“شاه ارخی” تبریز، قربانی توسعه شهری

آبرسانی به استخر شاه‌گلی (به معنی دریاچه بزرگ، که بعدها نامش به ایل گلی تغییر یافت)  کاملا مهندسی شده بوده و به نظر می‌رسد آق‌قویونلوها مدیریت منابع آبی را بهتر از متولیان کنونی بلد بودند، چرا که از یک طرف داد بحران کم‌آبی سر می‌دهیم و از طرفی هم استخر پارک محبوب تبریزی‌ها را با حفر چاه‌های عمیق پر می‌کنیم، در حالیکه شهرداری تبریز با همکاری اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی می‌تواند ضمن احیای نهر شاهی و دادن جانی دوباره به استخر شاهگلی از هدررفت منابع آبی هم جلوگیری کند.

به گزارش ایسنا، وعده‌های متعدد شهرداران و معاونان برای احیای نهر شاهی تا به حال و با گذشت زمانی بالغ بر ۱۵ سال هنوز هیچ نتیجه‌ای در عمل ندارد و به نظر می‌رسد هنوز اهمیت این نهر آنگونه که باید روشن نشده است.

شاه ارخی (نهرشاهی) یکی از شعبه‌های رودخانه لیقوان است که از نزدیکی روستای چاوان می‌گذرد که به‌صورت جویباری کوچک از سمت جنوب‌شرقی دریاچه شاه‌گلی وارد آن شده و آب آن را تأمین می‌کند و تپه نسبتا بلندی در بخش جنوبی دریاچه شاه‌گلی قرار گرفته که جنگل‌کاری شده و آبشارهای مصنوعی متعددی از این تپه به سمت داخل دریاچه سرازیر می‌شود، همچنین از ضلع جنوبی دریاچه تا مرکز آن و محل کاخ شاه‌گلی، خیابانی کشیده شده که عمارت کلاه ‌فرنگی را به‌صورت یک شبه‌جزیره درآورده ‌است.

در منابع تاریخی آمده است که استخری به وسعت زیاد در شاهگلی ایجاد شده که خاک‌های حاصل از کندن استخر را در ضلع جنوبی آن به صورت پلکانی انباشته و به باغ تبدیل کردند و عمارتی در مرکز این استخر مانند کاخ هشت بهشت واقع در صاحب آباد تبریز بنا کردند، اما مهم‌ترین کار تامین آب این استخر بزرگ بود، نهر شاهی به طول 22 کیلومتر که شاخه‌ای منشعب از لیقوان چایی (رود لیقوان) بود برای تامین آب شاهگلی به معنی استخر بزرگ در نظر گرفته شد که در برخی نقاط از زیر و روی زمین و در برخی نقاط به صورت تونل از دل کوه رد شده و به استخر می‌رسید، این سرمایه برای تبریز بسیار ارزشمند بود که متاسفانه جریان آب جاری شده از این رود به شاهگلی در جریان شهرک‌سازی و عملیات‌های عمرانی شهرک خاوران قطع شد و انتظار می‌رود شهرداری تبریز هر چه زودتر نسبت به احیای مجدد آن اقدام کند، سر ریز این استخر که در جنوب شرقی تبریز و بالادست احداث شده بود، تمامی باغ‌های اطراف تبریز را آبیاری می‌کرد و این نشان می‌دهد که احداث این استخر مهندسی شده بود و به عنوان منبع ذخیره آب برای باغ‌های اطراف تبریز طراحی شده بود.

متاسفانه چرخه آبی استخر شاهگلی که بسیار جالب و علمی طراحی شده بود، پس از مسدود شدن مسیر نهری که منبع تغذیه شاهگلی بود، معیوب شد و هم اکنون آب مورد نیاز داخل این استخر از طریق چاه‌ها تامین می‌شود.

