بافت تاریخی شهر یزد

قدم گذاشتن در بافت تاریخی شهر یزد همچون قدم گذاشتن در یک ماشین زمان، ما را به یکباره به دل تاریخ می برد و داستان زندگی مردمان سختکوش این خطه از ایران را برایمان بازگو می کند. در کوچه پس کوچه های بافت تاریخی شهر یزد، در میان دیوارهای کاهگلی، زیر سایه ی خنک ساباط ها و در لابه‌لای طاق‌ها و بادگیرهای این شهر نبوغ معماران یزدی و همزیستی مسالمت آمیز انسان و طبیعت به وضوح مشاهده می شود. انسان در این قسمت از خاک ایران زمین با سختکوشی، قناعت و هوش خود توانسته است بر اقلیم سرسخت کویری فائق آید و طبیعت را به خدمت خود در آورد.

یزد، میراثی جهانی

شهر تاریخی یزد که با اسامی و القاب دیگری همچون دارالعباده، دارالعلم، دارالعمل، شهر قنات و قنوت و قناعت،  شهر بادگیرها، شهر شیرینی، شهر کار و کاریز و شهر کاهگِل نیز شناخته می شود، به عنوان نخستین  شهر خشتی و دومین شهر تاریخی جهان گنجینه ای بسیار ارزشمند از معماری، هنر و آداب و رسوم قدیمی را در خود جای داده است. این پیشینه ی تاریخی گهربار سبب شد تا نام شهر یزد در اسفند ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۵۰۰۰ در فهرست آثار ملی ایران و در تیرماه سال ۱۳۹۶ نیز در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود.

بافت تاریخی شهر یزد، بافتی نسبتا متراکم و فشرده است که از کوچه پس کوچه های باریک و پر پیچ و خم، خانه های کاهگِلی، بنا های خشتی و دیگر عناصر معماری کویری همچون بادگیر، ساباط و آب انبار تشکیل شده است. بیشتر محله های قدیمی شهر یزد از مسجد، حسینیه، حمام و بازارچه تشکیل شده اند که بسیاری از آنها برای ما به یادگار باقی مانده اند.

معروف ترین محله های تاریخی شهر یزد عبارتند از: محله فهادان، محله قلعه کهنه، محله سرجمع، محله سر دو راه، محله یعقوبی، محله مصلی، محله لب خندق، محله چهارمنار، محله‌ دومنار، محله شش بادگیری و محله امیر چخماق.

مهمترین عناصر و شاخص ها در بافت تاریخی شهر یزد

• کاهگل

کاهگل اصلی‌ترین و شاخص‌ترین ملات استفاده شده در بافت تاریخی شهر یزد است که از ترکیب آب، خاک رس و کاه به دست می آید. کاهگل به خاطر ویژگی هایی همچون استقامت بالا، مقاوت در برابر گرما و سرما، عایق بودن، استفاده ی آسان و دسترسی راحت در معماری بناهای قدیمیِ ایرانی بسیار دیده می شود. رنگ روشن و خاکی کاهگل باعث می شود گرمای سوزان خورشید به خانه های مناطق کویری جذب نشود و ترکیب آن با آبی آسمان، هارمونی زیبایی پدید می آورد.

• ساباط (سابات):

واژه ی ساباط در لغت به معنی “دالان، راهروی سرپوشیده، معبر مسقف، گذرگاه سقف دار و سایبان” می باشد. ساباط ها در واقع کوچه‌ها و گذرگاه های مسقف و سرپوشیده ای هستند که اغلب در شهرهای کویری و گرم و خشک ساخته می شدند تا رهگذران و عابران را در ماه های گرم سال از گرمای سوزان خورشید محفوظ نگه دارند. به علت نیمه پوشیده بودن ساباط ها، کوران هوا در آن ها پدید می آید و از این رو هوای درون سابات  به مراتب خنک تر از هوای بیرون است. ساباط ها در فصل زمستان نیز به عنوان محلی برای در امان ماندن از باد و باران مورد استفاده قرار می گیرند. ساباط ها همچنین باعث استحکامِ بیشتر خانه های اطراف خود می شوند و گواهی دیگر از نبوغ مردمان کویر نشین می باشند.

