کاخ هشت بهشت
“باشکوه، بسیار زیبا و چشم نواز” واژگانی است که بسیاری از شرق شناسان و جهانگردان اروپایی همچون ژان شاردن، پاسکال کوست و آندره گدار فرانسوی در توصیف کاخ هشت بهشت، در سفرنامه ها و یادداشت هایشان بکار برده اند، چرا که ملاحت، زیبایی و اوج هنر عصر صفوی را می توان در کاخ هشت بهشت اصفهان به نظاره نشست. کاخ هشت بهشت که روزگاری هشت سوگلی شاه صفوی در آن زندگی می کرده اند، به خاطر معماری ویژه و تزئینات منحصر به فردش به عنوان زیباترین کاخ دنیا شناخته می شد و از آن با عبارت “فرح‌انگیزتر از مجلل‌ترین کاخهای ممالک اروپایی” یاد می کردند.
معرفی کاخ هشت بهشت
عمارت هشت ضلعی ِهشت بهشت یا “هشت به هشت” و “هشت در بهشت” یکی دیگر از شاهکار های معماریِ ایرانی است که در زمان حکومت شاه سلیمان یکم در دو طبقه و در نزدیکی باغ بلبل احداث گردید. کاخ هشت بهشت به گواهِ بسیاری از مورخان و شرق شناسانی که در عصر صفوی و قاجار به اصفهان سفر کرده بودند، به عنوان زیباترین کاخ در دنیا شناخته می شد و آنها توصیفات نسبتا کاملی درباره ی ویژگی های این کاخ را برای ما به یادگار گذاشته اند که در ادامه از آن ها خواهیم گفت. جالب است بدانید نخستین مدرسه ی اصفهان با نام مدرسه همایونی در زمان قاجار در کاخ هشت بهشت تاسیس شد و در این دوران نیز تغییراتی در تزئینات کاخ ایجاد شد. کاخ هشت بهشت در حال حاضر در میان پارک شهید رجایی اصفهان قرار دارد و با شماره ی 227 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخچه کاخ هشت بهشت
دوران صفوی
از میان چندین کاخ و عمارت کلاه فرنگی که در عصر صفوی در منطقه ی چهارباغ اصفهان وجود داشت، امروزه تنها کاخ هشت بهشت برای ما به یادگار باقی مانده است. با استناد به کتاب “اسناد مصور اروپاییان از ایران” تالیف دکتر غلامعلی همایون می توان گفت، ساختِ عمارت هشت بهشت در زمان شاه عباس دوم شروع شد و در سال 1080 هجری قمری مقارن با سومین سال سلطنت شاه سلیمان صفوی، به اتمام رسید. این کاخ در نزدیکی باغی بسیار بزرگ به نام باغ بلبل در دو طبقه با تزئینات منحصر به فرد احداث گردید؛ باغ بلبل يا باغ هشت بهشت در زمان شاه عباس صفوى بنيان نهاده شده بود و خود جزیی از بـاغ بـزرگتر نقش جهان بود که شـاه اسماعیل اول آن را احداث کرده بود. گفته می شود شاه سلیمان صفوی این کاخ را برای هشت محبوبه ی خود، ساخته بود و چهار سوگولی در طبقه ی اول و چهار سوگلی نیز در طبقه ی دومِ این عمارت زندگی می کرده اند.
