میراث فرهنگی و خواب زمستانی غفلت

با توجه به انتصاب عزت‌الله ضرغامی به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از آنجا که او در این حوزه سابقه‌ی فعالیت نداشته و به هر دلیل هم ممکن است گزارش‌های تخریب‌ها و آسیب‌های وارده به پیکره‌ی میراث فرهنگی کشور به او نرسد، بخش میراث فرهنگی و گردشگری ایسنا بر آن شد که این کار را برای وزیر جدید انجام دهد که در سلسله گزارش‌هایی منتشر خواهد شد.

به گزارش ایسنا، بی‌شک، یکی از مشکلات جدی برای میراث فرهنگی ایران حفاظت از میراث تاریخی و فرهنگی است. تخریب بافت‌های تاریخی به بهانه‌های مختلف و نبود توانایی کافی جهت حفاظت از آثار، تامین نشدن اعتبار برای مرمت بناهای تاریخی و افزایش سرقت آثار از جمله مشکلاتی است که میراث فرهنگی ایران با آن دست و پنجه نرم می کند.

در ادامه سلسله گزارش‌هایی که از آسیب‌های وارده به میراث فرهنگی در دو سال اخیر منتشر شد (لینک این گزارش‌ها در  پایین صحفه هم در دسترس است) به این موضوع در نیمه اول سال ۹۸ نیز پرداختیم.

سالی که نکوست از بهارش پیداست

سال ۹۸ با سیل آغاز شد، سیلی که علاوه بر خسارات مالی و جانی به شهر و مردم، به جان بسیاری از بناهای تاریخی هم آسیب زد.

بنا بر گزارش معاون وقت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در فروردین سال ۹۸، ۷۳۰ اثر تاریخیِ ۲۵ استان کشور در اثر بارش باران و سیلاب آسیب دیدند. براساس بررسی‌ها و پایش‌های انجام شده تا آن زمان، به اعتباری معادل ۳۰۰ میلیارد تومان برای مرمت و نجات‌بخشی این آثار نیاز است.

همچنین رئیس دفتر امور پایگاه‌های ملی و جهانی سازمان میراث‌فرهنگی در این باره به ایسنا می‌گوید: سه پایگاه ملی «پل‌های تاریخی»، «بافت تاریخی بروجرد» و «قلعه فلک الافلاک» در استان لرستان، دو پایگاه ملی «روستای تاریخی یوش» و «مجموعه فرح‌آباد ساری» در استان مازندران، چهار پایگاه جهانی «محوطه هفت تپه»، «چغازنبیل»، «شوش» و «آسیاب‌های شوشتر» در استان خوزستان، پایگاه ملی «بافت تاریخی دهدشت» در کهکیلویه و بویراحمد، دو پایگاه ملی بافت تاریخی «بیرجند» و «بشرویه» در خراسان جنوبی، بافت تاریخی تپه «نوشیجان» در همدان، بافت تاریخی «نیاسر» در اصفهان، پایگاه ملی «مجموعه خرقان» و «بسطام» در سمنان، پایگاه ملی «محوطه دره‌شهر» در ایلام، دو پایگاه ملی «روستای تاریخی روئین» و «محوطه تاریخی بلقیس»، دو پایگاه ملی «بافت تاریخی گرگان» و «دیوار تاریخی گرگان» در استان گلستان و پایگاه جهانی «بیستون» در کرمانشاه را پایگاه‌های ملی و جهانی معرفی می‌کند که از سیل نوروز ۹۸ تا کنون آسیب دیده‌اند و میزان دقیق خسارت وارد شده را ۶۷۹ میلیارد ریال بیان می‌کند.

 در ادامه درباره بخشی از بناهای تاریخی که در سیل ۹۸ آسیب دید، می‌خوانیم:

تخریب بخشی از مادر پل‌های ایران در لرستان

یکی از پایه ستون‌های هزار ساله‌ی مادر پل‌های ایران در استان لرستان با طغیان رودخانه کشکان فرو ریخت و آب از کناره‌های پل در حال وارد کردن آسیب جدی به این بنای ساسانی بود.

روح امامی عضو تحریریه پایگاه خبری گلونی خرم‌آباد با بیان این‌که پل کشکان در بستر رودخانه کشکانِ لرستان به دلیلی بزرگی‌اش مادر پل‌های ایران نامیده می‌شود، گفت: پیش از این با بارش‌های سال ۱۳۹۵، طاق این پل تاریخی که در دوره‌ی قاجار به بنا الحاق شده بود، فرو ریخته بود. وقوع سیل در (پنجم فروردین ۱۳۹۸)، نیز موجب شد یکی از پایه‌های این پل هم که در آب فرو رفته بود، فرو بریزد.

