امامزاده جعفر(ع) پیشوا؛ یک صحن با سه متولی

امامزاده جعفربن‌موسی الکاظم (ع)، از فرزندان امام موسی کاظم (ع) است که بر کتیبه در منبت کاری شده ضریح چوبی بقعه نام امامزاده جعفر حوازی فرزند امام هفتم شیعیان نگاشته شده است.

از کسانی که این امامزاده جلیل القدر را از فرزندان بلافصل امام موسی کاظم (ع) ذکر کرده‌اند، شیخ عباس قمی عالم بزرگ شیعه در قرن چهارده هجری قمری است.

مؤلف کنز الانساب، در این باره نوشته است:«چون مأمون، حضرت علی بن موسی الرضا(ع) را از مدینه به شهر طوس دعوت نمود، جمله فرزندان و فرزندزادگان حضرت امام کاظم (ع) به تدریج از بغداد رو به ولایت خراسان نهادند، من جمله تعدادی از این بزرگواران همچون جعفر و ابراهیم و… چون به ناحیه ساوجبلاغ رسیدند، دشمنان از عقب آمدند و مجادله بسیار کردند و آخر الامر حسن بن موسی الکاظم (ع) را شهید کردند و به بعضی هم جراحت رسیده بود و چون شب درآمد، لاعلاج روی به اطراف نهادند، اما جعفربن موسی الکاظم (ع) که در حین دفاع مجروح گردیده بود، در توابع ورامین به موضع سناردک (مکان فعلی) در اثر شدت جراحات وارده به شهادت رسید.»

بنای تاریخی امامزاده جعفر(ع)

مجموعه مذهبی آستان امامزاده جعفر(ع) شامل پلانی مربع شکل و مسقف با گنبد که در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته شد و محوطه باز مقابل آن، به عنوان محل تدفین اهالی منطقه استفاده می شد.

ایوان این بنای تاریخی در زمان فتحعلی شاه قاجار در ضلع شرقی بقعه به بنا ملحق شد که کتیبه ایوان این موضوع را به اثبات می‌رساند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در راستای اجرای طرح‌های توسعه‌ای، تعدادی از اماکن و بناهای پیرامون آستان مقدس خریداری و به مجموعه اضافه گردیده و ۱۱ رواق پیرامون بنای اصلی در ضلع شرقی صحن، یک سر در رفیع با کاشی کاری و مناره‌های روی سر در ورودی جبهه شرقی و در طرفین آن، دو طبقه ساختمان و کتابخانه، دفتر امور اداری آستان مقدس، مجموعه تجاری، زائرسرا، سرویس‌های بهداشتی و غیره ساخته شده است.

مرقد مطهر امامزاده جعفر(ع) با گنبد رفیع فیروزه‌ای رنگش شناخته می‌شود، گنبدی رفیع که در دوره صفویه بنا شد و در سال ‎ ۱۲۲۷قمری تعمیر گردید.

این گنبد دارای ‎ ۲۱متر ارتفاع از سطح زمین و ۹.۵متر قطر دارد و به شیوه دو پوسته ساخته شده که فاصله بین دو پوسته ‎ هفت متر است.

این گنبد در قسمت خارجی دارای پوشش کاشی فیروزه‌ای با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث و کتیبه‌های نستعلیق است که در بعضی نقاط کتیبه‌های ثلث را قطع کرده‌ است.

کاشی های فیروزه‌ای قسمت خارجی گنبد، با نقوش هندسی و کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق و کوفی بنایی تزیین شده و علاوه بر جنبه تزیینی، دارای نقش عایق برای حفاظت از برف و باران دارد که در سال ۱۳۵۴ توسط سازمان ملی حفاظت آثار باستانی مرمت و تعمیر، و به دلیل ایجاد ترک در آن، در سال ۱۳۹۷ بار دیگر این گنبد به طور کامل بازسازی شد.

داخل مقبره تا ارتفاع ۱.۵متری با کاشی معرق به رنگ فیروزه‌ای، مشکی، زرد، سفید با زمینه لاجوردی و نقوش تزئینی اسلامی مزین شده و به احتمال زیاد این کاشی‌ها جزو تزئینات اولیه بنا است که در بالای ازاره، به صورت کامل آئینه کاری شده است.

ضریح متبرک این مقبره در وسط گنبد خانه بر روی پایه‌ای ۳۰ سانتیمتری از سنگ مرمر سبز رنگ قرار دارد و از جنس طلا و نقره ‌است که با هنر میناکاری تزیین شده و کتیبه‌های آن با خط ثلث و نستعلیق نوشته و در سال ۱۳۷۱ هجری شمسی ساخته و نصب شده است.

