نقش زاینده‌رود در توسعه شهرنشینی در اصفهان
در پایان فصل هفتم کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی «تپه اشرف» به‌عنوان تنها محوطه باستانی در داخل شهر اصفهان، عنوان شد که بخشی از پیشینه تاریخی شهر اصفهان به‌صورت علمی به دوران شاهنشاهان اشکانی باز می‌گردد و دیرینه‌شناسان موفق شده‌اند تا به‌صورت مستند نزدیک به ۳ هزار سال از تاریخ رمزآلود شهر تاریخی اصفهان را تا پایان فصل هفتم کاوش‌ها در این محوطه باستانی کشف کنند.
بی‌تردید اگر چه امروزه اصفهان به‌عنوان یک شهر بین‌المللی در نزد جهانیان شناخته شده و حداقل تا بیش از بلای کرونا همه‌ساله هزاران گردشگر از اقصی نقاط جهان برای دیدن جاذبه‌های این شهر به اصفهان سفر می‌کردند، لکن یکی از نکات جالب توجه در خصوص اصفهان، پیشینه تاریخی این شهر است بگونه‌ای که تاریخ پیدایش این شهر به دلیل قدمت زیاد آن چندان شناخته شده نیست و بسیاری از مورخان در طول گذر ایام برای رفع این نقیصه تاریخی پیدایش این شهر کهن را به سلسله‌های اسطوره‌ای پیش از تاریخ همچون پیشدادیان نسبت داده‌اند، با این وصف با کنکاش در برخی منابع تاریخی به‌ویژه منابع اوایل دوران اسلامی همچون: «شاهنامه فردوسی و یا «نزهه القلوب» اثر حمدالله مستوفی که در اوایل دوران اسلامی به منابع عصر باستان دسترسی داشته‌اند در می‌یابیم که شهر باستانی اصفهان در دوران آغازین تاریخ از چهار محله تشکیل شده و این محلات بر روی برخی هسته‌های روستایی که ارتباط مستقیمی با زاینده‌رود داشته و قدمت برخی از آن‌ها همچون روستای «یوان» به بیش از ۱۱هزار سال قبل می‌رسد بنا شده، این چهار محله اولین «کوشک»، «دردشت»، «کران» و «جویباره» نامیده می‌شدند.
با توجه به این‌که محور شکل‌گیری شهر اصفهان، کشاورزی بوده و کشاورزی ارتباط مستقیمی با آب داشته، لذا با توجه به این‌که محور شکل‌گیری شهر اصفهان و قرار گرفتن هسته‌های اولیه شکل‌گیری اصفهان در جلگه زاینده‌رود که دشت عظیم اصفهان را در بر می‌گیرد، حیات این شهر کهن پیوندی نا گسستنی با زاینده‌رود دارد، و این در حالی است که اگر به شکل‌گیری تمدن‌های عظیم بشری همچون: مصر و یا هند بنگریم در می‌یابیم که محور توسعه همگی آن‌ها آب بوده، لذا رودهای نیل، سند و کنگ نقشی بی‌بدیل در شکل‌گیری این تمدن‌های عظیم ایفا کرده‌اند.
نقش زاینده‌رود در شکل‌گیری هسته‌های اولیه شهر اصفهان
با نگاهی گذرا به تاریخ شکل‌گیری شهر اصفهان و به ویژه با بررسی اطلاعات اندکی که از طریق علم باستان‌شناسی دریافت کرده‌ایم در می‌یابیم که بسیاری از هسته‌های اولیه شکل دهنده شهر اصفهان در امتداد محور زاینده‌رود که از غرب به شرق از دشت بزرگ اصفهان عبور می‌نماید شکل گرفته که در این میان می‌توان به هسته اولیه «مهربین» یا «ماربین» (مارنان) که محلات باستانی همچون «آتشگاه» و «مارنان» را در دل خود جای داده است (در محور غرب اصفهان) و همچنین «جی» و «شهرستانه باستان» در شرقی‌ترین نقطه اصفهان و در محور شرق زاینده‌رود اشاره کرد.
