1 .مقدمه

گردشگری به عنوان یکی از زیربخش های بخش خدمات در اکثر کشورهای دنیا، صنعتی درآمدزا محسوب می شود. بسیاری از کشورها که با کمبود منابع طبیعی و یا نیروی انسانی برای ایجاد ارزش افزوده مواجه هستند، سهم گردشگری در تولیدناخالص داخلی آن بسیار بالاست. گردشگری ضمن ارزآوری برای کشورها باعث اشتراک گذاری فرهنگی و آشنایی با اداب و رسم سایر ملل نیز می گردد. حلقه های واسط که زنجیره ارزش این بخش را تکمیل می کنند سالانه باعث ایجاد میلیونها شغل در سرتاسر جهان می گردد. این حجم از مزایا برای یک صنعت و برای کشوری که پتانسیل های بالایی در این حوزه دارد، میتواند به رشد اقتصادی آن کشور کمک نماید. بر اساس گزارش سازمان بین المللی گردشگری در سال 2019 ،منطقه خاورمیانه با رشد ۸ درصدی، صدرنشین جدول جذب گردشگران بین المللی ورودی بوده است. پس از خاورمیانه، آسیا-پاسیفیک ۶ درصد رشد، اروپا و آفریقا هر کدام ۴ درصد رشد و قاره آمریکا ۳ درصد رشد را در سه ماه نخست سال 2019 میلادی ثبت کرده اند. رشد ثبت شده تا امروز، در مسیر پیشبینی رشد ۳ تا ۴ درصدی از سوی UNWTO برای سال 2019 بوده است. اما با شروع سال 2020 وضعیت گردشگری بین المللی به گونه ای دیگر رقم خورد. شیوع ویروس کرونا و اعمال شرایط قرنطینه در بسیاری از کشورها باعث شد صنعت گردشگری به شدت آسیب ببیند. در آخرین گزارشی که توسط سازمان بین المللی گردشگری منتشر شده است در سه ماهه اول سال 2020 ،22.4 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل در جذب گردشگران بین المللی ورودی کاهش وجود داشته است. گزارش زیر بر اساس آخرین نتایج بررسی سازمان بین المللی گردشگری در جذب گردشگران ورودی تهیه شده است.

2 .وضعیت گردشگری در سه ماه نخست سال 2020

مقایسه روند ورود گردشگران خارجی حاکی از آن است که در سه ماه اول سال 2020 نسبت به مدت مشابه سال قبل به ویژه در ماه مارچ به شدت کاهش یافته است. این میزان در ماه ژانویه 2 درصد افزایش، در ماه فوریه و مارچ به ترتیب 9 و 57 درصد کاهش داشته است.

بررسی منطقه ای جهان نشان می دهد که منطقه آسیا و اقیانوسیه با 35 -درصد متحمل بیشترین کاهش و منطقه خاورمیانه با 11 -درصد کمترین کاهش را داشته اند. کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه شامل چین، استرالیا، اندونزی، مالزی و . . . میباشند. بررسی ها نشان داده است در منطقه خاومیانه این میزان کاهش در ماه مارچ معادل منفی ۴1 درصد و در مجموع سه ماهه اول سال 2020 نسبت به مدت مشابه سال قبل منفی 10.8 درصد بوده است. منطقه اروپا در سه ماهه اول سال 2020 نسبت به مدت مشابه سال قبل 19.1 درصد کاهش داشته است. این میزان کاهش در ماه مارچ معادل منفی 60 درصد بوده است. از میان زیر منطقه های اروپا، اروپای جنوبی با منفی 22 درصد بیشترین کاهش را نسبت به سایر زیرمناطق داشته است. در منطقه آمریکا در مجموع 15 درصد کاهش نسبت به سه ماهه اول سال 2019 مشاهد شده است و این میزان در ماه مارچ معادل منفی ۴۶ درصد بوده است. منطقه آفریقا نیز با کاهش 12.5 درصدی در سه ماهه اول 2020 مواجه بوده است که در زیرمنطقه آفریقای شمالی این میزان منفی 18 درصد بوده است. در کل جهان در مجموع کاهش 22 درصدی در ورود گردشگران بین المللی مشاهده شده است و این میزان برای تمامی مناطق و کشورها در ماه مارچ بیشتر بوده است.