در پایان کتیبه‌ای که روی در ضریح سابق مرقد مطهر موجود است، تاریخ سال ۹۴۴ هجری قمری حک شده و در پایین کتیبه داخل حرم که به خط ثلث است، نام شاه طهماسب صفوی و تاریخ ۹۵۶ هجری قمری ثبت شده‌است.

این ضریح توسط هنرمندان اصفهانی ساخته شده است.
ایوان زیبای غربی صحن این آستان مقدس در سال ۱۲۲۷ هجری قمری با دستور فتحعلی شاه قاجار درهنگام تعمیرات بنا اضافه شد که ابعاد آن ۷× ۸.۲۰ متر است و کف و ازاره آن تا ارتفاع ۱.۵ متری، در سال‌های اخیر با سنگ مرمر پوشانده شده و پوشش سطح ایوان به وسیله گچ سفیدکاری و در قسمت طاق، به صورت رسمی بندی تزیین شده است.

طاق ایوان به شکل جناغی ساخته شده و از پاکارقوس طاق، کتیبه‌ای به خط نستعلیق سفید بر روی ۵۰ لوح و ۴۵۰ قطعه کاشی لاجوردی وجود دارد که مشتمل بر ۲۵ بیت شعر از فتحعلی خان صبا است و هر مصرع آن درون کادری مشخص نوشته شده و فواصل بین کادرها را با کاشی های زرد و سبز و طرح های گل و برگ پر کرده اند.

بازار قدیمی پیشوا

به دلیل عشق و علاقه مردم به خاندان عصمت و طهارت(ع)، شیعیان در گرداگرد مرقد پاک این امامزاده جلیل القدر سکونت کردند و این امر باعث شد تا محله قدیمی سناردک رونق و معروفیت خود را از دست بدهد و کم کم محلۀ امامزاده جعفر(ع) مرکزیت یابد.

از زمان بنیاد شهر پیشوا آگاهی دقیقی در دست نیست و به جز آرامگاه امامزاده جعفر(ع)، سازه تاریخی دیگری در این شهر وجود ندارد، ولی با توجه به وقف‌نامه امامزاده جعفر در سال ۸۷۳ هجری قمری می‌توان تاریخ بنیاد را پیش از سال ۸۷۳ هجری قمری دانست.

همزمان با شکل گیری و توسعه پیشوا و حضور گروه های مختلف مردمی در این منطقه، بازار نیز به عنوان یکی از اساسی ترین نیازهای زندگی های اجتماعی در این منطقه شکل گرفت تا آن که در زمان صفویه ، بازار قدیمی پیشوا که امروز نیز از رونق خاصی برخوردار است شکل گرفت.

با آن که بازار قدیمی پیشوا در زمان صفویه بنا نهاده شد ولی قسمتی از این بازار بعدها توسط شیخ محمود ورامینی در زمان محمدعلی شاه قاجار، بازسازی می شود.

ابتدای این بازار در میدان اصلی شهر و انتهای آن به صحن مطهر امامزاده جعفر(ع) ختم می شود صدها حجره و مغازه قدیمی و جدید، بسیاری از کالاها را به مردم عرضه می کنند.

در این بازار قدیمی تاریخ سیاسی شهرستان پیشوا و ورامین، به خود حوادثی مانند تیرباران شدن ارشدالدوله، از یاران وفادار محمدعلی شاه دیده است و به این حادثه تاریخی در انقلاب مشروطیت می توان اشاره کرد.

علی خان پسرمیرزا علی اصغرخان حشمت الممالک و نوه امام علی خان کرمانی بود که بوسیله محمدعلی شاه، لقب سردار ارشد و سردار فاتح ملقب گردید ، ارشد الدوله در سوم رمضان ۱۳۲۹ در ایوانکی با گروهی از نیروهای دولتی روبرو شد و آنها را به راحتی شکست داد و به طرف امامزاده جعفر حرکت کرد که سرانجام، پس از درگیری با قوای دولتی در تپه های نزدیک به بقعه امامزاده جعفر(ع) زخمی و دستگیر شد و در محله بازار پیشوا تیرباران گردید.

بازار قدیمی پیشوا شاهد وقوع حادثه قیام خونین کفن پوشان این دیار در ۱۵ خرداد سال ۴۲ نیز هست، معبری که کفن پوشان از آن عبور کرده و با حرکت به سمت تهران، دستگیری امام راحل را محکوم کردند و در این مسیر جان خود را تقدیم اسلام کردند.

