چالش‌های توسعه اکوتوریسم در ایران

فرید جواهرزاده در گفت‌وگو با ایسنا به چالش‌های موجود بر سر راه اکوتوریسم کشور پرداخت و اظهار کرد: در اکوتوریسم چالش‌های متعدد و متنوعی وجود دارد که شامل چالش‌های اقتصادی، اجتماعی،  سیاسی و همچنین چالش‌های زیست‌محیطی می‌شود. اینها چالش‌هایی بر سر راه توسعه صنعت گردشگری استان به ویژه اکوتوریسم هستند.

وی ادامه داد: شاید بیشتر دست‌اندرکاران تمایل داشته باشند راجع به چالش‌های سیاسی صحبت شود، اما واقعیت این است که وقتی  چالش‌های توسعه اکوتوریسم در ایران را بررسی می‌کنیم در می‌یابیم با طیف وسیعی از چالش‌ها روبرو هستیم. شاید به گمان ما موضوعات سیاسی، ایدئولوژیک و یا موضوعات اجتماعی بسیار مهم باشند، اما به اعتقاد من مهمترین آنها مفهوم فرهنگی اکوتوریسم است؛ یعنی ما برای اینکه بخواهیم به موضوع چالش‌های اکوتوریسم ورود کنیم اول باید بحث فرهنگ رایج در کشور را مورد توجه قرار دهیم.

تراز گردشگری ایران منفی است

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران با اشاره به میزان توجه به بحث‌های فرهنگی در کشور خاطرنشان کرد: در ابتدا باید بدانیم که حوزه اکوتوریسم چه سهمی از فرهنگ دارد و پس از آن بررسی کنیم که زیرساخت‌های مشکلات کشور به ویژه در موضوعات گردشگری و اکوتوریسم چگونه به مباحث فرهنگی باز می‌گردد.

جواهرزاده ادامه داد: این نکته بسیار مهمی است که چرا مردم ایران برای رفتن به سفرهای خارج حاضرند هزینه‌های گزاف پرداخت کنند، اما برای سفرهای داخلی و کوتاه‌مدت این هزینه‌ها را انجام نمی‌دهند. کمتر می‌بینیم که فردی برای سفرهای خارجی چانه‌زنی کند، اما برای رفتن به یک سفر یک روزه به یک اقامتگاه بوم‌گردی در نزدیکی محل زندگی خود سعی می‌کند آن را با هزینه‌های حداقلی انجام دهد و آن را ارزان تمام کند؛ در این خصوص باید گفت که در نگاه گردشگری تفاوت‌های عمده‌ای وجود دارد.

وی عنوان کرد: زمانی که مردم ما به دیدنی‌ها و ارزش‌های طبیعت اطراف جامعه خود بهای کافی نمی‌دهند یا به گونه‌ای آن را نمی‌شناسند طبیعی است که حاضرند برای رفتن به نقاطی‌ که بسیار جلب توجه می‌کند و تبلیغات شگرفی برای آن صورت می‌گیرد هزینه‌های گزاف پرداخت کنند. تراز منفی درست است که یک معضل اقتصادی محسوب می‌شود، اما ریشه فرهنگی دارد و حداقل تفاوتش در همین نگاه فرهنگی است.

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران اضافه کرد: به عنوان مثال می‌توان به همین تورهای سافاری اشاره کرد که نوعی تفریح بیابان‌گردی یا کویرنوردی است با چشم‌اندازهای خاص طبیعی که نمونه بارز آن در دبی و کشور امارات دیده می‌شود. مدیران گردشگری آنجا تمام سعی و تلاش خود را دارند که آن صحرا را زیبا و رغبت‌انگیز جلوه دهند و مردم ما هم حاضرند با این تبلیغات هزینه‌های گزافی برای رفتن به آنجا بپردازند، این در حالی است که کویر لوت ایران با صحرایی زیبا، وسیع و کلوت‌های بی‌نظیر یکی از جاذبه‌های منحصر به‌فرد جهان محسوب می‌شود. اما کدام یک از ما حاضریم به ‌جای آن هزینه گزاف برای رفتن به بیابان دبی، پرداخت هزینه‌ای کمتر برای سفر به بیابان لوت خود داشته باشیم.

جواهرزاده گفت: در نهایت این تراز منفی گردشگری ایران است و گردشگرانی که به خارج سفر می‌کنند به لحاظ کمیت، درآمد و هزینه کرد تعدادشان بیشتر از تعداد گردشگرانی است که وارد کشور می‌‎شوند که این باز هم یک پدیده فرهنگی است؛ چراکه گردشگر ایرانی خارج را به ایران ترجیح می‌دهد. پس در ابتدا باید این تفکر را داشته باشیم که میزان گردشگر خروجی و داخلی خود را به تعادل برسانیم و این موضوع به تصحیح دیدگاه‌های رایج، فرهنگ‌سازی عمیق و برنامه‌ریزی نیاز دارد.

