در اردبیل به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر تعدادی از مردم عزادار سعی بر این دارند به هر نحوی شده علاقه و عشق خود را به ائمه اطهار (ع) و به‌ویژه امام حسین (ع) و یاران و انصار وی ابراز کنند؛ در این مسیر دادن احسان و نذری به عزاداران و عامه مردم از آب نوشیدنی گرفته تا انواع و اقسام غذاها ازجمله آداب و رسوم خاص مردم اردبیل در این ماه‌ها است. آداب و رسوم خاص احسان و نذری در حسینیه متبرکه اوچدکان که در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده، ازجمله مواردی است که شاید نظیر آن در هیچ کجای ایران دیده نشود با درنظر گرفتن این موضوع که این نحوه دادن احسان و نذری بنا به منابع موجود مختص دوره صفویه بوده و به‌نوعی بازمانده آداب و رسوم آن زمان است.

بنابر اطلاعات به‌دست‌آمده در ابتدا در منزل شخصی به نام آقای میربابا جنب مسجد کبود اوچدکان احسان و نذری داده می‌شد، وی خادم حرمین شریفین بود و در سفری که به اردبیل داشت (حدود ۱۵۰ سال پیش) بیرق متبرک حضرت ابوالفضل عباس (ع) را از بارگاه حضرت عباس بن علی (ع) آورده و به زنجیرزنان محله اوچدکان اهدا می‌کند. حسینیه متبرکه زنجیرزنان اوچدکان از آن زمان دارای اسم و رسم شد و بعدها هم مکان آن به محل فعلی انتقال یافت.

آغاز نخستین طشت‌گذاری از حسینیه متبرکه اوچدکان

حسینیه متبرکه اوچدکان در تاریخ مذهبی و دینی اردبیل دارای جایگاه خاصی است، به این صورت که به هنگام شروع طشت‌گذاری محلات شش‌گانه اردبیل از ۲۶ یا ۲۷ ذی‌الحجه نخستین طشت‌گذاری از همین حسینیه متبرکه اوچدکان شروع می‌شود و روزهای بعد طشت‌گذاری محلات دیگر اردبیل از سر گرفته می‌شود.

مراسم احسان و نذری این حسینیه معمولاً از ماه صفر شروع می‌شود و با توجه به میزان هزینه‌های جمع شده تا آخر صفر ادامه می‌یابد؛ این مراسم از همان ۱۵۰ سال پیش و تا به امروز با تفصیلات بیشتر و بهتر ادامه یافته و بیشتر مخارج آن را خیرین تقبل می‌کنند.

امور جاری حسینیه توسط افراد خاصی انجام می‌شود که طبق اطلاعات به‌دست‌آمده اسامی تعدادی از آن‌ها که همگی به جوار حق شتافته‌اند شامل حسین آقا طاهری، حاج عمو نجفی (حاجی عمی)، حاج غلام صدرایی، حاج سیدلطیف علوی (که در تهران اقامت داشت و در ایام احسان و نذری ماه صفر به اردبیل می‌آمد)، حاج عزیزآقا رضازاده، حاج بهاءالدین دائی‌زاده، حاج مهدی ارشادی و در حال حاضر هم حاج میرزاآقا امادی در نقش ریش‌سفید امور جاری حسینیه را اداره و مدیریت می‌کند.

متولیان حسینیه افراد دارای وجهه اجتماعی ممتاز هستند

افرادی که در جرگه متولی و ریش‌سفیدان حسینیه می‌آمدند دارای وجهه اجتماعی ممتاز، معتمد بین اهالی و مسلمان معتقد و مخلص بودند. بنا به اظهار حاج میرزاآقا امادی تا ۷-۶ سال بعد از انقلاب در حسینیه حلوا و فطیر (نان محلی) هم از ظهر عاشورا تا سوم امام حسین به‌اندازه ۶۰ من پخت می‌شد که البته بنا به دلایلی خاص این نوع احسان برچیده شد.