در ادامه‌ی این گزارش، کریم میمنت‌نژاد، تبریزپژوه تاریخچه‌ای از احداث استخر شاهگلی و اهمیت «شاه اَرخی» یا نهر شاهی را بیان می‌کند: استخر شاهگلی در زمان آق قویونلوها و به دستور اوزون حسن، پادشاه وقت ساخته شد و آب مورد نیاز برای پر کردن این استخر از نهر شاهی منشعب از لیقوان چایی با فاصله ۲۲ کیلومتر از تبریز تامین شد، نکته قابل توجه راکد نبودن و در جریان بودن آب و استفاده از آن به عنوان منبع ذخیره آب مورد نیاز باغات شرق تبریز توسط سرریز آب استخر است.

آب لیقوان چایی تحت عنوان شاه ارخی یا نهر شاهی به صورت نهر یا تونل‌های زیرزمینی به طور کاملا حساب شده و مهندسی شده به داخل استخر هدایت می‌شد، اما متاسفانه جریان آب نهر شاهی به دنبال ساخت و سازهای شرکت‌های تعاونی مسکن در جریان شهرک‌سازی در منطقه خاوران قطع شد.در طول چند دهه گذشته با وجود تبلیغات‌ متعدد هنوز خبری از احیای نهرشاهی نبوده و هم شهرداری و هم اداره کل میراث فرهنگی استانمان می‌توانند برای احیای هویت تاریخی تبریز اقدام به احیای نهر شاهی کنند؛ با وجود ظاهر زیبای عمارت شاهگلی، کم‌آبی در عمق آن محرز بوده و ضمن اینکه سند رسمی و منقوله‌دار این نهر صادره از سازمان ثبت املاک و اسناد به نام شهرداری تبریز است.

به نظر می‌رسد شهرداری تبریز هنوز برنامه‌ای برای احیای نهرشاهی یا «شاه اَرخی» ندارد، چرا که آخرین اخبار و وعده‌ها به قبل از تغییر نام سازمان پارک‎ها و فضای سبز شهرداری به سازمان سیما، منظر و فضای سبز شهرداری تبریز در سال 94 بازمی‌گردد که محمد حسین حسن‌زاده، مدیرعامل وقت سازمان پارک‎ها و فضای سبز تبریز در آن از برنامه‌ریزی‌ها برای تامین آب استخر ائل‌گلی از طریق نهر شاهی خبر داده و گفته بود: «هویت فرهنگی و تاریخی نهرشاهی نیز حفظ می‌شود. با هماهنگی‌های صورت گرفته از طریق شرکت آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب تبریز دستور احیاء نهرشاهی صادر شده است و مشکلات مربوط به این قسمت از طریق سازمان پارک‌ها و فضای سبز تبریز پیگیری می‌شود؛ کوره‌ها و قنات‌های موجود در ایجاد و احداث بزرگراه نبی اکرم(ص) تخریب شده و از سال 87 تامین آب با فشار به چاه‌های ائل گلی تامین می‌شد که روش صحیحی برای منابع آبی نبود، متاسفانه این مسیر آبرسانی از چند سال قبل تخریب شده و اقدامی برای بهبود وضعیت آن صورت نگرفته بود. کار اجرایی این مسیر در دو بخش انجام یافته که بخش نخست آن شامل اصلاح مسیر روبازی است که شامل روستای فتح آباد بوده و تا دره ی لیقوان ادامه خواهد یافت، همچنین در بخش دیگری این طرح از طریق بازسازی و اصلاح کوره‌هایی که زمان احداث اتوبان تبریز- زنجان آسیب دیده بودند، مرمت خواهد شد. متاسفانه آب مورد نیاز استخر ائل گلی طی چند سال گذشته از طریق چاه‌های موجود در منطقه تامین می‌شد که همین موضوع علاوه بر هزینه‌های فراوان، ظلم بزرگی در حق منابع آبی زیر سطحی این منطقه به شمار می‌رفت. طی دو سال گذشته اجازه ندادیم آب استخر ائل‌گلی به حداقل برسد و از این طریق آبروی شهر تبریز را حفظ کردیم.»

انتظار می‌رود شهرداری تبریز و شرکت‌های متولی آب تبریز برای جلوگیری از بحران آب و استفاده بیش از حد منابع آب زیرزمینی برای تامین آب استخر شاهگلی تبریز، اقدامات لازم برای احیای نهر شاهی را در راس امور قرار دهند.