شهر زیبا و تاریخی نراق، یکی از نواحی دوست‌داشتنی و بسیار دیدنی در استان مرکزی است که از سه طرف گرداگرد آن را کوه فراگرفته است. همین امر از مهم‌ترین دلایل برخورداری این شهر کهن از آب و هوایی مطلوب و دلچسب است که در کنار آثار تاریخی و دیدنی‌های طبیعی، آن را به یکی از جاذبه‌های گردشگری در مرکز کشور، تبدیل کرده است.

نراق شهر نسبتاً کوچکی است که در ۱۵ کیلومتری شرق شهر دلیجان واقع شده است. این شهر از شهرهای تاریخی استان مرکزی است و دارای پیشینه تاریخی و فرهنگی است و به لحاظ معماری و شهرسازی و برخورداری از بافت تاریخی ارزشمند از جایگاه ویژه‌ای در کشور برخوردار است. به طوری که در کنار نوش‌آباد کاشان، میمند کرمان و کندوان آذربایجان در زمره ۴ شهر دارای بافت تاریخی ارزشمند کشور محسوب می‌­شود؛ و مورد توجه پژوهشگران معماری و شهرسازی و تاریخ و فرهنگ ایران قرار دارد.

به لحاظ تاریخی نراق از قدمت طولانی برخوردار است و در دوره‌­های مختلف تاریخی گاهی در قلمرو حاکم اصفهان و گاهی در سیطره منطقه قم قرار داشته است. برخی از پژوهشگران تاریخ این شهر را به پیش از اسلام نسبت می‌دهند؛ به طوری که معتقدند این شهر پیش از تشکیل بافت دوره اسلامی از هفت دهکده در اطراف تشکیل می­‌شده و مردم آن دارای دین زرتشتی بوده‌اند. امروزه در بخشی از این مناطق تپه­‌ای باستانی و کوهی به نام کوه کافران وجود دارد و بر فراز آن بقایای قلعه­‌ای تاریخی وجود داشته که در حمله افغان‌ها ویران شده است.

قدیمی‌­ترین منبع تاریخی که از نراق سخن به میان آورده کتاب تاریخ قمِ محمد بن حسن قمی، در سده چهارم هجری، است. او می‌­نویسد: «قلعه ابل: این قلعه به غرب نراق است که بر کوهی که آن را ابل می‌گویند و فرا پیش آن رودخانه است و این قلعه نیز منیع بوده است» ( قمی، ۱۳۶۱: ۷۱).

در کتاب بستان‌السیاحه در خصوص نراق نوشته شده است: «ذکر نراق بر وزن عراق، قریه‌ای قصبه مانند و محلی است خاطر پسند از توابع کاشان، آبش کم و باغاتش فراوان، آن قریه در دامن کوه اتفاق و سه طرفش فی‌الجمله گرفته و سمت مغربش به غایت گشاده است. قریت هزار خانه در اوست و چند مزرعه در اوست، مردمش شیعی مذهب» (شیروانی، ۱۳۶۳: ۵۷۳).

در باب اساس نامگذاری نراق نقل قول‌های مختلفی وجود دارد. از نظر مورخان، نراق از دو بخش نر و عراق تشکیل شده است. نر یا نره به معنای برآمدگی و بلندی زمین است و چون در منطقه عراق عجم تاریخی در بلندی واقع شده بوده است آن را نرعراق نامیده‌اند که بعداًَ به نراق تبدیل شده است.

اساس و شالوده نراق امروزی در دوره صفویه و قاجاریه بنا شده است. بافت تاریخی ارزشمند نراق مجموعه‌ای از خانه‌های مسکونی، بازار، کاروانسراها، آب انبارها، مساجد، تکایا و سایر بناهای عام المنفعه است. بازار نراق دارای ۲۲ حجره در راسته بازار، چهارسوق، کاوانسرای شمس السلطنه، کاوانسرای حاج مهدی و … است و در جهت شرقی غربی ایجاد شده است.

