سفر مستند به دل تاریخ
۱۷ اردیبهشت هر سال در تقویم به نام روز اسناد ملی و میراث مکتوب نامگذاری شده است.اسناد مکتوبی که روایتگر تاریخ و گذشته کشورند و از لایه‌های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی این سرزمین پرده‌برداری می‌کنند. اسناد ملی و میراث مکتوب مجموعه‌ای از اندیشه‌ها، فرهنگ‌ها و تغییر و تحولاتی هستند که بخش بزرگی از گذشته را بازگو می‌کنند. پژوهشگران آثار خطی معتقدند هر یک از آثار مکتوب سند اندیشه و خط مشی و سیر تحولات گذشتگان در بستر شرایط اقتصادی، فرهنگی و سیاسی آن کشورند که به آیندگان واگذار می‌شود و پشتوانه اصالت و بالندگی ملی به حساب می‌آیند. بخش قابل‌توجهی از این اسناد مکتوب امروز در موزه‌های بزرگ و کوچک شهر نگهداری می‌شوند؛ از موزه‌های موضوعی گرفته تا موزه‌های عمومی که تعدادشان هم در مناطق ۱۱ و ۱۲ تهران کم نیست. به بهانه روز اسناد ملی میراث مکتوب سری به این موزه‌ها زدیم.
یکی از موزه‌هایی که اسناد جالب و قابل‌توجه مکتوبی از گذشته‌های تاریخ در دل خود جای داده موزه دخانیات است. دیدن موزه دخانیات حس عجیب و غریبی در آدمی ایجاد می‌کند؛ موزه‌ای دیدنی با محصولی مرگ‌آور. هر گوشه‌اش را می‌نگریم تضادها خوش‌رقصی می‌کنند. در گوشه‌ای از موزه تصاویر ورزشکاران مطرحی چون تختی خودنمایی می‌کند و در سوی دیگر پاکت‌های سیگار ردیف‌شده و رنگارنگ بر ناقوس مرگ می‌کوبند. در این موزه تا دلتان بخواهد اشیای قدیمی و جالب برای ساخت سیگار طی سالیان گذشته دیده می‌شود؛ از دستگاه‌های رطوبت‌سنج و تبخیرگیر گرفته تا پنکه‌های آلمانی و آهنی که حتماً در فرایند خشک کردن توتون‌ها از آنها استفاده می‌شده است.
در گوشه دیگر این موزه هم مکتوبات کارخانه را به نمایش گذاشته‌اند. کاغذهای رنگ و رو رفته‌ای که تاریخ مکتوبات اداری ایران را روایت می‌کنند و محال است بازدیدکنندگان موزه را از سر کنجکاوی چند دقیقه‌ای کنار خود متوقف نکنند.
به گفته «نصرالله حدادی»، تهران‌شناس، این کارخانه تا به حال حدود ۴۲ مدیر به خود دیده است و هر کدام تجارب کاری خود را زنجیره‌وار به دیگری آموخته‌اند. درست است هر کدام از مدیران کارخانه نقش بسزایی در رشد و ارتقای آن داشته‌اند، اما «آتاناس زافیروپولوس» در این میان نقشی کلیدی داشت.
به خاطر همین است بخشی که از آتاناس زافیروپولوس سخن می‌گوید، کامل‌تر است. او یونانی‌تبار بود و نخستین مدیرعامل کارخانه او را برای اداره مرکز مزرعه آزمایشی توتون به ایران آورد. این بخش الان مرکز تحقیقات و آموزش شرکت دخانیات است. زافیروپولوس سال‌ها در ایران ماند. او زبان فارسی را می‌فهمید، اما خواندن و نوشتنش را بلد نبود. به خاطر همین، امروز دست‌نوشته‌های فینگلیشی او بخش جذاب موزه دخانیات است. احتمالا این نامه‌ها که در موزه دخانیات ضبط شده‌اند، اولین آثار فینگلیشی در ایران است. موزه دخانیات یکی از جاذبه‌های گردشگری زیبا در منطقه ۱۱ است که به یک بار دیدن می‌ارزد.
