اسلامی است.
اين اثر در تاريخ ۳۰ بهمن ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۲۲۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.
قلعه گورکنن
اثر باستانی قلعه گورکنن در ۲ کيلومتری جنوب روستای بام از توابع بخش بام وصفی‌آباد شهرستان اسفراين قرار گرفته است. محوطه در پايكوهی ارتفاعات شاه جهان در حاشيه زمین‌های رسوبی حاصل از فرسايش دامنه‌های منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.
محوطه باستانی قلعه گورکنن در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراين دست‌کم دربردارنده يک دوره اسلامی مربوط به قرن ۸-۲ ه.ق است.
درباره وجه‌تسمیه اين محل در منابع مكتوب تاريخی هيچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم، اين تپه به خاطر در ديد بودن روستا به قلعه گورکنن مشهور است.
از مهم‌ترین ويژگی محوطه باستانی قلعه گورکنن وسعت زياد آن و قرار گرفتن در کنار رودخانه کال ولايت است. اين اثر در تاريخ ۱۸ شهريور ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۳۲۸۶ با قدمت مربوط به دوران تاریخی پس از اسلام به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.
قلعه کهنه گورن تيغه
قلعه کهنه گورن تيغه در ۲ كيلومتری جنوب روستای کوشکندر از توابع بخش بام و صفی‌آباد شهرستان اسفراين قرار گرفته است اين محوطه در پای کوه‌های ارتفاعات شاه جهان، بر روی يک تپه‌ماهور شنی در منتهی‌الیه جنوب شرقی رشته‌کوه شاه جهان قرار دارد.
قلعه کهنه گورن تيغه در توالی فرهنگ‌های دشت اسفراين دست‌کم دربردارنده يک دوره اسلامی مربوط به قرون ۵- ۷ ه ق است. درباره وجه‌تسمیه اين محل در منابع مكتوب تاريخی هيچ اشاره خاصی نشده است ولی به گفته مردم در گذشته قلعه کهنه بوده و به علت قرار گرفتن اين محوطه در بالای گورستان به گورن تيغه معروف است، گورن تيغه يک واژه ترکی به معنای بالای گورستان است.
فقت دژ
این قلعه در شمال شرقی اسفراين، قريه نوشيروان زادگاه سلطان انوشيروان واقع شده است. در قسمت شرقی آن حصاری محکم که به نام فقت دژ معروف شده است وجود دارد، بنای اين محل را به قباد فيروز نسبت می‌دهند.
آثار خرابه‌های آن در حال حاضر، بر روی تپه‌ای که بين قريه نوشيروان و دنج قرار دارد به چشم می‌خورد و بين اهالی آن منطقه به نام علی قليچ نوشيروان معروف است.
آثار مکشوفه ناشی از حفاری‌های انجام‌شده در اين ناحيه به دوران قرون اوليه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله می‌توان به مجسمه بودا که جنس آن از مفرغ است و همچنين به کاسه و عود سوزی که با اشکال هندسی و خط کوفی تزئين شده اشاره کرد.
دژ نظامی تازه قلعه
اين اثر در ميان مردم منطقه به قلعه موسوم است اما با توجه به کوچکی ابعاد و نداشتن استحکامات يک قلعه از اين اثر به‌عنوان دژ نظامی ياد میشود، با توجه به به‌دست نيامدن و شناسايی‌نشدن مدارک کافی باستان‌شناسی برای گاه‌نگاری اين اثر صحبت از تاريخ ساخت و استفاده اين دژ کمی مشکل است مهم‌ترین مواد تاریخ‌گذاری يک محوطه باستانی قطعه سفال‌های آن است که در اين اثر تنها دو قطعه شناسايی شد که برای تاریخ‌گذاری کافی نبود اما با توجه به کثرت و تعدد استقرار‌گاه‌های دوران اوايل تا متأخر اسلامی (قرون ۶ تا ۱۰ هجری قمری) در منطقه به نظر می‌رسد اين دژ يک بنای نظامی با کارکرد دیده‌بانی و دفاعی از قرون اواسط اسلامی باشد.
قلعه خوشاب
اين بنا در فاصله حدود۲۰ کيلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان مياندشت و در ۲۰ کيلومتری شمال ايستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم قرار گرفته است. می‌توان گفت اين بنا در فاصله ۵ کيلومتری غرب جاده جاجرم به ايستگاه راه‌آهن امیرآباد قرار گرفته است.
به نظر می‌رسد اين بنا در سال‌های هجوم پی‌درپی ترکمنان به اين منطقه ساخته‌شده که در زمان اوايل حکومت قاجاريه صورت می‌گرفته است و يکی از قلاعی است که مردم ساکن در اين ناحيه برای مقابله با آن‌ها ساخته‌اند.
به دليل قرارگیری اين بنا در روستايی به همين نام، به نام قلعه خوشاب معروف است.
اين اثر در تاريخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۷۴۵ با قدمت مربوط به دوره قاجار به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.
قلعه دوبرجه
اين بنا در فاصله حدود ۴۰ کیلومتری جنوب شهر جاجرم در بخش مرکزی، دهستان مياندشت، در ۴ کيلومتری غرب ايستگاه راه‌آهن امیرآباد جاجرم و در فاصله ۱ کيلومتری شمال ریل‌های راه‌آهن قرار گرفته است.