خانه‌های مسکونی نراق عمدتاً از سبک معماری درونگرای ایرانی تبعیت کرده و با استفاده از مصالح بوم‌آورد محیط آرام و دلنشینی برای ساکنان فراهم کرده است، به طوری که به واقع و در معنای واقعی کلمه سکونت و آرامش در این خانه­‌ها محسوس و ملموس است. سردر ورودی، هشتی و فضای ارتباطی، میانسرا، ایوان، اتاق­‌های سه دری و پنج دری با درب­‌های ارسی، مطبخ، پادیاو و سی پک، بادگیر و برج عناصر اصلی معماری خانه‌­های مسکونی نراق را تشکیل می‌دهد.

خانه­‌های فاضلین نراق (ملا احمد و ملا مهدی نراقی)، فروغی، احمدی­‌ها، اردهالی‌­ها، یوسفی، فروغی، امینیان و غیره از خانه‌های زیبا و ارزشمند شهر محسوب می­‌شوند.

مساجد تاریخی همچون مسجد جامع، مسجد محله پایین از مساجد مهم شهر نراق است و بقاع تاریخی شاه سلیمان، امامزاده یحیی و… از بناهای آرامگاهی مهم‌ این شهر است. سابقه و دیرینه برخی از آنها سده‌های هفتم و هشتن هجری است و در دوره‌­های صفوی و قاجاریه توسعه یافته­‌اند.

دو کاروانسرای شمس‌السلطنه و حاج مهدی در کنار مجموعه بازار، نقش عمده‌­ای در تجارت شهر نراق ایفا می‌کرده‌اند. مشاغل سنتی نراق شامل کارگاه­‌های عصاری، آهنگری، گیوه‌دوزی و… است. در نراق و اراضی اطراف آن ۱۵ آسیاب آبی از جمله آسیاب برج، آسیاب لاسان، آسیاب مزرعه و …  وجود داشته است که  بیانگر اهمیت و اقتصادی و کشاورزی شهر نراق در گذشته است.

جوزقند نوعی شیرینی محلی و سوغات مخصوص شهر نراق است. هلو، خاک قند، مغز گردو آسیاب شده، دارچین و هل مواد اولیه جوزقند را تشکیل می‌دهند. ابتدا پوست هلوها را می‌گیرند و سه روز در هوای باز قرار می‌دهند تا هلوها نیمه خشک شوند و سپس با جدا کردن هسته آن مخلوطی از مواد پیش‌گفته را در آن می­ریزند.

بعد از آماده‌شدن، جوزقندها را با یک رشته نخ به شکل دانه‌های تسبیح به هم متصل می‌کنند و آن را در محلی خشک و خنک برای مصرف آجیل شب عید و ایام زمستان نگهداری می‌کنند. نحوه تهیه جوزقند در فهرست میراث ملی ناملموس کشور به ثبت رسیده است.

امروزه که بافت تاریخی شهر نراق در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده ‌است و ضوابط معماری و شهرسازی در این شهر در دست تدوین قرار دارد. همکاری­‌های بین بخشی به ویژه مدیریت شهری می‌­تواند نراق را به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری کشور تبدیل کند که لازمه آن حفظ و احیای این میراث ارزشمند به ویژه از طریق برنامه­‌ریزی لازم برای جذب سرمایه‌گذار بخش خصوصی خواهد بود.

منبع:میراث آریا

از گذشته‌ها‌ی دور کاروان‌ها‌ی مسافر‌ی که بار سفر پر مشقت آن‌ها را چهار‌پایان به دوش می‌کشید‌ند و از میان راه‌ها‌ی پرخطر بیابانی و راهزنان گذر کرد‌ه و دمی در کاروانسرا‌ها به استراحت و اسکان موقت می‌پرداختند تا به امروز که با پیشرفت تکنو‌لوژ‌ی و احداث جاده‌ها، بزرگراه‌ها، هتل‌ها و مراکز اقامتی مختلف در جای جای طول مسیر، سفر از شکل سنتی و ابتدایی خود خارج شد‌ه و طرفدار‌ان خاص خودش را دارد که هر یک در قالب نوعی از سفر کوله‌بار بسته و توشه راه برداشته و دل در گرو سختی‌ها و شیرینی‌های آن می‌نهند.