همان‌طوری که ذکر شد در این احسان و نذری نظم حرف اول را می‌زند و بر همین منوال در ایام ماه صفر از چهار دسته مهمان پذیرایی می‌شود اولی همسایگان حسینیه؛ چه به مخارج حسینیه و احسان کمک کنند یا نکنند از همگی همسایگان پذیرایی می‌شود. دوم زنجیرزنان حسینیه: اینان هم کمک کنند یا نه، پذیرایی می‌شوند. سوم پذیرایی از فقرا، کارگران مستأصل و افراد نیازمند که البته تشخیص این امر هم به عهده متولی فعلی حسینیه است، چراکه اگر به دست افراد دیگری انجام شود شاید مورد سوءاستفاده قرار گیرد و چهارم افرادی که به مخارج حسینیه کمک کرده‌اند نیز مورد پذیرایی قرار می‌گیرند.

نکته قابل‌ذکر این است که تمامی مهمانان از فقیر و غنی دارای کارت دعوت مخصوص هستند که توسط آن مورد پذیرایی قرار می‌گیرند و کسی بدون کارت دعوت اجازه حضور در احسان حسینیه را ندارد، البته در این ایام اگر غذا و احسان اضافه و زیاد آمد آن را بین کسانی که دم در حسینیه می‌آیند به‌عنوان تبرک پخش می‌کنند.

اشخاصی که در این حسینیه به‌عنوان عمله امام حسین (ع) خدمت می‌کنند در درجه نخست از بین زنجیرزنان خود حسینیه انتخاب می‌کردند و آن‌هایی که مسلمان و دارای وجهه اجتماعی ممتاز و معتمد در بین اهالی محل باشند.

انواع غذاهایی که در حسینیه به‌عنوان احسان و نذری داده می‌شود عبارت‌اند از برنج، آش دوغ، قورمه‌سبزی، مسمای مرغ، پیچاق قیمه (خورشت محلی اردبیل) که هرکدام به‌اندازه نیاز و حتی بیشتر در یک مجمعه مسی برای دو نفر سرو می‌شود.

مهم‌ترین بخش احسان، نحوه پذیرایی

مهم‌ترین بخش احسان و نذری که همان نحوه پذیرایی از مهمانان حسینیه است به این ترتیب بعد از نشستن افراد در سه ستون به‌صورت روبه‌روی هم که هر ستون نیز روبه‌روی چشمه و دری قرار می‌گیرد که نیروها و عمله‌ها از آنجا وارد می‌شوند، با چای از مهمانان پذیرایی می‌شود به این صورت که هم‌زمان از سه چشمه و در یک زمان ۶ نفر (دو نفری) وارد می‌شوند درحالی‌که دستشان زیربرنجی، استکان پایه‌دار نقره‌ای، قاشق کوچک و قند است؛ زمانی که زیرچای را جلوی مهمان می‌گذارند قند سمت راست و قاشق کوچک سمت چپ مهمان قرار می‌گیرد. تمامی این مراحل هم‌زمان و به‌صورت یکسان انجام می‌گیرد و هیچ‌کدام از عمله در این مرحله، عقب یا جلو نمی‌مانند.

بعد از صرف چای و جمع‌آوری بساط چای به‌صورت منظم، تلاوت قرآن مجید به‌صورت جزو شروع می‌شود، بعد از اتمام جزوهای قرآن، دعای ختم قرآن خوانده می‌شود. یک نفر از روحانیون بنام منبر رفته دقایقی صحبت می‌کند و سپس با همان نظم خاص عمله‌ها از چشمه‌ها و درها وارد می‌شوند درحالی‌که آفتابه در دست راست و لگن در دست چپ دارند با آب سرد سراغ مهمانان رفته و مهمانان نیز دست خود را با آب سرد می‌شویند و بعد از اتمام باز هم با همان نظم از در خارج می‌شوند.

شش نفر (دوتایی) هم‌زمان از سه چشمه و در وارد می‌شوند که سه نفر عمله کمکی نیز آن‌ها را همراهی می‌کند- درحالی‌که سینی در دست دارد و داخل آن سفره قرار گرفته، دو نفر اصلی سفره را برداشته و خیلی منظم سفره را پهن می‌کنند و باز با همان نظم خارج می‌شوند و در مرحله بعدی باز با همان نظم برای هر دو نفر از مهمانان یک قرص نان می‌آورند و در سفره مابین آن دو قرار می‌دهند.