بر اساس جدول ذیل تغییرات ماهانه هر یک از مناطق آورده شده است. منطقه آسیا و اقیانوسیه بیشترین کاهش را در ماه مارچ و همچنین بیشترین کاهش را نسبت به سه ماهه اول سال 2019 به ثبت رسانده است.

بر اساس داده های ارائه شده توسط سازمان بین المللی گردشگری، بیشترین تعداد کاهش گردشگران ورودی با 31.939 هزار نفر مربوط به منطقه آسیا و اقیانوسیه بوده است. کشور چین با کاهش 6.494 هزار نفر در صدر کشورهای این منطقه قرار دارد. بعد از آن ژاپن با کاهش 4.114 هزار نفری و تایلند با کاهش 4.104 هزار نفری در رتبه های بعدی قرار گرفته اند. در منطقه اروپای جنوبی تعداد 9.409 هزار نفر گردشگری کاهش و بعد از آن اروپای غربی با کاهش 6.992 هزار نفری گردشگر مواجه بودند.آمریکای شمالی نیز کاهش 3.954 هزار نفری را تجربه کرده است. منطقه خاورمیانه و آفریقا به ترتیب با کاهش 1.811 و 1.069 هزار نفری گردشگر مواجه شدند. ایران در ماه مارچ با کاهش 16 درصدی گردشگران به میزان 273 هزار نفری مواجه بوده است.

در نمودار شماره4 ،کشورهایی که بیشترین موارد ابتال به کوید- 19 را داشتند و سهم آنها از گردشگری بین المللی آورده شده است. چین و آمریکا بیشترین سهم از گردشگران ورودی و همچنین بیشترین سهم از هزینه های مربوط به گردشگری را به خود اختصاص داده اند. سهم گردشگری از صادارت در کشورهای ترکیه و اسپانیا بیش از سایر کشورهای منتخب است. کشور ترکیه با کاهش هزینه های خود در صنعت گردشگری توانسته بیشترین سهم را در بخش صادرات به خود اختصاص دهد.

3 .سناریوهای پیش رو در زمان بازگشایی مرزهای بین المللی

کوید – 19 یک بحران بی سابقه در سالمت جهانی، جامعه و اقتصاد به وجود آورد. صنعت گردشگری در میان تمامی صنایع بیشترین آسیب را از بحران دید. داده ها حاکی از کاهش دور قمی 22 درصدی در فصل اول سال 2020 می باشد. ورودی گردشگران بین المللی در ماه مارچ تا 57 درصد کاهش داشته است. این به معنای کاهش 67 میلیون نفری از گردشگران ورودی و کاهش درآمد تا 80 میلیارد دلار بوده است. چشم اندازها برای سال پیش رو بارها به دلیل سطح باالیی از نااطمینانی تغییر یافته است. سناریوهای فعلی به کاهش 58 تا 78 درصدی تا پایان سال 2020 با توجه به گسترش اقدامات مهار کننده و مدت زمان محدودیت های سفر و بسته بودن مرزها اشاره دارد. با این حال چشم اندازها نا اطمینان باقی می مانند.