در میان مسافر‌ان کاروان‌ها، از بازرگان و تاجر گرفته تا عالم و دانشمند، هر یک به دنبال هدفی معین عزم سفر کرد‌ه و با آگاهی از فراز‌و‌نشیب‌های راه، به قافله سالار اطمینان کرد‌ه و جان و مال خود را به رسم امانت به او سپرد‌ه‌اند. ساخت کاروانسرا‌ها بر سر راه کاروان‌های تجار‌ی و زیارتی به منظور ایجاد رفاه و آسایش کاروانیان مصداق بارز‌ی از اهمیت سفر و مسافر و فراهم آوردن امکانات از سوی حاکمان زمان بود‌ه است که اکنون نمونه‌هایی از این بنا‌ها‌ی تاریخی در گوشه و کنار کشور به عنوان میراث‌فرهنگی ارزشمند‌ی به‌جا‌ماند‌ه و با مرمت و باز‌ساز‌ی و تغییر کار‌بر‌ی نقطه پیوند گذشته و حال است.

در این میان برخی به واسطه کسب تجربه و با داشتن توانایی و مهارت خواندن و نوشتن ترغیب به ثبت خاطرات روزانه سفر خود در قالب سفر‌نامه‌نویسی می‌شده‌اند. سفر‌نامه‌نویسی نوعی سبک ادبی است که نویسنده در آن اخبار، دیده‌ها، شنیده‌ها و تجربیات سفر خود به مقاصد دور‌و‌نزدیک را در قالب کتابی به رشته تحریر در می‌آورده است و امروزه می‌توان با بررسی و مطالعه این منابع مکتوب ارزشمند از آداب‌و‌رسوم، عقاید، سبک زندگی و … گذشتگان مطلع شد.

دست‌نوشته‌ها‌ی ارزشمند مسافران بسیار‌ی در طول تاریخ از جمله منابع مکتوبی به شمار می‌آمد‌ه که جزئیات و نکات به نگارش در آمد‌ه در آنها به مثابه گنجینه عظیمی است که اطلاعات گسترده‌ای از ابعاد گو‌نا‌گون زندگی جوامع گذشته را در اختیار علاقه‌مندان گذاشته است.

سفر‌نامه‌نویسی سابقه‌ای بسیار کهن و دیرینه در فرهنگ ایران‌زمین داشته و هموار‌ه یکی از غنی‌تر‌ین سرمایه‌ها و منابع تاریخ‌شناسان و باستان‌شناسان بود‌ه است و همچنین کمک می‌کند تا یاد و خاطره سفر برای همیشه در دل شما زنده بماند. سفر به زندگی انسان، عمق و معنایی خاص و منحصر‌به‌فرد می‌بخشد و فرصت تجربه‌ها‌ی متفاوت می‌دهد تا با افزایش سطح دانش و آگاهی خود با مردم ارتباط موثر‌تر‌ی بر‌قرار کند.

سفر‌نامه‌نویسی نوعی از نوشتار است که در ثبت خاطر‌ات، انتقال احساسات و افکار، اشتراک تجربیات گذشتگان تاثیر‌گذار است. در واقع سفر‌نامه گزارشی است که نویسنده در آن مشاهد‌ات خود از اوضاع شهر‌‌ها و سرزمین‌‌ها‌یی که به آن مسافرت کرده به تفصیل شرح داد‌ه و اطلاعاتی از بنا‌ها‌ی تاریخی، آداب‌و‌رسوم ملی و مذهبی، زبان، آب‌و‌هوا، موقعیت جغرافیایی و … را به رشته تحریر در آورد. بر این اساس می‌توان سفر‌نامه را به عنوان گنجینه‌ای عظیم حاوی اطلاعات گو‌نا‌گونی از واقعیت‌ها و مسائل و رویداد‌ها‌ی تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و … دانست که نمونه‌ها‌ی آن در کتب تاریخی کمتر قابل مشاهده است.

رنج سفر و مسیر سخت، امکان حمل و نقل را دشوار می‌کرد‌ه و نبود وسایل ارتباط‌جمعی باعث ایجاد فاصله و در نتیجه بی‌خبر‌ی مردم مناطق و سرزمین‌ها‌ی مختلف از حال و روز یکدیگر می‌شد‌ه و مجموعه عواملی از این دست موجب شد‌ه تا مدت‌ها، گو‌نا‌گونی آداب‌و‌رسوم و تفاوت فرهنگ‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار بگیرد.