خطری که از بیخ گوش «قابوس» گذشت

گنبد قابوس سال ۹۸ خود را با باران و سیل آغاز کرد، سیلی که در طول چند روز  نه تنها این محوطه‌ی جهانی، بلکه همه‌ی شهر احاطه کرد، هر چند آسیب‌های سیل به شهر و مردم بی‌شمار بودند اما آثار تاریخی درگیر این سیل نیز بخش دیگری از این آسیب‌ها بودند که شاید بتوان گفت درصد کمی از آن‌ها نیز هنوز جبران نشده‌اند.

اما این گنبد به واسطه‌ی جهانی بودن‌اش داستان متفاوتی دارد، یکی از تهدیدهایی که از چند سال قبل گنبد جهانی قابوس را تهدید می‌کند، نم‌زدگی در جداره‌ این اثر جهانی است، به خصوص در بخش‌های پایینی این بنای تاریخی. اما سبز شدن این علف‌های هرز روی گنبد مخروطی شکل این اثر جهانی، قطعا تهدید بیشتری برای این اثر جهانی محسوب می‌شود.

هر چندتصاویر منتشر شده از این گنبد جهانی در طول سال‌های گذشته نیز از وجود این علف‌های هرز خبر می‌دهد، اما به نظر می‌رسد شرایط نگهداری و حتی بارانِ سیل آسایی که نوروز سال ۹۸  در این منطقه بود، عاملی موثر در رشد سریع‌تر و سرسبزی بیشتر این اثر تاریخی شده است.

 

برج «قابوس»، بنایی با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال است که با ارتفاع ۵۵ متر (ساختمان)، با احتساب بلندی ۱۵ متری تپه که پای بست آن را به ۷۰ متر رسانده، بلندترین برج آجری جهان لقب گرفته است. این برج که در سال ۱۳۹۱ در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است، یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های معماری دوره اسلامی است که در سه کیلومتری شهر قدیم جرجان مرکز حکومت آل‌زیار بنا شده است. این برج هر سال، نوروز رکورددار جذب گردشگر در استان گلستان بوده است.

در استان تهران نیز خسارت‌هایی به «پل تاریخی بخش کن» و «پل نمرود» شهرستان فیروز کوه و«پل شاه عباسی» شهر پردیس وراد شد. همچنین  کاروانسرای «امین اباد»، «آتشکده ری»، «دژ رشکان» و بنای «چندین امامزاده» به دلیل شدت بارش‌ها دچار آسیب‌هایی جزیی شدند.

همانطور که گفته شد در سیل ۹۸ بناهای زیادی آسیب دیدند که وعده‌های زیادی هم برای مرمت آن‌ها داده شد، اما با گذشت دو سال هنوز بناهایی در انتظار مرمت هستند. موضوع مهمی که در این باره باید بررسی شود، ارائه راه‌کارهایی برای حفاظت بناهای تاریخی در برابر آسیب ناشی از بلایای طبیعی است، همانطور که در گزارش‌های مربوط به سیل ۹۸ آمده است، خسارت ناشی از سیل، زلزله و … گاهی غیرقابل جبران و پرهزینه است.

 خطر آتش‌سوزی بناهای تاریخی را جدی بگیرید

با وجود احتمالِ وقوع هر کدام از بلایای طبیعی در کشور و در هر زمانی، اما آتش در چند سال اخیر همچنان رتبه‌ی نخستِ تلنگرهایی را دارد که گاهی سببِ خیرِ برگزاری برخی برنامه‌ها و جلساتی می‌شود که از دید همان متولیان و کارشناسان میراثی، کاری تکراری است. اقدامی که  بدون هیچ برنامه‌ریزی و برداشتن قدمی مناسب فقط برگزار می‌شوند، تا شاید روزی به نتیجه‌ای عملی برسند.

اردیبهشت ۹۸  سرای دو دری (ایکی قاپیلی) بازار تبریز در آتش سوخت. این بازار که یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مسقف با معماری شاهکار است که اولین باری نبوده که طعمه آتش شده و سال ۸۸ هم دو روز در آتش سوخت.

بنا بر اعلام معاون وقت میراث‌فرهنگی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی  در آتش‌سوزی سال ۸۸ حدود ۱۱۳ مغازه تاریخی در سرای «دو دری» بازار تبریز طعمه آتش شدند که اعتباری بالغ بر ۲۰ میلیارد تومان به این بازار جهانی آسیب وارد کردند.