بر اساس نمودار فوق سه سناریو برای ورود گردشگران در سال 2020 در نظر گرفته شده است. تا ماه مارچ که آمار آن استخراج شده 57 درصد کاهش در تعداد مسافران ثبت گردیده است. بر اساس سناریو خوشبینانه که با نقطه چین آبی مشخص شده، تا ماه می این کاهش ادامه داشته اما از ماه ژوئن به بعد نرخ کاهشی آن کاهش می یابد. بر اساس نمودار انتظار بر این است که از ماه جوالی تا حدودی مرزها ی بین المللی باز و محدودیت های سفر کاهش یابد. پیش بینی این سناریو کاهش 58 درصدی در گردشگران ورودی تا پایان سال 2020 خواهد بود. در سناریوی واقع بینانه – نقطه چین سبز- پیش بینی می شود که محدودیت های سفر از ماه سپتامبر کاهش یابد و از ماه آگوست نرخ کاهش آن کاهش یابد. در این سناریو پیش بینی می شود که تعداد مسافران تا 70 درصد نسبت به سال قبل کاهش یابد. در سناریو بدبیانه- نقطه چین نارنجی- انتظار می رود که محدودیت های سفر و مرزهای بین المللی در ماه دسامبر کاهش یابد و تعداد گردشگران نسبت به سال قبل 78 درصد کاهش یابد.

4 .تاثیر بحران های مختلف بر گردشگری بین المللی

صنعت گردشگری نسبت به بحران های گذشته بسیار منعطف بوده و سریع بهبود یافته است. اینکه بحران گذشته تا چه میزان بر گردشگری بین المللی در مناطق مختلف جهان اثر گذاشته و چه مدت زمان برده شده تا دوباره بهبود یابد نیاز به مطالعه مقاالت مربوط به حمالت 11 سپتامبر 2001 ،بیماری سارس در 2003 و بحران اقتصاد جهانی در سال 2009 دارد. در همه بحرانها، ورودی جهانی گردشگران بعد از بیماری سارس رشد بی سابقه ای داشته اند. همانطور که در نمودار مشخص است با شروع بیماری سارس ورود گردشگران بین المللی به شدت کاهش یافت اما بعد از 5 ماه این صنعت توانست در ماه می رشد 2 درصدی را به ثبت برساند. ورود گردشگران بعد از بحران حمالت 11 سپتامبر بعد از 6 ماه باعث رشد 4 درصدی در گردشگران ورودی شد و برای بحران مالی جهانی در سال 2009 در حدود 10 ماه به طول انجامید تا تعداد گردشگران 4 درصد رشد کرد.

5 .اقدامات ایران برای مقابله با بحران کرونا در حوزه گردشگری

سیاست های مالی :در 16 مارچ 2020 ،دولت ایران مجموعه ای از اقدامات بانکی، رفاهی و مالیاتی برای حمایت از کسب و کارها و خانوارها برای مقابله با ویروس کرونا و کاهش فشارهای اقتصادی صورت داد. از جمله :

– بانکها تمام محدودیت های پرداخت چک برای کسب و کارها را رفع کنند. اقدامات امدادی برای پوشش مالیات و حق بیمه برای بنگاه های کوچک و متوسط از طرف بانک مرکزی صورت گرفت.

– بانک مرکزی اعالم کرد که به بنگاه های کوچک و متوسط که در اثر شیوع ویروس آسیب دیده اند کمک خواهد نمود. صنعت غذا، گردشگری و حمل و نقل برای پرداخت بدهی و مالیات تا 6 ماه بعد مهلت خواهند داشت.

– سه ماه تاخیر در پرداخت برای سرمایه گذاران بخش گردشگری برای بازپرداخت وام هایشان بالمانع است.

– سه ماه مهلت پرداخت مالیات برای فعالیت های مرتبط با بخش گردشگری در نظر گرفته شد.

مشاغل و حرفه ها : حمایت از اشتغال به طریق زیر:

– شاغلین می توانند بیمه های سالمت، مالیات و قبض های خود را از سه ماه آ ینده پرداخت کنند و سه میلیون از افراد کم درآمد یارانه اضافه را از 17 مارچ دریافت خواهند کرد.

– تامین تسهیالت مالی برای افرادی که در بخش گردشگری مشغول به کار هستند با هدف جلوگیری از بیکاری آنها و پرداخت حق بیمه بیکاری به مدت سه ماه به آنها.