غذا‌ها‌ی محلی، نحوه‌ بر‌خورد مردم محلی و اتفاقات جالب از جمله نکاتی است که در یک سفر‌نامه ذکر می‌شد‌ه است. شرح جزئیات معمار‌ی و نوع کاربر‌ی آثار و ابینه تاریخی با معمار‌ی با شکوه که امروز‌ه به عنوان میراث‌فرهنگی خوش می‌درخشد، مراحل ساخت ابزار‌ و ‌ادو‌ات کاربرد‌ی و تزئینی به عنوان صنایع‌دستی و بیان سختی‌ها و نحوه سفر در گذشته‌ها‌ی دور از دیگر اجزای سفر‌نامه‌نویسی به حساب می‌آید.

مطالعه منابع مکتوب نوشتاری، کتیبه‌ها و نقش برجسته‌ها همواره از جمله راه‌های شناخت تاریخ و تمدن سر‌زمین‌ها بوده است و همچنین از طریق کاوش‌های باستان‌شناسی جزئیات و نکات ارزشمند‌ی در مورد شیوه زندگی، کسب‌و‌کار، تدفین، عقاید و… گذشتگان به دست می‌آید. در این میان ارزش و جایگاه منابع مکتوب و دست‌نویس مسافران و گردشگر‌انی که یا در کنار مقصود اصلی سفر و یا صرفا به قصد ثبت خاطرات و تجربیات خود، راهی سفر‌ی دور‌ و‌ دراز شده و با وجود تمام سختی‌ها و مشقات، خاطرات را به رشته تحریر درآورده‌اند. یاد‌گار‌ی‌های گران‌بهایی از قبیل سفر‌نامه ناصر‌خسرو‌قبادیانی و هرودوت از قدیمی‌تر‌ین و کامل‌ترین نمونه‌های به جا‌ماند‌ه محسوب می‌شوند.

امروز‌ه نیز گردشگر‌ان و مسافر‌ان بسیار‌ی با هدف تحقیق، بررسی و ثبت تفاوت‌ها‌ی فرهنگی و اجتماعی جوامع گو‌نا‌گون عزم سفر کرد‌ه و تجربیات خود را در قالب منابع مکتوب با علاقمند‌ان به اشتراک می‌گذارند، اما با توجه به استقبال کمتر از خرید کتاب و پیشرفت تکنو‌لوژ‌ی و افزایش فعالیت در فضا‌ی مجاز‌ی و وجود مخاطبان جهانی، انگیزه بیشتر‌ی برای گسترش فعالیت خود در این فضا‌ها دارند. در واقع گردشگر‌ان از طریق فضا‌ی مجاز‌ی، تجربیات خود را در اختیار علاقمند‌ان قرار داده و آن‌ها را همسفر خود کرد‌ه و با شرح لحظه‌به‌لحظه سفر خود، اتفاقات و رو‌یداد‌ها را به اشتراک گذاشته و با دریافت باز‌خورد‌ها و نظر‌ات آن‌ها، یک سفر هیجان‌انگیز و توام با شادی و نشاط را تجربه می‌کنند. بنا‌بر‌این می‌توان با ایجاد هماهنگی و توازن میان فضا‌ها‌ی مجاز‌ی، مراکز گردشگر‌ی و اقامتی موجب توسعه روابط و ایجاد همبستگی اجزای اثر‌گذار در گردشگر‌ی مدرن شد.

منبع:میراث آریا

شهرستان مانه و سملقان به مرکزیت شهر آشخانه یا همان اشکانه در شمال غربی استان خراسان شمالی واقع شده و از شمال و شرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به شهرستان جاجرم، از جنوب غربی به شهرستان گرمه و از غرب به استان گلستان شهرستان‌های مراوه تپه و کلاله محدود می‌شود.

فاصلۀ مرکز شهرستان مانه و سملقان تا بجنورد ۴۰ کیلومتر است.

