مسجد امام، در اصفهان، یکی از مهمترین بناهای عصر صفویه است که پیش‌تر به نام‌های مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و جامع‌ِ عباسی شهرت داشت. این بنا از شاهکارهای معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد امام، نمایانگر اوج هزار سال مسجدسازی در ایران به شمار می‌رود.
تاریخچه مسجد امام اصفهان:
مسجدشاه که به نام‌های مسجد سلطانی، مسجد جامع عباسی و از پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران به مسجد امام نیز شهرت دارد، مهمترین مسجد تاریخی اصفهان و یکی از مساجد میدان نقش جهان است که در طی دوران صفوی ساخته شد و از بناهای مهم معماری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجدِشاه در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. آن همراه با میدان نقش جهان، به عنوان یکی از میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است.
بنای کنونی در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع گردیده و از نظر ویژگیهای معماری، تزیینات غنیّ و آثار نفیس دیگر از برجسته‌ترین آثار معماری ایران است. بنای آن در سوّمین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عبّاس بزرگ (سال ۹۹۶–۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸–۱۶۲۹م) آغاز گردیده و در دورة شاه‌صفی (سال ۱۰۳۸–۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹–۱۶۴۲م) به پایان رسیده‌است. سنّت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی تر و ساده‌تر به آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی، که آن را در شمار عظیم‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقّق و یافته‌است.
سازندگان مسجد امام اصفهان:
معمار مهندس آن استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب‌علی بیک الله بوده‌اند؛ و خوشنویسانی چون علیرضا عباسی، عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح امامی در آن کتیبه نگاری کرده‌اند.
ویژگی های ظاهری مسجد امام اصفهان :
مسجد امام یک گنبد اصلی، 4 مناره و 2 شبستان در شرق و غرب دارد و از اطراف با 4 ایوان و حیاط در بر گرفته شده است. محراب مرمری یکپارچه این مسجد زیباترین محراب در میان مساجد هم‌دوره است. در دوره صفویان، دو سوی مسجد دو مدرسه برای تحصیل طلاب علوم دینی تاسیس شد که یکی را سلیمانیه و منسوب به شاه سلیمان نامیدند و دیگری پس از تعمیرات دوران ناصرالدین شاه، مدرسه ناصریه نام گرفت.
باهدف صرفه‌جویی در زمان و هزینه، تکنیک نوین هفت‌رنگ برای کاشی‌های این مسجد به کار گرفته شد. استفاده از آثار هنرمندان بنام خوش‌نویس، منبت‌کار و سنگتراش به تزیینات این بنا ارزشی ویژه بخشیده است.
با وجود تعدد استادکاران و هنرهای به کار رفته در ساخت مسجد، هویت واحد و یکپارچه‌اش برای هر بیننده‌ای شگفت انگیز است. انگار تمام این مسجد را یک نفر ساخته است و نمازگزارانش را نیز به سوی این وحدت روح سوق می‌دهد. بنابه گزارش‌ها، مسجد با 18 میلیون قطعه آجر و 475 هزار کاشی ساخته و آراسته شده است. در بخش پایینی دیوارها از قطعات بزرگ و یکپارچه سنگ مرمر تراش‌خورده، بهره گرفته‌اند. این سنگ ها از معدنی در حاشیه اصفهان تهیه شده که کشف آن اتفاقا همزمان با ساخت بنا بوده است.
تمام مسجد دارای تناسبی شاهانه بوده و بر شالوده‌ای وسیع بنا گردیده‌است. قوس نیم گنبد سردر خارجی در میدان ۲۷ متر بلندی دارد و بلندی مناره‌ها در حدود ۳۳ متر است. مناره‌های بالای شبستان از آن هم بلندتر است، در حالی که گنبد روی آن بلندتر از همه قرار واقع گردیده‌است. جلوخان، که خود تقریباً ساختمانی است، حالتی دعوت‌کننده دارد که جمعیّت بیرو ن را به پناه، امنیّت و تجدید قوا در مسجد فرا می‌خواند.
نمای حیاط به دالان‌ها، طاقچه‌ها، توده‌های مقرنسهای روشن و نوارهای درازی از کتیبه‌های سفید درخشان آراسته‌است و سراسر آن از کاشی‌های هفت رنگ الوان پوشیده شده که مایه‌های آبی بر بالای پوشش زیرین مرمر با مایه‌های طلایی مستولی است.