با توجه به شکل‌گیری هسته جمعیتی جی باستان در شرقی‌ترین نقطه اصفهان و بررسی این منطقه به این نتیجه می‌رسیم که قدیمی‌ترین پل بر روی زنده‌رود یعنی «پل شهرستان» در این محور واقع شده و با توجه به وجود مستحدثاتی در محور شمالی پل شهرستان که شالوده‌های آن قدمتی در حدود ۲ هزار سال دارد. این پل در حقیقت اصلی‌ترین محور اتصال «جی» و «شهرستانه» باستان در شمال زاینده‌رود با تمدن‌های پیرامون اصفهان باستان در جنوب رود زاینده‌رود به شمار می‌رفته است.
با ورود اسلام به ایران و پذیرش اسلام توسط مردم و دهقانان اصفهان در سال ۲۳ هجری قمری، هسته‌های پراکنده جمعیتی در دشت بزرگ اصفهان به تدریج به یکدیگر پیوند خورد و این در حالی بود که انتخاب اصفهان به عنوان تختگاه چهار سلسله محلی و ملی همچون: «زیاریان» (سده چهارم)، «آل بویه» (سده چهارم)، «سلاجقه (سده‌های پنجم و ششم) و «صفوی» (سده یازدهم هجری قمری) شهر اصفهان به موازات زاینده‌رود رو به رشد نهاد و این در حالی بود که ایجاد یک شبکه وسیع آبرسانی شامل پیش از ۱۰ نهر (مادی) از رودخانه که از محور جنوب تا شمالی‌ترین مناطق اصفهان را در بر می‌گرفت به توسعه تدریجی شهر اصفهان در ادوار مختلف تاریخی انجامید. برخی از این شهرهای تاریخی که پیشینه شکل‌گیری آنان به دوران باستان رسیده و مسیرهای آن‌ها همچنان باقی است عبارتند از: «نیاصرم»، «فرشادی»، «نهر فدن»، «نهر تیران»، «نهر تشایج»، «نهر نایج»، «نهر جلفا»، «جوی شاه» و «نهر عبداله خان».
کاوش‌های باستان‌شناسی یک دهه گذشته در برخی مناطق شهری اصفهان همچون: «میدان عتیق» (امام علی (ع)، «چهارباغ عباسی» و «دروازه دولت» (میدان امام حسین(ع) ) اثبات کرد که همان‌گونه که شبکه‌ایی از نهرهای آب منشعب از زاینده‌رود کار آبرسانی به مناطق مختلف شهری و زمین‌های کشاورزی اصفهان را به عهده داشتند، شبکه‌ای زیرزمینی از نهرهای آب نیز در ادوار مختلف تاریخ کهن اصفهان ایجاد شده بود که به احتمال زیاد آب آشامیدنی را برای بخش‌های مختلف شهر اصفهان در ادوار مختلف تدارک می‌دید که به احتمال زیاد از آب‌های زیرزمینی دشت اصفهان نشات گرفته شده از نفوذ آب زاینده‌رود در لایه‌های آب‌های زیرزمینی سیراب می‌شدند.
به ترتیب در دوران معاصر نیز اصفهان متاثر از زاینده‌رود به تدریج گسترش یافته و محلات و حتی شهرک‌های اقماری نیز در پیرامون آن شکل یافته که همگی به نوعی در مسیر زنده‌رود ایجاد شده یا تحت تاثیر حیات زنده‌رود ایجاد شده‌اند.
با این وصف مبرهن است زاینده‌رود چشمه حیات اصفهان، محور توسعه شهر نشینی، محور توسعه فضای سبز و حتی باغ‌شهر اصفهان در برخی دوران‌های تاریخی همچون صفوی بوده و امروز نیز با توسعه فناوری، زاینده‌رود همچنان به نوعی به عنوان حلقه اتصال توسعه کمی و کیفی این شهر بدل شده به گونه‌ای که امروز اثبات شده که حتی توسعه فرهنگی اصفهان در ادوار مختلف به ویژه در دوران معاصر در همه زمینه‌ها مرهون حیات زاینده‌رود بوده و این زاینده‌رود است که به عنوان بخش لاینفکی از هویت تاریخی و فرهنگی این شهر کهن به شمار می‌رود. پس بکوشیم به عنوان نسل‌هایی شناخته نشویم که آیندگان از ما به عنوان قطع کننده این حلقه توسعه فرهنگی و تمدنی یاد کنند.
به امید حیات دایمی زنده‌رود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.