دوران قاجار
از سرگذشت کاخ هشت بهشت بعد از عصر صفوی تا زمان ناصرالدین شاه قاجار اطلاعات زیادی در دسترس نیست و دقیقا نمی دانیم در این بازه ی زمانی چه کسانی در کاخ هشت بهشت سکونت داشته اند و یا کاربری آن چه بوده است. به هرحال در زمان قاجاریان به دستور ظل‌السلطان -حاکم اصفهان و پسر ناصرالدین شاه قاجار- در سال 1298 هجری قمری در محل کاخ هشت بهشت مدرسه ای به تقلید از دارالفنونِ تهران افتتاح گردید و نام مدرسه ی همایونی را بر آن گذاشتند. مدرسه ی همایونی که گفته می شود اولین مدرسه در اصفهان بوده است، تنها دو سال دوام آورد و پس از آن به دستور ناصرالدین شاه که به این مدرسه بدگمان شده بود، تعطیل شد. “میر سید علی جناب” در کتاب الاصفهان درباره ی مدرسه همایونی چنین می نویسد:
” ظل السطان مدرسه همایونی را در هشت بهشت تاسیس نمود تحت ریاست علی‌خان ناظم العلوم، دو سال بیشتر دوام نكرد لیكن اثرات خوبی گذارد “
پس از آن ناصرالدین شاه قاجار باغ و عمارت هشت بهشت را در اختیار یکی از دخترانش به نام بانو عظمی افتخار الدوله قرار داد، به شرط آنکه در معماری، تزیینات و حریم باغ آن تغییری ایجاد نکند و در نظافت و آراستگی کاخ و اطراف آن کوشا باشد. پس از فوت بانو عظمی افتخار الدوله، کاخ و باغ هشت بهشت به وراث او رسید و متاسفانه آنها تغییرات عمده ای در باغ و کاخ هشت بهشت ایجاد کردند و از تزئینات نفیس و گرانبهای کاخ کاستند. به عنوان مثال تزییناتِ نقاشی، طﻼ کاری و آیینه کاریِ این کاخ زیبا در این دوران و اواخر قاجار در زیر لایه ای از گچ و تزئینات گچی پنهان شد و دیگر خبری از آن همه شکوه و عظمت پیشین نبود. آندره گدار -باستان شناس و ایران شناس فرانسوی – در این باره می گوید:
“متأسفانه امروز از نرده‌های چوب زرنگار و قابهـا و جـام هـای بلور و آلت هـای شیشه ای رنگارنگ ظریف اثری بر جای نمانده است، چرا کـه در دوره هـای بعـد از صفویه و بخصوص در عصـر قاجاریان تغییرات بسیاری در آن داده شد. این تغییرات به حدی است که برخی از سیاحان آن را از دوران قاجار بـه حساب آورده‌اند.”
همانگونه که از گفته های آندره گدار پیداست، تغییراتی که در دوره ی قاجار در کاخ هشت بهشت ایجاد شد، به اندازه ای زیاد بوده است که بسیاری از سیاحان به اشتباه گمان می کرده اند، عمارت هشت بهشت در دوران قاجار ساخته شده است. به عنوان مثال “پاسکال کوست” -نقاش و خاورشناس فرانسوی- که در دوران سلطنت محمدشاه قاجار (1220 ه.ش) به ایران سفر کرده بود، عمارت هشت بهشت را متعلق به دوران قاجار می دانست و درباره ی آن چنین نوشته است:
“عمارتی که هشت بهشت یا هشت در بهشت نام دارد، به وسیله فتحعلی شاه قاجار در محوطه کاخ های دوره صفوی ساخته شده و به منزله قصری تابستانی به حساب می آمده است که هشت نفر از محبوبه های شاه در آن سکونت داشتند و هر کدام اقامتگاهی جدا در اختیارشان بود. به این ترتیب که چهار تن از آنها در طبقه همکف و چهار تن دیگر در طبقه اول بنا می زیسته اند…”
پس از قاجار
سرانجام در تاریخ 15 شهریور سال 1343 شمسی، باغ و کاخ هشت بهشت به وزارت فرهنگ و هنر واگذار شد و تعمـیرات اساسـی آن بوسیله اداره باستان‌شناسی شروع گردید. در این زمان گروهی از باستان شناسان ایرانی و ایتالیایی به همراه استادکاران ایرانی، تزئینات عصر صفوی را از زیر لایه های گچِ دوران قاجارخارج کردند و باردیگر زیبایی و شکوه عمارت هشت بهشت را احیا نمودند.
معماری کاخ هشت بهشت
عمارت هشت ضلعیِ کاخ هشت بهشت در سبک معماری اصفهانی در دو طبقه به ارتفاع 14 متر ساخته شده است و این دو طبقه از طریق دو راه پله به یکدیگر راه دارند. عمارت هشت بهشت دو متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد و دارای چهار ایوان در چهار طرف بنا است که با وجود شباهتی که با یکدیگر دارند، در تزئینات و جزئیات با یکدیگر متفاوت هستند. روشنایی درون عمارت به وسیله ی این چهار ایوان تامین می شده است و در ایوان شمالی حوضی کم عمق از جنس مرمر وجود دارد، که به آن حوض مروارید می گویند. ایوان شمالی، نمای اصلی عمارت می باشد، اما از آنجا که استخری بزرگ روبروی ایوان شرقیِ عمارت واقع شده است، این ایوان به نمای اصلیِ عمارت بدل گشته است.