کوچه های متعددی از بازار قدیمی پیشوا منشعب می شود که به دلیل قرار گرفتن مرکز شهر در ارتفاع تپه ، اکثر این کوچه ها پلکانی بوده و منظره زیبایی از عبور از کوچه های قدیمی را پیش روی گردشگران قرار می دهد، کوچه هایی که در انتها به فضایی ختم می شود که دشت ورامین را به خوبی می توان از ارتفاع نظاره گر بود.

آستان مقدس امامزاده جعفر (ع) پیشوا در تاریخ ۲۱ آبانماه ۱۳۱۷ به شماره ۳۱۹ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است.

صحن امامزاده جعفر(ع) مبداء انقلاب است

امام جمعه شهرستان پیشوا درباره به این امامزاده جلیل‌القدر می گوید: صحن امامزاده جعفر(ع) با حضور کفن‌پوشان در قیام خونین ۱۵ خرداد سال ۴۲ مبداء انقلاب محسوب می‌شود و باید بیش از گذشته نسبت به معرفی ایشان اقدام کرد.

حجت الاسلام روح‌الله باقری می افزاید: ایشان عالمی مجتهد و دانشمندی به نام بودند که بدون واسطه متصل به امام است، کسی که فرزند بلافصل امام هفتم و برادر امام هشتم شیعیان جهان است و به دلیل شجاعت و درایتی که در وجودش بود، مدیر کاروان میهمانان حضرت امام رضا(ع) بودند.

به گفته وی، یکی دیگر از خصوصیات جعفربن‌موسی‌الکاظم(ع) این است که وی به واسطه شهادت از دنیا رفته‌اند و این امر به ایشان جایگاه ویژه‌تری می‌دهد.

وی تصریح می کند: وجود متبرک حضرت جعفربن‌موسی الکاظم (ع) برکات بسیاری برای مردم پیشوا داشته و پیشرفت‎‌های این منطقه، به واسطه وجود ایشان است ولی آن طور که باید، حق وی در منطقه ادا نشده و از مردم تا مسوولان فرهنگی و سیاسی، نخبگان، نویسندگان، روحانیون، رسانه‌ها و صدا و سیما به درستی جایگاه این امامزاده جلیل‌القدر را تبیین نکرده‌اند.

باقری می گوید: نباید به صرف این که این مکان مقدس متولی دارد، از اقداماتی که می‎تواند وجود ایشان را معرفی کند سرباز زد، همه افراد موظفند تا با قدم و قلم خود برای معرفی این امامزاده واجب‌التعظیم استفاده کرده و برکات ایشان را برای تمامی افراد و عاشقان به خاندان عصمت و طهارت بیان کنند.

چند متولی برای یک امامزاده

رئیس دفتر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیز درباره این مکان مقدس می گوید: صحن مطهر امامزاده جعفر به دلیل برخورداری از سه متولی اوقاف و امور خیریه، میراث فرهنگی و مسوولان موقوفه با مشکلاتی مواجه است و نتوانسته به جایگاه واقعی خود در حوزه اماکن مذهبی و تاریخی دست یابد.

مجید ژاله نیا می افزاید: برخی از ساخت و سازهای صورت گرفته در صحن مطهر امامزاده جعفر(ع) و پیرامون آن از جمله بازسازی گنبد فیروزه‌ای به هیچ عنوان مورد تأئید میراث فرهنگی نیست و این امر به ارزش تاریخی بنا صدمه وارد می‌کند.

وی در گفت و گو با ایرنا همچنین می گوید: به منظور توسعه صحن مطهر امامزاده جعفر(ع) نقشه جامع مورد تأئید اوقاف، میراث فرهنگی و موقوفه تهیه شد و به تصویب رسید ولی در عمل، این طرح مانند نقشه اصلی اجرا نشد.

وی می افزاید: در حال حاضر توسعه بناهای اطراف صحن مطهر، ایجاد بازارچه بدون استفاده از ضلع جنوبی و از دست دادن کارکردهای بازار سنتی و قدیمی به دلیل فرسودگی بافت اطراف آن باعث شده تا این مکان مقدس به جایگاه اصلی خود دست پیدا نکند.

به گفته ژاله نیا، میراث فرهنگی تلاش دارد تا ایوان تاریخی و محل قرار گرفتن مضجع نورانی که متعلق به دوره صفوی است را حفظ و حراست کند تا ارزش تاریخی این بنای مهم، حفظ شود.

برای رسیدن به شهرستان پیشوا کافی است ۴۵ کیلومتر به سمت جنوب شرق تهران و مسیر امام رضا(ع) حرکت کرده و ضمن زیارت مرقد مطهر امامزاده جعفر(ع) از آثار تاریخی و بازار سنتی آن دیدن کنید.

منبع:ایرنا