• بادگیر

بادگیر، یکی دیگر از ویژگی های معماری در شهرهای کویری است که نبوغ مهندسان و معماران گذشته را به ما یادآور می شود. بادگیرها برج‌هایی هستند که به منظور تهویه و خنک سازی هوا در مناطق گرم و خشک بر روی بام خانه‌ها ساخته می‌شدند.

بادگیرها به گونه ای ساخته شده اند که هوایِ گرمِ بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند، سپس این هوای گرم در برخورد با حوض آبی که در زیر بادگیر قرار دارد، خنک می شود و این باد خنک به قسمت های مختلف خانه هدایت می شود. شهر تاریخی یزد بیشترین تعداد بادگیرهای ایران را در خود جای داده است و بادگیر ها علاوه بر منازل مسکونی بر بام آب انبارها، مساجد و دیگر اماکن عمومی نیز ساخته می شدند و به همین دلیل است که یزد به شهر بادگیرها شهرت یافته است. جالب است بدانید بادگیر باغ دولت آباد یزد به ارتفاع 8/33 متر به عنوان بلندترین بادگیر خشتی در دنیا شناخته می شود.

• آب انبار

آب انبار همانگونه که از نامش پیداست محل ذخیره و نگهداری از آب می باشد که تا همین چند دهه ی گذشته در بیشتر شهرهای کویری و کم آب ایران مورد استفاده قرار می گرفته است. آب انبار، حوضی اغلب زیرزمینی و سرپوشیده است که دسترسی به آن از طریق یک راه پله میسر می شود. در این مناطق آب باران و جویبارها در فصول پر آب در آب انبارها ذخیره می شده است تا در بقیه ی ایام سال مورد استفاده قرار گیرند. برخی از آب انبار ها عمومی و برخی دیگر نیز خصوصی بودند که آب انبار های خصوصی اغلب در زیر زمین خانه های متعلق به ثروتمندان ساخته می شدند. قسمت های مختلف آب انبار عبارتند از:

• مخزن یا خزینه: محل انبار کردن آب
• پاشیر: جایگاه برداشت آب است و شیر آب انبار بر دیوار آن نصب شده است.
• راه پله: برای دسترسی به مخزن آب انبار
• بادگیر: معمولا بر بام آب انبارها بادگیر می ساخته اند تا آب درون آن در فصل تابستان خنک بماند.

معروف ترین آب انبار های بافت تاریخی شهر یزد عبارتند از:

1. آب انبار شش بادگیر یزد

آب‌انبار شش بادگیر به‌ عنوان زیباترین آب‌انبار در بافت تاریخی شهر یزد شناخته می‌شود که در زمان قاجاریان احداث گردید. ارتفاع مخزن این آب انبار 6/12 متر و ارتفاع شش بادگیر آن نیز ۱۰ متر می باشد و از این رو عنوان بلندترین آب انبار یزد را نیز به خود اختصاص داده است. آب‌انبار شش بادگیر در فروردین ۱۳۵۷ با شماره ۱۶۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

2. آب انبار ستی فاطمه خاتون یزد

آب انبار ستی فاطمه خاتون که به آن آب انبار پنج بادگیر نیز می گویند، در ضلع شمالی میدان امیر چخماق قرار دارد و به دستور فاطمه خاتون، همسر امیر چقماق، احداث گردید. این آب انبار به لطف وجود پنج بادگیر خشتی بر روی سقف آن به راحتی قابل شناسایی است. امروزه این آب انبار کاربری پیشین خود را از دست داده است و به عنوان زورخانه ی صاحب الزمان میزبان علاقه مندان به ورزش های باستانی و گردشگران ایرانی و خارجی می باشد.

3. آب انبار حاجی قنبر یزد

آب انبار حاجی قنبر نیز در میدان امیر چخماق و در زیر تکیه امیرچقماق قرار گرفته است. این آب انبار به دستور امیر نظام‌الدین حاجی قنبر جهان‌شاهی (حاکم یزد در دوران حکومت سلطان جهانشاه قراقویونلو) ساخته شد. امروزه در این آب انبار اشیای تاریخی مرتبط با آب و مردم یزد به نمایش گذاشته شده است.