پاسکال کوست در توصیف معماری کاخ هشت بهشت چنین می نویسد:
“این عمارت 30 متر طول و 35.26 متر عرض دارد و از سطح مجاور باغ آن 2 متر بلندتر است و به وسیله دو پلکان ده پله ای که متصل به نماهای شرقی و غربی قصر هستند داخل آن می شوند. پس از آن ایوانی با دو ستون چوبی بلند وجود دارد که با مدخل هایی به سرسرای مرکزی ارتباط پیدا می کند. طاق این سرسرا به یک نورگیر گنبدی شکل که هشت پنجره جنوبی دارد ختم می شود. در وسط سرسرا نیز حوضی هشت ضلعی وجود دارد که قطرش 3.30 متر است و فواره دارد”
وارد کاخ هشت بهشت می شویم. عمارت هشت بهشت بر چهار پایه که فرم هشت ضلعی دارند، استوار گشته است و از این رو طرح درونی عمارت به شکل چلیپا می باشد. در چهار گوشه ی طبقه ی اول چهار اتاق دیده می شوند که روزگاری محل زندگی چهار سوگلی شاه بوده است و هریک از اتاق ها نقشه ی متفاوتی از یکدیگر دارند و تزئینات و فضای داخلی آن ها نیز متمایز از دیگری می باشد.
فضای مرکزی عمارت با مقرنس‌های گچی و نقاشی آراسته شده است و از چهار طرف به چهار ایوان باز می‌شود. در میان طبقه ی اول حوضی هشت ضلعی دیده می شود و اگر به بالا بنگریم، در مركزِ سقف نورگيرى هشت گوش می بینیم که درست در بالای حوض و در پاسخ به آن ساخته شده است و اشعه هاى نور را به درون هدایت می کند.
به طبقه ی دوم عمارت می رویم. طبقه ی دوم نیز روزگاری محل زندگی چهار سوگلیِ دیگر شاه بوده است و به راهرو‌ها و اتاق‌های متعددی تقسیم شده است که هر یـک تزیینات مخصوص به خود را دارد. برخی از این اتاق ها با حوض آب و برخی دیگر با بخاری‌های دیواری تجهیز شده اند و دیوار ها نیز مزین به هنر آینه کاری می باشند.
به طور کلی تزئینات به کار رفته در عمارت هشت بهشت بسیار است و بهترین کار برای توصیف این تزئیناتِ مفصل مراجعه به سفرنامه های افرادی است که از این عمارت دیدن کرده اند. یکی از جهانگردانی که در عصر صفوی از عمارت هشت بهشت بازدید کرده بود، ژان شاردن فرانسوی است. او کاخ هشت بهشت را اینگونه توصیف کرده است:
” این تالار را عمارت بهشت می نامند و بهشت طبقه دهم آسمان را گویند؛ از این جهت می توان آن را تالار فردوس نامید. طول تالار شصت پا و غیر منظم ساخته شده است… تمام کف‌ها موزاییک بسـیارعالی است، دیوارها و جرز‌ها دو طبقه بوده و داﻻن‌ها در اطراف آنهاست. در ایـن داﻻن هـا صـد‌ها مکان است که دلکش‌ترین و فرح انگیز‌ترین نقاط دنیا محسوب می‌شود… هیچ کدام از این نقاط از نظر شکل، ساختمان، تزیینات و آرایش شبیه دیگری نیست؛ در هر جایی چیز تازه و گوناگونی می بینید، چنان که در بعضی بخاری های متنوع و در برخی حوض ها و فواره ها به چشم می خوردند. فواره هایی که از لوله هایی که داخل دیوارها قرار دارند آب می گیرند. … قسمت پایین تا ده پا از سطح زمین از سنگ یشم و نرده ها از چوب زرنگار و قاب ها و چهارچوب ها از نقره و جام ها از بلور و آلت ها از شیشه های رنگارنگ ظریف ساخته شده است. اما راجع به تزیینات نمی توان این اندازه شکوه، عظمت، دلربایی و فریبندگی را که درهم آمیخته است تصور کرد. در همه جا آیینه های بلورین در دیوارها به کاررفته است، آیینه کاری های کاملی که از باشکوه ترین نوع خود در دنیاست. اتاق های کوچکی نیز در آنجاست که فقط گنجایش یک تختخواب دارد. “