- نسخه‌های خطی قرآنی ناب در موزه ملی قرآن
موزه ملی قرآن کریم در منطقه یکی دیگر از گنجینه‌های ارزشمند نسخ خطی آن هم در حوزه دین است. در واقع، ۱۶ سال از تاسیس موزه ملی قرآن کریم در تقاطع خیابان امام خمینی (ره) و ولی‌عصر(عج) می‌گذرد؛ مجموعه‌ای که گنجینه‌ای از نسخه‌های خطی و آثار هنری قرآنی را در دل خود جای داده است. این موزه به همان اندازه که محتوایش برای علاقه‌مندان جذابیت دارد، قصه تاریخ ساختش هم شنیدنی است؛ ساختمانی که در دوره پیش و بعد از انقلاب روند ساخت و سازش دنبال شد.
قصه از این قرار است که این ساختمان در سال ۱۳۵۴ بنا بود به عنوان فرهنگسرا، جنب کاخ مرمر و کاخ سنا، در قالب ۱۴ متر زیرزمین و ۳ طبقه ساخته شود. وقتی انقلاب شد این پروژه تنها ۲۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشت و عملیات ساختش متوقف شد. اما ۱۶ سال بعد کار دوباره از سر گرفته شد و ساخت آن در سال ۷۶ به پایان رسید، اما بهره‌برداری از آن به عنوان موزه ملی قرآن کریم به سال ۱۳۸۴ رسید.
«مهدی یساولی»، پژوهشگر تاریخ، آثار فاخر این موزه را برایمان بر می‌شمارد و می‌گوید: «یکی از زیباترین آثار قرآنی موجود در این موزه، قرآنی طوماری شکل است که گفته می‌شود دختر فتحعلی‌شاه با دستان خودش آن را به زیبایی کتابت کرده است.»
به گفته او، شاه‌بیگم یا ضیاء‌السلطنه بسیار خوش‌خط بوده است و علاقه زیادی به کتابت متون دینی و عربی داشته است. البته این عشق و علاقه به خطاطی را بعد از فوت پدر دنبال می‌کند و به محض یاد گرفتن، شروع به کتابت قرآن و زیارت عاشورا کرده است، اما این قرآنی را که امروز در موزه ملی قرن موجود است به منظور آمرزش روح پدرش در سال ۱۲۶۵ قمری بر مقبره فتحعلی‌شاه وقف می‌کند.
- پایگاه اطلاعاتی باغ دانش دانشگاه تهران
دانشگاه تهران یکی از گنجینه‌های نسخ خطی جهان را در دل خود جای داده است. در این کتابخانه بیش از ۱۶ هزار جلد نسخه خطی وجود دارد. به خاطر همین، به عنوان یکی از گنجینه‌های مهم نسخ خطی در جهان مطرح است. دانشگاه تهران یک اقدام جالب کرده است و برای دسترسی سریع پژوهشگران سراسر دنیا به این مجموعه با ارزش، پایگاه اطلاعاتی باغ دانش را در کتابخانه راه‌اندازی کرده است.
در این پایگاه اطلاعاتی تاکنون بیش از ۱۲۱ هزار عنوان نسخه خطی در دسترسی قرار گرفته است. پژوهشگران و محققان علاوه بر سایت پایگاه با مراجعه حضوری هم می‌توانند از این گنجینه ارزشمند استفاده کنند. این نسخ خطی در قالب ۲ تالار خواجه نصیرالدین طوسی و تالار محمدتقی دانش‌پژوه قرار گرفته‌اند.
تالار خواجه‌نصیرالدین طوسی در بر گیرنده کتاب‌های کمیاب و مجموعه‌های ویژه نفیس است. در این تالار کتاب‌های کمیاب به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، اردو و پشتو و چند مجموعة ویژه از جمله مجموعة اهدایی علی‌اصغر حکمت، یحیی مهدوی و حسنعلی غفاری و مجموعه ابراهیم پورداود و سعیدنفیسی نگهداری می‌شود. مجموعة کتاب‌های این تالار در حال حاضر بالغ بر ۳۰ هزار جلد است و از طریق سیستم جامع کتابخانه قابل جست‌وجو و بازیابی است. این تالار در طبقة همکف واقع است و به صورت قفسه بسته اداره می‌شود.