دو قابی که در دو طرف مدخل واقع شده طرح سجاده را دارد که نمازگزار بر آن نماز می‌خواند. در فاصله‌ای بیشتر حجم جالب توجه این نما، که گاه بر اثر رنگ آبی درخشانش حالتی تقریباً اثیری پیدا می‌کند، کاملاً بر میدان مسلط است و در تضاد با کاخ برازنده شاهی، برتری خیره‌کننده دین را بر قدرت دنیوی و اهمیت اساسی دین را در زندگی شهر نشان می‌دهد.
جلوخان رو به شمال است، همچنانکه ضرورت میدان بوده، ولی از آنجا که محراب می‌باید رو به قبله باشد (یعنی شمال شرقی به جنوب غربی) برای جلوگیری از قناس شدن سلیقه و دقت زیادی لازم بود. این مشکل با موفقیت حل شده. شخص از جلوخان وارد دهلیزی عالی می‌شود که از ویژگیهای بناهای تاریخی ایران از زمان‌ها قدیم بوده‌است. این دهلیز مدور است و از این رو هیچ جهتی ندارد و میتواند مانند پاشنه‌ای باشد که محور بنا بر روی آن بچرخد. دهلیز رو به طاق بلند ایوان شمالی باز می‌شود و از عمق تاریک آن انسان ناگهان حیاط روشن از آفتاب را می‌بیند. در آن سوی حیاط سر در وسیع شبستان قرار دارد، دروازه‌ای به جهان دیگری از شکوه و قدرت متمرکز.
مسجد از مساجد چهار ایوانی است، میانسرای مسجد،تناسبات شش پهلوی منتظم را دارد. در دو گوشة جنوب شرقی و جنوب غربی صحن مسجد دو مدرسه بنام ناصری و سلیمانیه وجود دارد. اولی به دست ناصرالدین شاه و دومی به دست شاه سلیمان تعمیر شده‌اند.
در مدرسه جنوب غربی مسجد، قطعه سنگ ساده‌ای به شكل شاخص در محل معینی تعبیه شده است كه ظهر حقیقی اصفهان را در چهار فصل نشان می‌دهد و چنانكه می‌گویند محاسبة آن را «شیخ بهائی» دانشمند و فقیه و ریاضیدان معروف عهد شاه عباس انجام داده است. سطح فوقانی این شاخص به شكل مثلث قائم‌الزاویه است كه وتر مثلث در جهت طرفی است كه ظهر را تعیین می‌كند و یك ضلع مجاور زاویهی قائمه وصل به دیوار است و ضلع دیگر نماینده قبلة مسجد است.
گنبد بزرگ مسجد، دو پوسته ی گسسته است.آهیانه‌ی آن ( آهیانه به معنی جمجمه‌است. در گنبدهای دوپوسته پوشش زیرین را هم به این نام می‌خوانند)، گنبد سبویی است چون دهانه ی آن بزرگ بوده و نزدیک به ۲۰ متر است، از مهمترین گنبدهای دوپوش بوده، فضای خالی بین دوپوش چوب بست‌هایی قرار گرفته است،” خود” آن “گنبد ناری” است.
از نكات جالب این مسجد انعكاس صوت در مركز گنبد بزرگ جنوبی آن است، ارتفاع گنبد عظیم از سطح زمین ۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردرآن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است.
سنگاب های مسجد امام اصفهان:
مجموعا هفت سنگاب در مسجد امام وجود دارد:
– سنگاب در ورودی: این سنگاب بر روی پایه ای هشت ضلعی در برابر درِ ورودی مسجد قراردارد، و از سنگ یشم ساخته شده است. کتیبه ای بر روی این سنگاب وجود ندارد، و بر سطح خارجی آن، با فاصله‌ای از لبه، نقش های برجسته گل و بته کنده کاری شده است. از اواخر دهه ۱۳۷۰ حفاظی چوبی برای جلوگیری از آسیب‌های احتمالی دور سنگاب نصب شده بود که در سال ۱۳۸۹ با حفاظی شیشه ای تعویض شد. با وجود حفاظ امکان لمس سنگاب وجود ندارد.
– سنگاب چهلستون غربی: این سنگاب هم از سنگ یشم ساخته شده و بر پایه ای هشت ضلعی در میان دو مربع سنگی پاشویه دار قرار گرفته است. علاوه بر نقش‌های گل و بته در سطح خارجی سنگاب، در اطراف لبه آن اشعاری به خط نستعلیق بصورت برجسته کنده کاری شده است، و در بین بیت های شعر اصلی، جملات شعرگونه دیگری در وصف علی نگاشته شده اند.