در تمامی این مراحل در آشپزخانه (مطبخ) کارها به ترتیب و با نظم جلو می‌رود، به هنگام نوشیدن چای آش دوغ در ظرف ریخته می‌شود، به هنگام تلاوت قرآن قورمه‌سبزی را در ظرف می‌ریزند، به هنگام ختم قرآن و خطابه اهل منبری برنج و پیچاق قیمه را می‌ریزند.

بعد از گذار از تمامی این مراحل نوبت آوردن مجمعه‌های حاوی مواد غذایی است که آن هم باز با ورود عمله‌ها که این بار ۶ نفر (دوتایی) هرکدام دو عمله کمکی هم آن‌ها را همراهی می‌کنند که این دو عمله کمکی هرکدام یک مجمعه در دست دارند و دو عمله اصلی آن‌ها را جلوی مهمانان می‌گذارند.

اولین مجمعه‌ای که آورده می‌شود آش دوغ است و بعد به ترتیب برنج، قورمه‌سبزی، مسمای مرغ، پیچاق‌قیمه و درنهایت آب نوشیدنی با پارچ و لیوان. در تمامی این مراحل آنچه زیاد و عجیب به چشم می‌خورد هم‌زمانی این امور از طرف همه عوامل و نیروها است که همگی هم‌زمان وارد شده و هم‌زمان مواد غذایی جلوی مهمانان گذاشته می‌شود بدون اینکه در این کار کسی از دیگری جلو یا عقب بیافتد.

بعد از اینکه غذاها سرو شد و هر کسی هم خواست باقی مانده آن را برداشت، بازهم به همان ترتیب ذکر شده ظروف جمع‌آوری شده و آن‌ها را در شربت‌خانه تحویل می‌دهند تا آن ظروف توسط بانوانی که برای این کار درنظر گرفته شده‌اند شسته شده در جاهای مخصوص به خود قرار گیرد که این بانوان هم معمولاً از همسران زنجیرزنان یا از اهالی همین حسینیه هستند.

در این حال دعای مخصوص بعد از اتمام غذا (مبنی بر قبولی احسان و نذری) و فاتحه خوانده می‌شود و مهمانان با خواندن حمد و سوره خدای خود را شکر می‌کنند. در این مرحله باز هم آفتابه و لگن و حوله ولی این آر با آب گرم آورده می‌شود تا مهمانان دستان خود را به همان ترتیب قبلی بشویند.

در انتها برای مهمانان در فنجان و نعلبکی شیرکاکائو داده می‌شود و این پایان مراسم باشکوه این احسان حسینیه متبرکه اوچدکان است. بعد میهمانان به ترتیب از سمت دهلیز حسینیه و داخل حسینیه خارج شده می‌روند که تمام این مراسم باشکوه حدود یک تا دوونیم ساعت طول می‌کشد.

تمامی عمله‌ها فقط کار خود را انجام می‌دهند و هیچ‌کسی حق کوچک‌ترین دخالتی در کار دیگری ندارد، به‌عنوان مثال، مسئول چای فقط چای دم کرده آن را می‌ریزد، مسئول قند فقط به کم و زیاد بودن قند نظاره دارد، یا مسئول برنج فقط در کار خودش است و مسئول خورشت پیچاق‌قیمه هم همان‌طور و بقیه عوامل هم به همان صورت تنها به کار خود مشغول‌اند.

هرکسی هم که در کار خود ایراد داشته باشد نمی‌تواند به دیگری تذکر دهد بلکه به متولی و ریش‌سفید حسینیه می‌گویند و او نیز تذکرهای لازم را به فرد یاد شده اعلام می‌کند.

ظروف مختلف غذا که قبلاً همگی مسی بودند از کاسه و دوری (بشقاب) و پارچه گرفته تا آفتابه لگن و گلابدان و غیره که همگی نیز دارای نقش و نگارند، اکنون تعدادی از آن‌ها جمع‌آوری شده و در جاهای مخصوص خود نگهداری می‌شوند و بقیه باز هم به کار گرفته می‌شوند و حسینیه متبرکه اوچدکان تنها مکان مختصی است که تمامی این مراحل پذیرایی از مهمانان در داخل آن انجام می‌گیرد.