تالار محمدتقی دانش‌پژوه هم تالار مطالعه نسخه‌های خطی و اسناد است. در این تالار مجموعه‌ای بالغ بر هزار جلد فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌های ایران و خارج از کشور و دیگر کتاب‌ها و فهرست‌های مربوط وجود دارد. کار خدمات‌رسانی مجموعة نسخه‌های خطی، اسناد و عکس‌های تاریخی، میکروفیلم‌ها، نسخه‌های عکسی و کتاب‌های چاپ سنگی در این تالار انجام می‌شود.
در این تالار کاربران کتابخانه می‌توانند با مراجعه حضوری و یا از طریق تلفن، دورنگار و ایمیل، با همکاری کتابدار مرجع بخش، مواد مورد نظر خود را جست‌وجو کنند و برای دریافت تصویر یا لوح فشرده از هر یک از منابع موجود در بخش اقدام کنند. این تالار در طبقة همکف کتابخانه قرار دارد.
- اسناد ارزشمند تاریخی در موزه ملک
یکی دیگر از گنجینه‌های ارزشمند اسناد تاریخی در قلب تهران کتابخانه ملی ملک است که در میدان مشق واقع شده است. این کتابخانه با داشتن ۱۹ هزار عنوان نسخ خطی نادر و نفیس یکی از ۶ گنجینه بزرگ و ارزشمند نسخ خطی ایران است. مهدی یساولی، پژوهشگر تاریخ تهران، در این باره می‌گوید: «درست است که کتابخانه ملی، کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران هم به عنوان گنجینه ارزشمند نسخ خطی مطرح هستند، اما امتیاز کتابخانه ملک به نفیس بودن و ارزش هنری آثار است.»
به گفته او، این کتابخانه دارای حدود ۷۰ هزار کتاب چاپی،۳۴۰۰ کتاب سنگی و ۵۴۸ عنوان نشری ادواری در ۴ هزار مجلد است: «بخش قابل‌توجهی از کتاب‌های چاپی متعلق به پیش از سال ۱۳۲۰ خورشیدی است و در زمره نخستین کتاب‌های چاپی ایران قرار می‌گیرد.»
یکی از نکات بارز و قابل‌تأمل کتابخانه ملک را یساولی این‌طور توضیح می‌دهد: «کتابخانه ملک پیوسته با خرید کتاب‌های خطی و چاپی از محل عواید موقوفات ملک غنی‌تر می‌شود.»
او ادامه می‌دهد: «غیر از مخازن کتاب و تالارهای مطالعه، بخش‌های مجهزی هم برای انجام امور فنی از قبیل نسخ خطی عکاسی و تهیه میکروفیلم صحافی، جلدسازی و… ایجاد شده‌اند. در کنار این بخش‌ها، انتشارات موسسه از سال ۱۳۴۸ برای چاپ و نشر نسخ خطی موجود در کتابخانه و آثار پژوهشی مرتبط با آنها تاسیس شده است.
یکی از گنجینه‌های ارزشمند نسخ خطی وجود در کتابخانه ملک گنجینه نسخ خطی دیوان حافظ است که از سوی علاقه‌مندان به ادب پارسی همواره مورد توجه قرار می‌گیرد.
بخش جالب توجه دیگر نسخ و اسناد ملی موجود در این موزه، مکاتبات تاریخی است که تصاویرشان در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. برای نمونه، می‌توان به نامه دکتر اعتمادیان مدیر کل دبیرخانه دانشگاه تهران به کتابخانه ملک در مورد همکاری «سید امتیاز حیدر»، از دانشجویان تبعه پاکستان، به تاریخ ۱۳۳۶ شمسی اشاره کرد. یا نامه‌هایی از دکتر صفا به کتابخانه ملی ملک در مورد همکاری با ایشان در زمینه‌های مختلف به سال ۱۳۳۶ شمسی. موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک نخستین موزه وقفی خصوصی ایران است که در سال ۱۳۱۶ خورشیدی توسط حسین‌آقا ملک تاسیس شد. این مجموعه در میدان مشق، جنب ساختمان امور خارجه، قرار دارد.