در اين بنا از نقشه‌ای استفاده شده است که شباهت بسيار زيادی به نقشه کاروانسراهای شاه‌عباسی دارد. همچنين در ساخت آن از خشت خام و کاه‌گل استفاده شده است. البته به دليل نبود منبع محکمی که تاريخ دقيق ساخت بنا را مشخص کند نمی‌توان اظهارنظر محکمی در مورد تاريخ دقيق داشت ولی با توجه به تکنولوژی ساخت بنا و مصالح مورد استفاده و نقشه آن، بنا نمی‌تواند از صفويه قدیمی‌تر باشد و به دلیل قرارگیری آن در روستايی به همين نام، به نام قلعه دوبرجه معروف است اما اين قلعه در واقع يک کاروانسرا است.
با توجه به اينکه در بالای برج و باروهای اين قلعه سوراخی برای ديدبانی تعبيه نشده است، اين قلعه را نمی‌توان يک قلعه نظامی دانست، سقف تمام اتاق‌ها در اين قلعه به‌صورت ضربی با خشت و گنبدی ساخته شده‌اند. اندود تمام ديوارها از کاه‌گل است و تزئينات خاصی ندارد. اما کل بنا از نظر ظاهری به دليل دقت در نقشه و حفظ تقارن در آن بسيار زيبا و چشمگير به نظر می‌رسد.
اين اثر در تاريخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۸۷۴۴با قدمت مربوط به دوره صفويه به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.
قلعه سنگی طبر
قلعه سنگی طبر در حاشيه شمال شرقی روستای طبر از توابع بخش جلگه شوقان شهرستان جاجرم واقع شده است. اين قلعه بر بلندای صخره‌ای بلند از ارتفاعات سالوک به ارتفاع ۱۶۰۱ متر بالاتر از سطح دريا قرار دارد.
با توجه به موقعيت قرارگيری قلعه موردنظر بر بلندای صخره و ساخت آن با مصالح بومی سنگ در بين مردم به قلعه سنگی مشهور شده است.
در سطح محوطه قلعه تعداد زيادی قطعه سفال‌های ساده و لعاب‌دار دوره اسلامی پراکنده است. قطعات مربوط به خمره‌های ذخیره‌سازی که گاه نقوش نيشگونی بر لبه آن‌ها ديده میشود تا سفال‌های لعاب‌دار فيروزه‌ای ساده و با نقاشی زير لعاب و سفال‌های قلم مشکی که به دوره ايلخانی تعلق دارند.
همچنين از این قلعه يک قطعه پیه‌سوز شکسته و چند قطعه ظرف شکسته شيشه‌ای به‌دست آمده است، با توجه به وجود چند قطعه سفال آبی و سفيد در محوطه به‌احتمال فراوان استقرار در آن از دوره ايلخانی تا ادوار تيموری و صفوی نيز ادامه داشته است.
اين اثر در تاريخ ۷ اسفند ۱۳۸۶ با شماره ثبت ۲۱۲۹۶ با قدمت مربوط به دوره ايلخانی به‌عنوان يکی از آثار ملی ایران به ثبت رسيده است.
قلعه صعلوک
بنای تاريخی قلعه صعلوک در بخش شمال غربی دشت اسفراين، در يکی از دره‌های باريک جبهه جنوبی کوه سالوک به نام دره زاری قرار دارد. قلعه بر روی يک برونزد صخره‌ای بسيار مرتفع و غیرقابل نفوذ در ۴ کيلومتری شمال روستای زاری از توابع دهستان دامن کوه شهرستان اسفراين واقع شده است.
دره تُوی با طول حدود ۱۵ کيلومتر دارای ۱۵ چشمه دائمی است که آب آن‌ها در کف دره جاری میشود و رودخانه زاری را تشکيل می‌دهد. منابع تاريخی نشان می‌دهد در گذشته نيز اين منطقه از نظر حیات‌وحش و به‌ویژه پوشش گياهی بسيار غنی بوده است.
قلعه صعلوک که به آن سالوک هم می‌گویند يکی از استحکامات دفاعی قرون ۶-۸ هجری در منطقه کوهستانی غرب اسفراين است که بر فراز يک برونز صخره‌ای به شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه به ارتفاع حدود ۶۰ متر بنا شده است. اين بنا که ديواره صخره‌ای آن به‌جز در قسمت شمالی، کاملاً عمودی و غیرقابل‌دسترسی است در منتهی‌الیه شمالی دره زاری بر روی يک پشته مرتفع قرار دارد که در مجموع ارتفاع قله آن را به حدود ۱۵۰ متر از کف دره می‌رساند.
برونزد صخره‌ای مورد بحث از سه طرف ديواره پرتگاهی و غيرقابل نفوذ دارد و فقط از شمال قابل‌دسترسی بوده که با برج و بارو و استحکامات نفوذناپذیر شده است. بی‌تردید دروازه ورودی نيز در همين بخش بوده که امروزه به دليل قرار داشتن اين استحکامات و دروازه بر روی شيب تند بيشتر آن‌ها فروریخته و فقط در برخی نقاط داغ آن‌ها بر صخره باقی مانده است و يا فقط مقدار کمی از ديوار بارو يا برج‌ها قابل‌تشخیص است.
منبع:میراث آریا
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.