اما این فقط بازار تبریز نبوده که در طول سال‌های گذشته طعمه حریق شد. پلاسکو، مسجد جامع ساری، بازار تهران، معبد هندوهای بندرعباس و آرامگاه استر و مردخای در زمره، خانه تاریخی «دارویی» در گرگان، «پل سیاه» اهواز، خانه تاریخی «عزیزی» بابل، خانه تاریخی «دریابیگی» در لنگرود و … از دیگر بناهایی هستند که در آتش سوختند.

در حال حاضر بسیاری از بازارهای تاریخی ایران وضعیت ایمنی درستی ندارند. هرکدام به لحاظ مشکلات و نوع بنا و قدمت با چالش‌های جدی دست به گریبان هستند و اگر هرچه سریع‌تر به وضعیت  آن‌ها رسیدگی نشود یک جرقه کوچک می‌تواند اتفاقات جبران‌ناپذیری را در این بافت‌های تاریخی چند صد ساله رقم بزند.

مرغ همسایه غاز!

قربانیان آتش‌سوزی فقط بناهای تاریخی در ایران نیستند، در طول دهه‌های گذشته بناها و مناطق تاریخی زیادی در دنیا بودند که طعمه حریق شدند. برای مثال کلیسای نوتردام کمتر از یک ماه قبل از آتش‌سوزی بازار تبریز دچار حریق شد. اما تفاوتی که بین آن دو بود، توجه و ارزشی که برای نوتردام قائل شدند و بعد از آتش‌سوزی آن از سلبریتی‌ها گرفته تا مردم عادی در ایران و کشورهای دیگر با انتشار عکس‌های یادگاری از این کلیسای تاریخی که آن‌هم در فهرست میراث جهانی ثبت شده، آه از نهادشان درآمد و حتی سرمایه‌گذاران بزرگِ فرانسوی که مالیات‌های معوقه به دولت داشتند، با هزینه‌های نجومی، اعلام کردند که قصد پرداخت بخشی از هزینه‌های بازسازی را دارند.

آتشی که به جان بازار کهنه قم افتاد، کافی نبود؟

باز هم خبر آتش‌سوزی یک بنای تاریخی در قم در تابستان ۹۸ منتشر شد. آتش‌سوزی در انبار چوب و چوب‌بری‌های بازار کهنه قم در بخش کاروانسرای و سرای ملاحسین این بازار، خساراتی به این بخش تاریخی که ثبت ملی نیز شده است وارد کرد.

نیروهای آتش‌نشان پس از ۳ ساعت آتش را خاموش کردند و لکه‌گیری‌ها آغاز شد، در این میان نیروهای شهرداری برای جلوگیری از روشن شدن آتش نهفته زیر چوب‌ها، ایوانِ شان‌نشینِ کاروانسرای ملاحسین را با لودر تخریب کردند تا بتوانند چوب‌هایی که احتمال داشت در آتش بسوزند را به گودال کناری کاروانسرا بریزند.

تصاویری که از این حادثه منتشر شد نشان می‌دهد، آن‌طور که در نمونه‌های مشابه آتش‌سوزی در مسجد جامع ساری، بازار تبریز یا میدان حسن‌آباد آسیب به بدنه‌های تاریخی وارد شد، سرای ملاحسین در بازار کهنه قم، آسیب ندیده بود پس گویا باید خودشان آسیب را کامل‌تر می‌کردند.

در این برهه زمانی اظهار نظرها نشان می‌داد که دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی کشور باید جدّیت بیشتری برای شناسایی خطرهایی که بناهای تاریخی کشور را تهدید می‌کند، داشته باشد در حالی‌که با گذشت دو سال از آن ماجرا بارها خطر آتش‌شوزی جان بناهای تاریخی را تهدید کرده است.

بازار تهران، یک بمب ساعتی

در نشست پنجم از سلسله گفت‌وگوهای «میراث فرهنگی و توسعه شهری» که در مرداد ۹۸ با موضوع «مدیریت بافت تاریخی شهر تهران» برگزار شد، بازار تاریخی تهران ‌و آسیب‌هایی که این بازار از سال‌های گذشته تا امروز با آن مواجه است، مورد بررسی قرار گرفت.

در این نشست بازار تهران را به یک بمب ساعتی در هر لحظه و هر زمان تشبیه کردند و همچنین کارشناسان حاضر خواستند که کاری را برای همیشه و برای ثواب دنیا و آخرت برای بازار تهران انجام دهند.

از سوی دیگر برخی از کارشناسان حاضر در نشست معتقد بودند با توجه به اتفاقات روز تهران، این شهرو  بافت تاریخی‌اش در مسیری با شیب تند و به سمت اشتباهات فراوان در حال حرکت است. حتی یکی از کارشناسان شهرسازی نخست با فریاد درخواست کرد تا میراث فرهنگی به وضعیت آثار تاریخی توجه کند و از سوی دیگر گفت: سازمان میراث فرهنگی در شرایط کنونی وضعیت آثار تاریخی تنها راه حلی که در اختیار دارد، کُشتن خود است.