نظم و تقسیم کار فوق‌العاده حرف نخست را در نذری حسینیه می‌زند

در مقوله احسان و نذری حسینیه متبرکه اوچدکان، نخستین چیزی که به نظر می‌آید همانا نظم و ترتیب فوق‌العاده‌ای است که از همان ابتدای تأسیس حسینیه وجود داشته و شاید هم خیلی منسجم‌تر و هماهنگ‌تر گشته است و نیز تقسیم کار و وظایفی که هرکدام از عمله‌ها به عهده گرفته و آن‌ها را از دخالت در کار دیگری منع کرده است، توجه به موارد بهداشتی در نحوه پذیرایی از مهمانان نیز شایان توجه است.

آنچه به چشم می‌آید طبقه اجتماعی افرادی است که مورد پذیرایی قرار می‌گیرند، یعنی از هر قشری از دارا و ندار از سفره احسان برکت امام حسین (ع) متنعم می‌شوند و تبعیضی در نوع غذا و نحوه پذیرایی وجود ندارد، نکته مورد اشاره در این مورد، نحوه گزینش نیروها و عمله‌های حسینیه متبرکه است، بدین نحو که بایستی حتماً از اهالی حسینیه و به‌ویژه از دسته زنجیرزنان باشد و در کنار این‌ها نیز مقید بودن به شعائر دینی و مذهبی، دارا بودن وجهه اجتماعی ممتاز و معتمدترین اهالی از مقوله‌های گزینش نیروها است.

بدون شک در ماه‌های محرم و صفر در اکثر شهرها و روستاهای ایران هر کس در حد و توان خود سعی می‌کند که به بارگاه ملکوتی حضرت سیدالشهدا (ع) و فرزندان و یاران باوفای آن حضرت از طرق مختلف که یکی از آن‌ها احسان و نذری دادن است، ارادت و عشق خود را بنمایاند، از دادن آب نوشیدنی، پخش حلوا، نان‌های محلی، انواع آش‌ها و غذاهای محلی و غیره که همگی البته روبه یک سمت دارند و آن تقرب به درگاه الهی و سپس عرض ارادت به ساحت مقدس امام حسین (ع) است.

منبع:میراث آریا

معماری به‌عنوان اجتماعی‌ترین هنر بشری با فضای اطراف انسان مرتبط است به همین دلیل نمی‌توان جدای از انسان و نقش و جایگاه او تصورش کرد. موضوع معماری درباره فضاست و تعاریف مختلفی که تاکنون از این واژه ارائه شده است، اغلب به گونه‌ای بر اهمیت فضا در آن تاکید می‌کنند به طوری که وجه مشترک بسیاری از این تعاریف، فن شکل‌دهی فضایی است. موضوع اصلی این شکل دهی فضایی، این است که چگونه فضا را با استفاده از انواع مصالح و روش‌های مختلف و البته نیاز، سازمان‌دهی کنیم.

معماری زبان گویای زمانه

معماری همواره غنی‌ترین مفهومی است که بیانگر فرهنگ و تمدن دوران شکل‌یابی و شکل‌دهی فضایی است. از دیدگاه فرهنگ، معماری فرایندی است از علم، هنر، ذوق، اعتقاد، ایمان و مهارت‌های خاص که در راستای تمدن و در رهگذر تاریخ می‌توان آن را زبان گویای زمانه خویش دانست؛ اما اگر به دنبال تعریف معماری سنتی باشیم، متوجه می‌شویم که همه مفهوم آن را می‌دانند و کسی نمی‌پرسد معماری سنتی چیست؟ ولی اگر عمیق‌تر به موضوع فکر کنیم یا از افراد تعریفی دقیق از آن بخواهیم هر کسی از ظن خود این عبارت را معنی می‌کند، نتیجه سخن این که تعریف واحدی از آن وجود ندارد.