– تمدید خودکار گواهینامه های مربوط به سازمان گردشگری، آژانس های مسافرتی، تورلیدرها و غیره برای سه ماه آینده.

هوش اقتصادی : ابتکار عمل بازارها به صورت:

– برنامه ریزی برای بهبود بازارهای گردشگری و تجدیدنظر در بازارهای گردشگری بر اساس شرایط موجود

– برنامه ریزی به منظور وارد ساختن پروژه های بازاریابی دیجیتالی برای بازیابی بازارهای هدف گردشگری

– پیش بینی فرصت های جدید برای سفر افراد در آینده

– شناسایی آژانس های مسافرتی و سازمان های گردشگری که تحت تاثیر کرونا قرار گرفته اند و برنامه ریزی برای بهبود آنها.

– یادآوری به آژانس های مسافرتی و سازمان های گردشگری برای اجرای برنامه بهداشتی در محل.

همیشه تاریخ، ورزش‌ و تفریحات متناسب با محیط، کار و زندگی بین اقوام مختلف ایرانی رواج داشته است. عمده بازی و ورزش‌ها، نشانه‌هایی از لزوم داشتن آمادگی رزمی و نشاط اجتماعی در زندگی ایرانیان، در خود دارد.

ایران در زمره کشورهای استثنائی در داشتن جلوه های ژئوتوریسم برجسته در خاورمیانه و بلکه در قاره آسیا است.

پدیده های ژئوتوریستی در ایران بسیار متنوع هستند چرا که از نظر زمین ریخت شناسی یا ژئومورفولوژی در شمال، جنوب، شرق و غرب، ایران برخوردار از تنوع پدیده های ژئوتوریسم است. دلیل اصلی گوناگونی  پدیده های ژئوتوریسم در کشور ناشی از تنوع رخساره های زمین شناسی در رابطه با تنوع زیستی و زیست بوم دوران های گذشته تا به امروز است. آثار این رخساره ها بصورت سنگواره های زیبا بخوبی حفظ شده است که حاکی از گسترش دریاها و اقیانوسهای گذشته بویژه اقیانوس تتیس می باشد که بخش عمدهای از فلات ایران زمین را در گذشته در برگرفته است. نتیجه این رویدادهای زمین شناسی که در اَزمنه گذشته در ایران صورت گرفته، موجب شکل گیری پدیده های زیبایی در زمین ریختار شناسی در کشور شده است.

پدیده های ژئوتوریستی در شمالغرب، شمال، شرق و شمال شرق ایران گسترده شده اند. پدیده هایی همچون: پوشش های وسیعی از فورانهای آتشفشانی بازالتی که بصورت سنگ های سیاه رنگ دره رودخانه ای زیبائی به نام زنگی مار را بوجود آورده که از کوههای آرارات صغیر به طرف حوزه ماکو، شوت و بالاخره بخش غربی دره ارس را بوجود آورده است و شاید کمتر کسی از هم میهنان عزیز ما دره زیبای ارس را مورد بازدید قرار داده باشند. فوران های بازالتی نیز دره زیبائی را بوجود آورده که امروزه به عنوان دره ارس از جلوه های زیبائی مانند سد خداآفرین، سد ارس، کلیسای سن استپانوس و ده ها پدیده زیبای ژئوتوریسم را در مسیر دره زیبای ارس تا پارس آباد مغان شاهدیم. وجود جنگل های هیرکانی و گِل فشان های حوزه دریای کاسپین و وجود اتش فشان ساوالان که همه ساله هزاران توریست را برای ورزش اسکی و استفاده از آبگرم سرعین، بخود جلب می نماید، از دیگر پدیده های گردشگری زمین شناسی در کشور است. این پدیده ها نمادی از زمین گردشگری در نوع خود منحصربفرد در جهان بوده و با شبه جزیره ایسلند قابل  مقایسه است. منابع زمین گرمایی نیز از دیگر اقسام مناظر قابل استفاده و بازدید برای گردشگران به حساب می آید. از آنجمله میتوان به بازدیداز ابگرم رامسر که نتیجه خروج منابع ابگرم از مخزن ژئوترمال کم عمق در امتداد گسله ای از سنگ های گرانوسینیتی سلسله جبال البرز جنوبی و ارتفاعات حوزه سیاهکل و دیلمان است، اشاره کرد که بطرف شرق به برجستگی های اکاپل و کلاردشت منتهی می گردد و سرشار ار مناظر زیبای گردشگری است.