ارزش و قدمت یک بنا را چگونه می‌سنجید؟

عمارت «نورمهال» یا همان خانه آمریکایی‌ها در اوایل دوره پهلوی ساخته شده است، در ۲ طبقه و با سقفی شیروانی و دارای ستون‌هایی در چهار طرف، نمای هر طبقه است و یکی از خانه باغ‌های زیبای همدان محسوب می‌شود که در تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۸۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

خانه آمریکایی‌ها که در انتهای پارک پرواز همدان، با بیش از ۱۰۰ سال قدمت قرار گرفته که هر چند از کاربری این بنای تاریخی در دوران مختلف اطلاعات چندانی در دست نیست اما گفته می‌شود ابتدا به عنوان مکان استقرار پزشکان آمریکایی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

سال ۹۷ در شرایطی که همدان و مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری و مدیریت شهری همدان خود را برای برگزاری جشن همدان ۲۰۱۸ آماده می‌کردند، مجوز ساخت برجی دوقلو در عرصه بنای تاریخی «آمریکایی‌ها» صادر و نخستین اقدامات آن نیز انجام شد.

اما با وجود دستور استاندار برای جلوگیری از ساخت‌وساز، خاکبرداری در باغ «نورمهال» با قطع درخت در این باغ آغاز شد و به نظر می‌رسید مالک بنا عزم خود را برای رسیدن به نتیجه‌ای در این زمینه جزم کرده است.

شش ماه از مطرح شدن نخستین هشدارها درباره وضعیت عمارت تاریخی «نورمهال» و صحبت‌ها، جلسات و قول و قرارها از کمیته امداد به عنوان مالک و شهرداری و میراث‌فرهنگی همدان گذشت و بعد از گذشت آن مدت و خاموش شدن آتشی که قصد داشت از ساخت برج‌های دوقلو در چند متری عمارت نورمهال که با گودبرداری بزرگی همراه بود، جلوگیری کند تا اینکه شهرداری و شورای شهر همدان، اختصاص زمین معوض به کمیته امداد را رد کردند.

حرف و حدیث‌های پیش‌بینی شده برای آغاز کار گودبرداری در چند قدمی «نورمهال» همدان، بالاخره عملی شد و بیل مکانیکی صبح چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۹۸ زمین عرصه این عمارت تاریخی را زخمی کرد.

این در حالی بود که رئیس شورای اسلامی شهر همدان اعلام کرد که شورا به تنهایی قادر به توقف پروژه محدوده «نورمهال» نیست.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان همدان هم گفت: ساخت و ساز در محدوده نورمهال آسیبی به بنا نمی‌زند اگرچه بهتر بود برای حفظ یکپارچگی این اتفاق رخ ندهد.

 مدیرکل کمیته امداد امام خمینی (ره) همدان نیز بیان کرد: عمارت نورمهال آنچنان قدمت تاریخی و فرهنگی ندارد و زمانی این مکان محل تجمع معتادها بوده است.

دو خانه تاریخی که ناشناخته ماندند

ماجرا از جایی شروع شد که دو خانم مسن حدود ۲۰ سال قبل مدرسه قدیمی را که در آن درس می‌خواندند، در خیابان لاله‌زار پیدا کردند. اما تا قبل از آن کسی از این مدرسه قاجاری خبری نداشت و این مکان سال‌ها انبار بود.

بنا بر گزارش خبرنگار ایسنا در سال ۹۸ و به گواه مردم محله بعد از تخلیه بنا، قصد تخریب آن را داشتند. این بنای تاریخی‌ که در نقشه «عبدالغفار» که یکی از مهمترین منابع شهری قاجارهاست نیز ثبت شده بود، آنقدر ناشناخته ماند که حتی به ثبت ملی هم نرسید.

همچنین خانه‌ی قدیمی و ارزشمند دیگری در نزدیکی این بناست که متعلق به یکی از پزشکان دوره پهلوی بوده. هر دو بنا سردرهای فوق‌العاده زیبا و شاخصی دارند که شاید برخی از آن‌ها را در کارت پستال‌هایی که در طول دوران مختلف در تهران چاپ شده، دیده باشید.

متأسفانه هنوز بناهای بسیار تاریخی و ارزشمندی در ایران وجود دارند که کسی از آن‌ها خبری ندارد و سرنوشتی همچون این مدرسه قاجاری در انتظارشان است. امید است که میراث فرهنگی با کمک متولیان دیگر در حفظ این آثار تلاش‌های بیشتری کنند.

منبع:ایسنا