نقش جامعه میزبان در جذب گردشگر بسیار مهم است

وی با اشاره به جایگاه کنشگران این صنعت در توسعه اکوتوریسم تشریح کرد: کنشگران صنعت گردشگری سه گروه گردشگران یا همان بازدیدکننده‌ها از جمله جامعه محلی، دولت‌ها، دست‌اندرکاران یا پشتیبانان را شامل می‌شود، که یکی از ارکان مهم در همین چارچوب کنشگران، جوامع میزبان هستند.

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران افزود: باید بررسی کرد چه میزان جوامع میزبان ما از رشد اکوتوریسم و استفاده از فواید آن آگاهی دارند. اینکه ما صرفا جاذبه‌های طبیعی و یا فرهنگی داشته باشیم خود یک منبع جذب گردشگر است، اما اگر جامعه میزبان متحد و هماهنگی نداشته باشیم در اولین و دومین گام شکست خواهیم خورد؛ در نتیجه نقش جامعه میزبان به‌ مراتب مهمتر است.

جواهرزاده ادامه داد: آگاهی‌بخشی به جامعه میزبان  یک عنصر فرهنگی محسوب می‌شود، به این معنی که باید در ابتدا به جامعه میزبان آموزش دهیم که چگونه باید با گردشگر برخورد کنند، چگونه مهمان‌نوازی خود را ترویج دهند و چگونه از وجود گردشگر بهره‌مند شوند؛ چراکه باید برای قابلیت‌های فرهنگی ارزش‌گذاری شود و فکر و اندیشه مناسب وجود داشته باشد.

وی تصریح کرد: مشکلاتی که در حفاظت محیط‌زیست، احیا و مرمت بافت‌های تاریخی در روستاها وجود دارد ناشی از همین دیدگاه نامتناسب نسبت به جامعه محلی است، پس فرهنگ‌سازی در معرفی این موضوعات بسیار مهم است. جامعه کشور ما باید بتواند میزبان شایسته‌ای برای گردشگران خارجی و اکوتوریست‌ها باشد، البته یک مزیت ایرانیان همین است که قالبا انسان‌های مهمان‌نوازی هستند شاید این یکی از مهمترین ارکان در این قسمت باشد که حتی می‌تواند به برند گردشگری کشور ایران تبدیل شود.

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران اضافه کرد: این مهمان‌نوازی باید به یک ساختار کاملا متوازن تبدیل شود و برای این کار لازم است مردم آموزش‌های لازم را ببینند، در نهایت ما نیز باید بتوانیم سهم متناسبی  در ازای توسعه اکوتوریسم و گردشگری برای آن‌ها در نظر بگیریم.

عدم توسعه زیرساخت‌ها و ناهماهنگی در سرمایه‌گذاری‌ها از مهمترین چالش‌های اقتصادی حوزه گردشگری است

جواهرزاده همچنین در خصوص چالش‌های اقتصادی اظهار کرد: عدم توسعه زیر ساخت‌ها و عدم تناسب بین سرمایه‌گذاری و اتفاقاتی که باید در حوزه گردشگری رخ دهد از مهمترین چالش‌های اقتصادی به حساب می‌آیند. برای مثال به مسیرهای کوهنوردی در کشور مانند دماوند و یا هزار مسجد اشاره می‌کنم، چه میزان برای این مسیرها، نقشه‌ها، تابلوهای راهنما، بروشورها، پست‌های امدادرسانی، سیستم‌های هوایی مجاز و مسائلی از این قبیل کار شده و این کار در چه حدی بوده است.

وی ادامه داد: ما در حوزه اقامتی اکوتوریسم تقریبا مزیت قابل توجهی نداریم، به این معنی که برای اقامتگاه‌های اکوتوریستی کمپ، پناهگاه، چادرهای متناسب و تسهیلات پذیرایی، آب آشامیدنی و راهنما نیاز داریم، سوال اینجاست که تا امروز چه میزان روی این موارد کار شده است؟

مهمترین چالش اجتماعی، نبود یک فرهنگ نهادینه برای سفر دسته‌جمعی است

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران با اشاره به نداشتن یک فرهنگ نهادینه برای سفرهای دسته‌جمعی خاطرنشان کرد: ایرانیان نسبت به دیگر کشورهای دنیا کمتر سفر گروهی را تجربه می‌کنند و کمتر نیز علاقه دارند. برای مثال در کشور ژاپن ۹۰ درصد با تور و تنها ۱۰ درصد به صورت انفرادی سفر می‌کنند که کاملا برعکس ایران است.

جواهرزاده ادامه داد: بنابراین باید گفت که آگاهی‌بخشی در مورد فواید تورهای گروهی و دسته‌جمعی خود یک چالش اجتماعی است. اینکه جوامع میزبان ما نسبت به جوامع مهمان به نوعی خود را آماده کنند و برنامه‌ریزی کلان داشته باشند از موارد قابل توجه است، گفتنی است که ما در سطح کشور نیازمند طرح‌های جامع اکوتوریستی هستیم و باید بتوانیم از این موارد برای توسعه اکوتوریسم بیشترین استفاده را ببریم.

