سرخس؛ شهری مهم که از آن به نیکی یاد می‌شود
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: سرخس تا سال ۱۲۹۹ه.ق، شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود و به دلیل اهمیت، جایگاه رفیع و موقعیت سرخس بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از این شهر به نیکی یاد می‌کنند.
رجبعلی لباف‌خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در سال ۱۲۷۶ه.ق، دولت ایران شهرک یا قلعه‌ای نظامی به نام «سرخس ناصری» در ساحل غربی رود تجن احداث کرده بود که پس از تصرف شهر کهن سرخس توسط روس‌ها و قرار دادن رود تجن به عنوان مرز، سرخس ناصری به ایران تعلق گرفت و بعدها گسترش یافت و آبادان شد.
وی ادامه داد: سابقه تاریخی سرخس کهن (سرخس ترکمنستان) به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. به نوشته «ابن خردادبه» پیش از اسلام سرخس، شاهی ویژه با لقب «زادویه» داشته است. به فاصله کمی در شمال شهر سرخس، ترکمنستان و بر سر راه سرخس به مرو، باستان‌شناسان محوطه مهم باستانی به نام «میل حیرام» مربوط به دوران ساسانی را کاوش کرده و به آتشکده‌ای همانند «معبد بندیان» درگز دست یافتند.
این باستان‌شناس خراسانی افزود: جایگاه رفیع و موقعیت سرخس موجب شده است که بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از آن شهر به نیکی یاد کنند مانند «ابن فضلان(۳۰۹ه.ق)»، «ابن رسته اصفهانی(اواخر قرن سوم ه.ق)»، «یعقوبی(نیمه دوم قرن سوم ه.ق)»، «استخری(قرن چهارم ه.ق)»، «مقدسی(نیمه دوم قرن چهارم ه.ق)» که سرخس را بزرگ و آبادان و نامبردار ارزیابی کرده و «فردسی(۴۱۱- ۳۲۹ه.ق)» که از سرخس در کنار آوردگاه کاووس و شاه هاماوران یاد کرده و پیشینه آن شهر را به گذشته‌های دور برده است.
لباف‌خانیکی خاطرنشان کرد: به استناد متون سده‌های سوم و چهارم ه.ق سرخس، شهری آباد و پررونق بوده است. در همان دوران شخصیت‌های بزرگی نیز مانند «ابوسعید ابوالخیر» حدود ۱۰ سال در سرخس به تحصیل علم مشغول بوده و «ابوالفضل سرخسی» و «لقمان سرخسی» در آن شهر زاده شده و ساکن بوده‌اند که هر یک جایگاه بلندی در وادی علم و عرفان داشتند.
وی گفت: در این‌جا جهت پی بردن به منش، شخصیت و منزلت هر یک از آن بزرگان بخشی از نوشته عطار نیشابوری در «تذکرة الالیاء» را از قول شیخ ابوسعید ابوالخیر می‌آوریم «یک روز رفتم و شیخ لقمان سرخسی را دیدم بر تلی خاکستر نشسته و پاره‌ای پوستین کهنه می‌دوخت. پس برخاست و دست من بگرفت و می‌برد. در راه پیرابوالفضل حسن که یگانه عهد خود بود پیش آمد و گفت، یا ابوسعید راه تو نه اینست که می‌روی به راه خویش رو. پس شیخ لقمان دستم به دست او داد و گفت، بگیر که او از شما است. پس بدو تعلق کردم».
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: بنابراین «لقمان سرخسی» که در شمار «عقلای مجانین» بود و خود را به دیوانگی می‌زد ابوسعید را به نزد «پیر ابوالفضل سرخسی» برد و به راه عرفان کشانید و در جایگاه استاد ابوسعید ابوالخیر جای گرفت. هم اکنون آرامگاه شیخ ابوسعید در مهنه ترکمنستان، پیر ابوالفضل در سرخس ترکمنستان و شیخ لقمان در سرخس ایران واقع است.
تلفیق دو شیوه معماری در آرامگاه لقمان سرخسی
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد که در سده‌های پنجم و ششم ه.ق شیوه معماری خاصی در قلمرو خراسان رواج یافته و آن عبارت بوده است از فضاهای مکعب شکلی که طاق نماهایی برفراز قاعده‌ها دارند و با گنبد کم‌خیزی پوشیده شده‌اند. قاعده مربع این نوع بناها عموما به کمک گوشوارها و طاق‌نماها یا درگاهی‌ها به هشت ضلعی و در نهایت ۱۶ضلعی تبدیل شده تا قاعده دایره گنبد بر آن استقرار یابد.
لباف‌خانیکی اظهار کرد: این بناها در سرخس (آرامگاه‌های لقمان بابا و ابوالفضل سرخسی)، سنگان(مسجد گنبد)، مرو (آرامگاه سلطان سنجر و آرامگاه محمد بن زید) و مهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) در دوران سلجوقی ساخته شدند که همه دارای نقشه یکنواخت و ساختاری همانند هستند. در این میان آرامگاه بابا لقمان بعدها با دیگران تفاوت یافته به این معنی که این بنا هم در آغاز پلان مربع با ابعاد ۱۷.۷۰ متر داشته ولی در سال۷۵۷ ه.ق ایوانی به جلو بنا افزوده شده و ابعاد آن به ۱۷.۷۰ و ۲۶.۶۰ متر تغییر یافته است.
وی بیان کرد: این بنا در ناحیه گنبدخانه به شیوه رازی با آجرهای جفتی در نما ساخته شده و دارای فیلگوش‌هایی بر گوشه‌ها، طاق‌ها و درگاهی‌هایی در درون است. گویا در گذشته رویه داخلی دیوارها همانند آرامگاه سلطان سنجر و شیخ ابوسعید ابوالخیر به نقاشی روی گچ مزین بوده که در پی تغییر و تحولات زایل شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: اما ایوان به شیوه آذری و مزین به تزئینات کاشی است که در درون قاب‌ها جای گرفته‌اند و اکنون اندکی از آن‌ها برجای مانده است. ورودی به گنبدخانه بر اسپر ایوان تعبیه شده و بر دور تا دور ورودی کتیبه گچی نسخ با تاریخ ۷۵۷ نگاشته شده است. نمای پایه‌های طرفین ایوان به شیوه بناهای قرن هشتم ه.ق از جمله «خانقاه طوس» (هارونیه) به طور عمودی قاب‌بندی و ظاهرا برای نصب کاشی آماده شده است، اما هیچگاه کاشی بر آن نصب نشده است. گذشت زمان و زلزله‌ها و… موجب انهدام پایه جنوبی و پوشش جناقی ایوان شده و در سال‌های اخیر تا حدودی ترمیم شده است.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: سرخس تا سال۱۲۹۹ه.ق شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود در آن سال بر اساس « قرارداد آخال» با ۳۳ شهرک و روستا از خراسان منفک و به روس‌ها واگذار شد که اکنون قلعه عظیم و بقایای معماری شهر کهن سرخس در مجاورت شهر نوساخته‌ای به نام «سرخس» در جنوب کشور ترکمنستان قرار دارد.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.