اقلیم خوش آب‌وهوا و وجود منابع سرشار طبیعی در شهرستان مانه و سملقان از دیرباز موجب جلب ‌توجه جوامع انسانی و شکل‌گیری فرهنگ و تمدن‌های درخشانی در منطقه شده و وجود آثار تاریخی از دوره‌های پیش‌ازتاریخ تا دوره معاصر در بخش‌های مختلف این شهرستان گویای استقرار مداوم بشر در این خطه است.

بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی، بخش‌هایی از منطقه مانه و سملقان برای نخستین بار در حدود ۸ هزار سال پیش مسکونی شده که آثار آن را می‌توان در «تپه قلعه خان» و «تپه ریوی» مشاهده کرد. آتشکده اسپاخو از جمله مهم‌ترین بنای تاریخی استان، یادگار ارزشمندی از اهمیت و رونق این منطقه در روزگار ساسانی است.

بر اساس کاوش‌های تپه قلعه خان، سابقۀ کهن‌ترین استقرار در آن به دوره نوسنگی یعنی حدود هشت هزار سال قبل باز می‌گردد. از دوران تاریخی، قلعه عظیم ساسانی قلعه خان و محوطه بزرگ تپه ریوی دو نمونه از کانون‌های مهم مدنی و فرهنگی شناسایی شده‌اند. محوطه باستانی ریوی در عصر هخامنشی و اشکانی شهری عظیم (بیش از ۱۱۰ هکتار) از این دوران را در دل خود جای داده است. وجود آتشکده اسپاخو نیز اهمیت دین زرتشت در منطقه را نشان می‌دهد.

مشاهیری چون علامه زردی و نیز آرامگاه‌هایی کهن چون مقابر روستای زرد و نیز امامزاده قاسم بازار قارناس، امامزاده دلاور، امامزاده گلزار کشانک متعلق به دوران اسلامی نشانه دیرینگی و رونق فرهنگ اسلامی در این خطه است.

تنوع قومیتی و وجود اقوامی چون کرد، ترک و ترکمن و همچنین تعداد محدودی قوم بلوچ که در اوایل دوره پهلوی به این منطقه کوچ کرده‌اند، سبب خلق آثار هنری متنوع و فرهنگ غنی در این منطقه شده است. صنایع‌دستی این شهرستان شامل انواع دست‌بافته‌ها و زیراندازها چون گلیم و جاجیم، قالی و قالیچه، سفره کردی، نمدمالی و… است.

معرفی تعدادی از جاذبه‌های گردشـگری و تاریخـی

اثر مشهور آتشکده  اسپاخو در روستایی به همین نام و در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان در نزدیکی جاده گرگان به بجنورد قرار دارد. در روستای اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل آتشکده  اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختارهای آرامگاهی، قلعه ساسانی،  محوطه باستانی اسپاخو، حمام، راه  قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه‌علی اصغر شناسایی شده است. اما مهم‌ترین و شاخص‌ترین اثر این مجموعه آتشکده اسپاخو است که بر روی تپه‌ای نسبتاً بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد.

تپه قلعۀ خان یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین استقرارگاه‌های پیش ‌از تاریخ در شهرستان مانه و سملقان، روستای رسالت یا همان قلعه خان واقع است که سابقۀ استقرار در آن به دورۀ نوسنگی یعنی، حدود هشت هزار سال قبل، می‌رسد و زندگی در آن تا دورۀ ساسانی ادامه داشته است. به علاوه آثاری از استقرار در دوره‌های مختلف اسلامی نیز در این تپه کشف شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی در این تپه منجر به کشف بقایای یک قلعه بزرگ دورۀ ساسانی و شمار قابل‌توجهی اشیاء باستانی شد.

محوطه تاریخی ریوی، این محوطه در ۳ کیلومتری غرب شهر آشخانه و ۱۰۰۰ کیلومتری غرب روستای نجف واقع شده است. اهمیت محوطه ریوی در این است که با وسعتی حدود ۱۱۰ هکتار،  به نظر می‌رسد یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره هخامنشیان در شمال شرق کشور بوده است.از دیگر موارد مهم باستان‌شناسی وجود شواهد و مدارکی از قلمرو پادشاهی ماد در محوطه ریوی است.