پاسکال کوستِ فرانسوی نیز که در دوران سلطنت محمدشاه قاجار به ایران سفر کرده بود، عمارت هشت بهشت و تزئینات آن را اینگونه وصف می کند:
“… ایوان اصلی به سمت شمال قصر بوده و هشت ضلعی است که دارای دو ستون بلند از چوب سرو است و در وسط آن حوضی به طول 2.80 و عرض 2.30 ساخته شده که فواره دارد. سقف این ایوان دارای تزیینات زیاد است و دیوارهای داخلی قصر هم با نقاشی و طلاکاری و اشکال پرندگان مختلف و گل های رنگارنگ و شیشه کاری ها و آینه کاری ها تزیین شده است. در این سرسرا دو تابلوی نقاشی بزرگ دیده می شود که فتحعلی شاه را بر روی تخت نشان می دهد و در اطراف او چند نفر از فرزندانش قرار گرفته اند. تمام این عمارت بر روی زیربنایی قرار دارد که پایه بنا محسوب می شود و از مرمرهای زیبای تبریز ساخته شده، هیچ چیزی زیباتر از این اثری که نمای مجموعه این عمارت در انسان می گذارد وجود ندارد. اطراف عمارت در قسمت خارجی با سنگ های سخت پوشیده شده و در وسط این قسمت سنگفرش کوچکی تعبیه شده که اضافه آب های حوض های داخل و خارج عمارت در آن جریان پیدا می کند… محوطه کاخ با چنارهای بلند محصور شده و باغچه های گل آن را آرایش می دهند، این گل ها بیشتر از نوع گل رز و یاسمن هستند، خیابان شمالی کاخ به قصر چهلستون مربوط می شود و خیابان غربی با سردر بزرگی به خیابان چهارباغ اتصال می یابد. سایر خیابان های کاخ به باغ های میوه منتهی می شوند. “
“انگلـبرت کمپفر” جهانگردان مشهور آلمانی یکی دیگر از سیاحانی است که در دوران صفویه از اصفهان بازدید کرده بود. او که در دربار شــاه سلیمان حضور داشت، محوطه اطراف عمارت هشت بهشت را این گونه توصیف می کند:
… درباره این کاخ می‌گویم آن هم برای اینکه فقط به ذکر اهم مطالب درباره آن اکتفا کرده باشیم که در وسط یک میدان عریض باز که با تخت سـنگ‌های چهار گوش فرش شده قرار دارد. در فواصل معین یک ردیف نیمکت مرمری و همچنین یک جـوی آب در دور آن تعبیه شده است، از همه اطراف حاشیه باغ پیاده روهایی که دور آنها را نرده هـای زیبـایی گـذارده انـد و در هر دو طرف آنها چنار کاشته‌اند به طرف کاخ کشیده شده است، در داخل، سلسله خیابان هـایی که از طـرف شمال به جنوب کشیده شده است، با باغچه‌هایی دلربا قطع می‌شود، در حالی که ردیف‌های شرقی ـ غربی، آبی را کـه در چهارباغ در زیرزمین گرفته می‌شود به باغ هدایت می‌کند، این آب به کار پر کردن استخر می‌خـورد کـه یازده قـدم عرض دارد و از سنگهای چهارگوش ساخته شده است و مرغابی‌ها و قو‌ها بر سطح این استخر شناورند… “
اطلاعات بازدید از کاخ هشت بهشت
آدرس: اصفهان، خیابان باغ گلدسته، پارک شهید رجایی، کاخ هشت بهشت
ساعات بازدید: 9 صبح الی 5 بعد ازظهر
هزینه ی بازدید: 4000 تومان برای شهروندان ایرانی و 30000 تومان برای شهروندان خارجی (هزینه ممکن است تغییر کند)
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.