یکی دیگر از پدیده های زیبای ژئوتوریسم ایران، منطقه بین بجنورد و اسفراین است. مناظر زیبائی از پدیده های کارستی بی نظیر در جهان که بصورت غارهای کوچک و بزرگ در سنگهای آهکی دوره کرتاسه بوجود آمده است که مرکز زندگی (اطراق) جانوران بومی مانند خرگوش، روباه و حتی خرسهای خاکستری و قهوه ای بوده است.

در ایران بیش از 4000 غار وجود دارد که بیش از 90 درصد آنها در سنگهای آهکی کربناته اواسط یا اواخر دوران دوم بویژه دوره کرتاسه بوجود آمده است که تعدادی از انها مرکز مناسبی برای جلب گردشگر بوده و سالانه هزاران توریست داخلی و خارجی از این غارها بازدید میکنند. غار علیصدر، غار کتله خور در زنجان، غار قوری قلعه در کردستان، غارهای یخ مراد و غار دربند سمنان و غارهای اطراف دماوند و نیز غارهائی که در محدوده کوه های زاگرس بویژه وجود غارهائی که در گنبدهای نمکی ایران است، از مشهورترین این غارها هستند.

یکی از پدیده های زیبا و کم نظیر در جهان وجود گنبد های نمکی ایران است که در حوزه سلسله جبال زاگرس از بندرعباس تا شمال غرب خوزستان تا حوالی مرز ایران و عراق بالغ بر 120 گنبد نمکی به چشم میخورد. در اثر فعالیت های زمین ساختی در دوره های گذشته بر اثر فرورانش، تصادم، در نتیجه بُردار فشاری شمال و شمال شرقی ناشی از شکافت و یا ریفتینگ بحر احمر در مجموعه زاگرس چینخورده که ناشی از یک پدیده ژئوسنکلینال است را شاهد هستیم. دریاچه های زیبائی که در پاره ای از نقاط غربی، جنوب غربی، شمالی و مرکزی ایران مانند دریاچه ارومیه، دریاچه کلاردشت، بختگان، دریاچه گهر و …گسترده شده اند، از دیگر مجموعه واحدهای زمین گردشگری ایران به شمار می آیند.

از دیگر پدیده های کم نظیر ژئوتوریستی کشور میتوان به بیش از ۱۰۰ آبشار تا ارتفاع 160 متر بویژه در حوزه زاگرس، بندهای قدیمی مانند بند امیر در فارس، آبگیرها و سدهای زیرزمینی اطراف دزفول اشاره کرد.علاوه برآن، صدها پدیده دیگر مانند گِل فشان ها در حوزه غربی و شرقی دریای کاسپین و منطقه گِل افشان معروف «کهیر» در ساحلهای مکران بین کنارک و جاسک، پدیده زیبای دودکش جن، قلعه های آتشفشانی خاموش مانند دماوند و تفتان، همگی از ظرفیت های متعدد زمین گردشگری در کشورمان به حساب می آیند که نیازمند شناسایی و معرفی به جهانیان و همزمان توجه و فراهم آوری زیرساخت ها برای بازدید گردشگران، است.

محمدرضا اسپهبد – مشاور طرح توسعه نوآوری ها و فناوری های حوزه زمین شناسی، معدن و صنایع معدنی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

منبع:ایلنا