منطقه نمونه و روستای هدف گردشگری درکش، روستای درکش واقع در دهستان آلمه از توابع بخش سملقان شهرستان مانه و سملقان است که در فاصله ۳۰ کیلومتری جنوب غربی شهر آشخانه واقع شده و از جاده اصلی ۲ کیلومتر فاصله دارد. درکش آب‌وهوای معتدل، طبیعتی جنگلی و کوهستانی و نیز چشمه‌سارهای بسیار دارد. تنها جنگل بلوط شرق کشور در اطراف این روستا قرار دارد. به علاوه در کوهسارها و دره‌های مجاور باغات میوه، انواع گیاهان دارویی و گونه‌های مختلف جانوری وجود دارد. از تولیدات محلی این روستا می‌توان گردو، بادام، انواع محصولات باغی شامل گیلاس، گلابی و عسل و… را نام برد.

منطقه نمونه گردشگری یامان داغی و جنگل‌های هاور، یامان داغی در جنوب و جنوب غربی و جنوب شرق روستای هدف و منطقه نمونه درکش و روستای هاور در شرق واقع است. این منطقه به لحاظ اقلیمی کوهستانی با آب‌وهوای معتدل در تابستان و سرد در زمستان‌هاست و فاقد جمعیت ساکن است.

 بعضی از جاذبه‌های گردشگری منطقه عبارت‌اند از جنگل‌های هیرکانی که تنها بازمانده این‌گونه منحصربه‌فرد در شرق کشور بوده با پوشش غالب بلوط، مازو، بلند مازو، راش، کرکو و… کوهستان مرتفع با قلل متعدد و قله  قوالی با ارتفاع ۲۹۰۰ متر، یامان داغی… چشمه‌سارها، دره‌ها و مناطق ییلاقی گولک، نرگزلی، کشگربه، ترناولی و… چشمه‌های گولک، چشمه بید و رودخانه کندرزو و…است که در زمینهٔ گردشگری کوهستان، صخره‌نوردی،گردشگری ورزشی و… قابلیت سرمایه‌گذاری و جذب گردشگران را دارد.

منطقه نمونه گردشگری قورخود، این منطقه نمونه بخشی از گستره وسیع منطقه قورخود است و مشتمل بر جنگل‌ها، ارتفاعات و پوشش گیاهی منتهی به پارک ملی گلستان است. از نظر دسترسی به منطقه نمونه قورخود، مسیر قاضی – زرد- کاستان به فاصله تقریبی ۴۱ کیلومتر تنها راه دسترسی ماشین‌رو است. روستای کاستان نیز تنها روستای منطقه نمونه است. این روستا قدمتی ۲۲۰ساله دارد که پیدایش آن مربوط به دوران صفویه است.

از مهم‌ترین جاذبه‌های طبیعت منطقه می‌توان به قله قورخود با ارتفاع ۲۹۵۰ متر، پوشش جنگلی متراکم و انبوه، درۀ زوی جنان، چشمه زوی جنان، آبشار کزوی جنان، غارهای طبیعی به نام دو دهنه و منطقه حفاظت‌شده قورخود اشاره کرد. این منطقه با تنوع وحوش، زیستگاه خرس قهوه‌ای کم‌نظیری است.

منطقه نمونه گردشگری کشانک در فاصله ۱۱ کیلومتری جنوب غربی آشخانه قرارگرفته است. مشاغل عمده مردم روستا زراعت،باغداری، دامداری و… است.

 جاذبه‌های طبیعی همچون چشمه‌های علی جمعه، علی دری، سالان، مسافر، ترناولی، کانی موسو، ساخ چشمه و قاریاق‌ده و ارتفاعات سرسبزی همچون کورکن، تیغ بل، ترناولی وترنو و سرم با ارتفاع ۱۸۴۴ متر در جنوب روستا قرار دارد.

امام‌زاده گلزار در دامنه‌های پوشیده از درختان و باغات میوه همه‌روزه پذیرای جمع کثیری از دلدادگان و مشتاقان و همچنین مسافران و مردم اطراف است.

منبع:میراث آریا