– سنگاب چهلستون شرقی: این سنگاب از جنس سنگ آهک است و به این دلیل دارای نقش و رگه‌های طبیعی است. پایه آن هشت گوش است و در میان دو پاشویه چهارگوش قرار دارد.
– سنگاب گنبد غربی: این سنگاب از جنس سنگ مرمر است و پایه ای چهارگوش دارد که در میان دو پاشویه قرار گرفته است. آب اضافی که از سنگاب بیرون می ریخته در پاشویه ها جمع می شده است. به علت نرم بودن جنس سنگ مرمر، در طول زمان مردم یادگاری هایی بر روی این سنگاب نوشته اند.
– سنگاب گنبد شرقی: این سنگاب قرینه سنگاب گنبد غربی است، و دارای همان جنس، شکل، و خصوصیات نصب است.
– در دالان مشرف به حیاط در گوشه جنوب غربی مسجد سنگابی وجود دارد که این جملات بر روی آن حک شده اند : «وقف حضرت امام حسین کرد این حوض را هرکه طمع کند به لعنت خدا گرفتار شود. سنه ۱۹۰۱». به نظر میرسد که سنگتراش تاریخ را اشتباه حکاکی کرده باشد و تاریخ درست احتمالا سال ۱۰۹۱ (قمری) است که برابر سال ۱۰۵۹ (خورشیدی) و مصادف با حکومت شاه سلیمان خواهد بود.
– در انتهای شرقی مدخل اصلی مسجد سنگاب دیگری قرار دارد که شبیه به سنگاب دالان جنوب غربی است، و دارای چند نقش ساده و ناقص بر بدنه و برجستگی جای کاسه آب است. این سنگاب بر روی پایه گردی قرار دارد.
وقایع تاریخی مسجد امام اصفهان:
روی سردر ورودی مسجد اثر سه گلوله به چشم می‌خورد که آن را به زمان جنگ با اشرف افغان یا حمله روس‌ها نسبت می‌دهند. مسجد در سالهای استبداد صغیر یعنی اواخر قاجار، پایگاهی برای مبارزه بوده است. بنابه گفته عبدالمهدی رجایی، نویسنده تاریخ مشروطیت اصفهان، ماجرا از آنجا آغاز شد که صارم‌الدوله، پسر ظل‌السلطان و نوه ناصرالدین شاه، مادر خود را که به منزل نورالله نجفی اصفهانی پناه برده بود با گلوله کشت.
این رویداد مردم اصفهان را به خشم آورد و آنان در سال 1286 خورشیدی یعنی 110 سال پیش در مسجد تحصن کردند. پس از آن نورالله نجفی و آقانجفی، روحانی شیعه، که از مجاهدان مشروطه بودند کنترل مسجد را به دست گرفتند و با ورود مجاهدان بختیاری به رهبری ضرغام‌السلطنه حاکمیت استبدادی ظل‌السلطان قاجار بر اصفهان پایان یافت. شاید بد نباشد بدانید مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر بزرگ ناصرالدین شاه، همان کسی است که در حاکمیت 34 ساله خود بر اصفهان برای اثبات قدرتش بیش از 50 اثر تاریخی، بنا و باغ صفوی را ویران کرد.
بخش های مختلف مسجد امام اصفهان:
در تصویر زیر یک عکس هوایی از مسجد امام را می‌بینید. برای آنکه تصویر اولیه‌ای از مسجد در ذهن داشته باشید بخش‌های مختلف این مجموعه را با شماره‌های زردرنگ مشخص کرده‌ایم که همینجا آنها را فهرست می‌کنیم
1- گنبد که گنبدخانه و صحن اصلی مسجد در زیر آن قرار گرفته است.
2- منار اصلی مسجد که در راستای قبله ساخته شده است.
3- منار سردر مسجد که در راستای میدان نقش جهان قرار دارد.
4- ایوان‌های چهارگانه اطراف حیاط که با فلش زردرنگ مشخص شده‌اند.
5- شبستان غربی
6- شبستان شرقی
7- مدرسه سلیمانیه
8- مدرسه ناصریه
آدرس میدان امام اصفهان:
اصفهان، ضلع جنوب میدان نقش جهان
منبع:بیتوته