4. آب انبار جِنُک یزد

آب انبار جِنُک قدیمی ترین آب انبار ثبت شده در شهر یزد است که در سال 878 قمری (851 شمسی) و در دوران تیموریان احداث گردید.  این آب انبار پشت مسجد جامع یزد واقع شده است و نام آن از واژه ی جِن مشتق شده است. از آنجا که آب انبار ها اغلب زیرِ زمین ساخته می شدند و فاقد سیستم روشنایی بودند، برای بسیاری از افراد مکانی ترسناک و دلهره آور بودند و برخی نیز باور داشتندکه آب انبار محل زندگی جن ها می باشد.

5. آب انبار رستم گیو یزد

آب انبار رستم گیو در مقایسه با سایر آب انبار های شهر یزد از قدمت کمتری برخوردار است و در اواخر دوره ی پهلوی اول (1320 شمسی) به دستور فردی به نام “رستم گیو”، نماینده ی وقت زرتشتیان در مجلس شورای ملی، و با هزینه ی شخصی وی احداث گردید. آب انبار رستم گیو بین محله ی زرتشتیان و محله ی مسلمانان قرار داشت و از آنجا که دارای دو دهانه ی جداگانه بود، توسط پیروان هر دو دین مورد استفاده قرار می گرفت.  این آب انبار با چهار بادگیر بر فراز آن در دیماه ۱۳۷۵ با شماره ثبت ۱۸۲۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

6. آب انبار گلشن یزد

آب انبار چهار بادگیر گلشن یزد در دوران معاصر احداث گردید و دارای یک پاشیر و پلکان برای استفاده مسلمانان و یک پاشیر و پلکان دیگر برای استفاده ی زرتشتیان بود . این آب انبار در فروردین ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۰۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

• خانه های تاریخی یزد

خانه های تاریخی شهر یزد را می توان یکی دیگر از مشخصه های بافت تاریخی این شهر دانست. بیشتر این خانه های تاریخی که هم اکنون برای ما به یادگار باقی مانده اند به تجار و افراد سرشناس یزد تعلق داشتند و اغلب از بخش های مختلفی همچون حیاط بیرونی و اندرونی، هشتی، آب انبار، بادگیر، مطبخ و اتاق های محل سکونت تشکیل شده اند.

مهمترین خانه های بافت تاریخی شهر یزد عبارتند از:

1. خانه ی لاری ها

این خانه ی تاریخی به مساحت تقریبی ۱۷۰۰متر و 1200 متر زیر بنا در سال 1247 شمسی (1286 قمری) در محله ی فهادان یزد در دوران قاجار احداث گردید.

خانه ی لاری ها دارای ۳ حیاط و ۶ باب خانه است و مالک آن شخصی به نام حاج محمد ابراهیم لاری، یکی از تجار برجسته ی شهر لار در استان فارس، بود. خانه ی لاری ها در بهمن ۱۳۷۵ با شماره ی ۱۸۳۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه در حال حاضر به عنوان “موزه اسناد تاریخی یزد” مورد استفاده قرار می گیرد.

2. خانه ی هنر یزد

خانه ی هنر یزد نیز همچون خانه ی لاری ها در محله ی فهادان واقع در بافت تاریخی شهر یزد قرار دارد و تنها سیصد متر با این خانه فاصله دارد. قدمت این خانه به دوره قاجار می‌رسد و در تاریخ ۲۸ دی سال ۱۳۷۹ هـ.ش با شماره ۲۹۵۰ به‌عنوان یک اثر ملی در فهرست آثار ایران به ثبت رسید.

3. خانه مرتاض یزد

خانه مرتاض یزد یکی دیگر از خانه های تاریخی یزد است که در زمان قاجار ساخته شد و در سال 77 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این خانه در سال ۱۳۷۴ از طرف خانواده مرتاض به دانشکده هنر و معماری دانشگاه یزد اهدا شد.

4. خانه شکوهی یزد

خانه ی شکوهی جنب مسجد جامع یزد قرار دارد و قدمت آن به اواخر قاجار و اوایل پهلوی می رسد. این عمارت در مرداد ۱۳۸۴ با شماره ثبت ۱۲۶۶۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.

 

از دیگر خانه های تاریخی در شهر یزد می توان به خانه حاج کاظم رسولیان، عمارت خانه پدری، خانه ی اخوان سیگاری، خانه ی کلاهدوزها (موزه آب) و ده ها خانه ی تاریخی دیگر اشاره کرد.