- مکتوبات تاریخ سکه و بانکداری در موزه سکه
موزه بانک سپه در ابتدای خیابان امام خمینی (ره) واقع شده است؛ یکی از غنی‌ترین و ارزشمندترین موزه‌های سکه در سطح خاورمیانه که سال ۱۳۴۲ به منظور حفظ میراث فرهنگی کشور توسط تیمسار آق اولی، مدیرعامل وقت بانک سپه، تاسیس شد.
در این موزه سکه‌هایی با قدمت ۲۷۰۰ سال پیش هم دیده می‌شود و همین تنوع و تکثر یکی از جاذبه‌های این موزه دیدنی و زیباست. همه این سکه‌ها را «شیرین ملکزاده»، یکی از سکه‌شناسان بنام ایران، جمع‌آوری کرده است. علاوه بر گنجینه‌ای از سکه‌های قدیمی که در این موزه جای دارد، اسناد و تصاویر قدیمی هم در این موزه کم نیست؛ اسنادی که معرف قدمت و روند شکل‌گیری نخستین بانک ایرانی و تحولات ساختاری آن در طول ۹۳ سال اخیر است.
از جمله اسنادی که می‌توان در این موزه دید سند حکم قشونی تأسیس بانک در سال ۱۳۰۴ شمسی، اساسنامه بانک، نمودار سازمانی و ارکان بانک سپه، دفترچه نمونه امضا، آیین‌نامه‌های استخدامی، گزارش‌ها و نامه‌های مدیران بانک به رضاخان و سایر مقامات، شاهنامه و تفنگ تیرخورده کاظم‌خان شروری در جنگ‌های آذربایجان، نامه تشکر کسبه تبریز به مدیر عامل وقت بانک سپه به دلیل نقش مثبت بانک در غائله آذربایجان، نمونه چک‌های قدیمی بانک، دفترچه حساب پس‌انداز امام خمینی(ره) و آیت‌الله گلپایگانی و عکس‌هایی از برگزاری مراسم مختلف در بانک سپه قبل و بعد از انقلاب است.
«محمد حسینی»، کارشناس میراث فرهنگی/جای نسخ با ارزش گوشه خانه‌ها نیست
مواریث فکری و معنوی کشوران جزء شناسنامه‌های هویتی و ملی ما ایرانیان است و نیازمند درک و دریافت بیشتر. اسناد و مدارکی که بازگوکننده تاریخ و هویت گذشته ما هستند و می‌توانند جنبه‌های مختلف تاریخ را روایت کنند. درست است که امروز بخشی از این اسناد تاریخی به همت دوستداران تاریخ و فرهنگ ایران از گوشه و کنار کشور و حتی خارج از کشور جمع‌آوری و در موزه‌ها نگهداری می‌شوند، اما بخش قابل‌توجهی از آنها هنوز در خانه‌ها خاک می‌خورند و اگر مرمت نشوند، در برابر جابه‌جایی‌ها، رطوبت و شرایط بد نگهداری عمری نخواهند داشت و ورثه به خوبی نمی‌دانند برای نگهداری یا واگذاری آنها باید دقیقا به کجا مراجعه کنند؟
مسئولان و متولیان این حوزه باید با تشویق خانواده‌ها به واگذاری اسناد و نسخه‌های تاریخی ارزشمند به موزه‌ها برای ترمیم و نگهداری آنها از سودجویی عده‌ای که با پرداخت هزینه‌های ناچیز این اسناد و نسخه‌های ارزشمند را خریداری و از ایران خارج می‌کنند، جلوگیری کنند.
ما باید به افراد جامعه آموزش دهیم که نسخ خطی غیرقابل‌قیاس با هر گنجینه‌ای هستند و واقفان آثار طی تاریخ با جمع‌آوری نسخ خطی نقش پراهمیتی در حفظ و نگهداری این گنجینه‌های ارزشمند دارند.