وی تشریح کرد: عدم وجود عدالت اجتماعی، مدیران متخصص، عدم درک ارزش واقعی منابع طبیعی کشور در نزد مردم و عدم رشد آگاهی جامعه به منظور بهره‌گیری از مناطق تحت مدیریت گردشگری از مواردی هستند که باید در بحث چالش‌های اجتماعی  به آنها توجه کرد. البته شنیدن صداهای مختلف و اثرگذار در فرآیندهای تصمیم‌گیری نیز یکی دیگر از چالش‌های اجتماعی کشور ماست.

در سفر به مناطق طبیعی باید یک نگاه توسعه پایدار وجود داشته باشد

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران در خصوص چالش‌های زیست‌محیطی ابراز کرد: در گردشگری مبتنی بر طبیعت که اصطلاحا به آن اکوتوریسم می‌گوییم آن چیزی که بیشتر شاهد هستیم، اثر سو و جبران‌ناپذیر بر پیکره محیط زیست کشور است. به عنوان مثال در مناطق ساحلی کشور و جنگل‌ها شاهد این نوع مسائل هستیم. آسیب‌های فراوانی که به جنگل‌ها وارد می‌شود، وجود آشغال و زباله در سواحل از جمله چالش‌های اساسی در محیط زیست هستند که من این موارد را ضربات مهلک بر پیکره محیط زیست می‌خوانم.

جواهرزاده ادامه داد: باید گفت روال عادی که در طبیعت وجود دارد معمولا توسط انسان مخدوش می‌شود که باید این تعارضات حذف شود. در حقیقت زمانی که در طبیعت قرار می‌گیریم  باید نگاه گردشگری پایدار را در آنجا شاهد باشیم و ماندگاری آنجا برای ما مهم باشد. گردشگری که به مقصدی وارد می‌شود باید تلاش کند تا علاوه بر استفاده از جاذبه‌های منطقه با رعایت نکات اکوتوریسمی موجب شود آن جاذبه دست‌نخورده برای نسل آینده باقی بماند.

علاقه، مهمترین دلیل برای بازدید و حفظ جاذبه‌های اکوتوریستی است

وی گفت: در نهایت برای دیدن جاذبه‌های اکوتوریستی حرف اول علاقه و اشتیاق است که خوشبختانه در میان ایرانی‌ها این علاقه هر روز درحال افزایش است. به این معنی که برای مشاهده مناطق طبیعی و حیات وحش این علایق روز به روز در حال افزایش است، اما به همان اندازه زیرساخت‌ها متناسب با آن رشد نمی‌کنند و فرهنگ لازم نیز ارتقا پیدا نمی‌کند؛ بنابراین چالش‌های پیش‌روی اکوتوریسم همچنان فراخ وگسترده‌تر در حال رشد است.

رئیس انجمن علمی طبیعت‌گردی ایران افزود: در نتیجه ما باید استراتژی‌ها برای توسعه گردشگری و اکوتوریسم در سطح کلان دولتی و همچنین سیاست‌های محیط زیستی را به شکل عالی در دستور کار قرار دهیم و امیدوارم با تغییر دولت جدید به این موضوعات ورود بهتری صورت گیرد.

باید بتوانیم از حمایت سازمان‌های بین‌المللی نهایت بهره را ببریم

جواهرزاده با معرفی سازمان بین المللی اکوتوریسم اضافه کرد: ازسال ۱۹۹۰ به بعد سازمان TIES یعنی انجمن بین‌المللی اکوتوریست اقدامات مناسبی برای رشد و توسعه اکوتوریسم صورت داد که تقریبا ۱۷۰ کشور و چند صد انجمن ملی و محلی عضو آن هستند و دامنه گسترده‌ای از همسوسازی اهداف اکوتوریستی در بین مردم یعنی جوامع محلی و اکوتوریسم پایدار و دولت‌ها و کنشگران به وجود آورده است. باید از طریق آموزش و حمایت این انجمن‌ها و تشکیلات بین‌المللی بتوانیم در جامعه خود از فرصت‌هایی که برای توسعه اکوتوریسم به وجود می‌آیند نتیجه بهتری بگیریم.

وی ادامه داد: یکی از معدود کشورهای دنیا هستیم که در آن تنوع جغرافیایی و وجود جاذبه‌های طبیعی زبانزد عام و خاص است. در برخی از نهادهای برنامه‌ریزی گردشگری بین‌المللی، کشور ما را جزو چند کشور اول دنیا از نقطه نظر توسعه اکوتوریسم ارزیابی می‌کنند. ما این توانایی را داریم که در یک روز گردشگر را با ۴ فصل سال در کشور خود مواجهه کنیم. باید در کنار این تنوع اقلیمی و این ظرفیت گسترده که همیشه می‌تواند میلیون‌ها گردشگر را به خود جلب کند یک عزم ملی وجود داشته باشد تا بتوان ایران را به یک قطب و مقصد برتر اکوتوریستی و گردشگری تبدیل کرد.

منبع:ایسنا