در تقسیم بندی‌های موجود برای معماری توجه به این ملاک‌ها اهمیت فوق العاده‌ای دارد، مصالح به‌کار‌رفته، کاربری بنا، فرم ساختمان و غیره. اما آیا می‌توان با این ملاک‌ها معماری سنتی را از سایر تقسیم بندی معماری جدا کرد؟ خیر، با این ملاک‌ها نمی توان محدوده معماری سنتی را مشخص کرد. پس لازم است به دنبال ملاک‌های دیگری باشیم که بتوانند محدوده مشخصی را برای معماری سنتی تشکیل دهند. مهمترین واژگانی که از پی معماری سنتی به ذهن ما خطور می‌کند می‌تواند این واژه‌ها باشد، معماری تاریخی، معماری کهنه و یا قدیمی، معماری اصیل، معماری محلی، معماری خودی، معماری با هویت و… هر کدام از آنها را می‌توان تعریف کرد، اما جمع‌بندی‌ای که ما می‌توانیم از واژگانی که به دنبال معماری سنتی به ذهن ما خطور می‌کند داشته باشیم این است که در معماری سنتی عواملی دیگر و فراتر از کاربری بنا، مصالح به کار رفته و فرم و شکل بنا تاثیرگذار هستند. این عوامل  عبارتند از زمان، مکان، مهارت در اسلوبی خاص، فرهنگ و دین، البته اگر دین را جدا از مقوله فرهنگ بدانیم. اما این چهار عامل همیشگی نیستند و شاید تغییر کنند و جای خود را به عواملی دیگر بدهند.

معماری سنتی محصول روش سنتی در طراحی و ساخت

سنت کلمه دومی است که اگر به تعریف و معانی آن نگاه کنیم آن چه در این زمینه می‌تواند حاصل شود این است، همان دست به دست شدن تمام چیزهایی که جامعه در یک دوره زمانی خاص دارد و یا چیزهایی که قبل از آن در جامعه بوده و الان هم هست. به تعریفی عامیانه‌تر، سنت، مفهومی کلی است که دامنه شمول آن  قوانین، فلسفه، سیاست و حکومت را شامل می‌شود.

با این مقدمه حال می‌توانیم تعریفی جامع و قابل پذیرش برای عموم از معماری سنتی ارائه دهیم.

معماری سنتی به نوعی از معماری گفته می‌شود که محصول روشی سنتی در طراحی و ساخت است، دارای الگوهایی است که در طول زمان دست به دست شده و استمرار یافته و تبلور فرهنگ جامعه است که با معنا و با ارزش هستند و از نوعی قداست برخوردارند.

قداست معماران در جامعه سنتی قشم

با این تعریف در جامعه سنتی قشم معماران گاهی همانند روحانیون مذهبی از پایگاه و قداستی برخوردار بودند که سایر مردم این ویژگی را نداشتند.

معماری در طول تاریخ همواره بازتاب خصوصیات فرهنگی و اجتماعی یک جامعه بوده است. نیاز انسان و نوع بینش او در انتخاب روش برای رفع نیازها در ایجاد و شکل دهی فضایی موثر بوده و هست؛ علاوه بر نیاز و بینش، جایگاه افراد نیز در این شکل دهی اهمیت بسیار داشته و دارد؛ به نحوی که انسان‌ها بر اساس جایگاهی که در جامعه داشته‌اند نقش‌های متفاوتی را در این فضاسازی اطراف خود ایفا کرده‌اند. حال اگر بخواهیم یکی از عوامل مهم در این جایگاه‌ها را معرفی کنیم جنسیت انسان‌ها است.

نقش جنسیت در شکل‌دهی معماری

در طول تاریخ جنسیت نقش مهمی در شکل دهی فضایی (معماری) ایفا کرده است. در جوامع مردسالار عرصه برای زنان در این مقوله تنگ تر بوده و همواره جایگاه زنان و نقش‌های مربوط به این جایگاه نازل‌تر از مردان بوده است. اما هیچ کس نمی‌تواند بگوید حتی در این جوامع، زنان در شکل دهی معماری بی تاثیر بوده و نقشی نداشته‌اند. نیاز، اصلی‌ترین عامل برای شکل‌دهی فضایی و پیوند دهنده مرد و زن در این مبحث است و شاید در معماری، جنسیت با نیاز این دو به همدیگر در خلق فضاهای جدید اهمیت بیشتری به خود بگیرد. گاهی وقت‌ها نقش زنان و نظر آنها در این مقوله نقشی اعتراضی علیه جامعه مردسالار است، که خواستار سهم بیشتر از گذشته و اثبات وجود خویش بوده است. در هر صورت نقش زنان از جایگاه جنسیتی در معماری در همه جوامع با توجه به قوانین مردسالارانه، زن سالارانه و لیبرال متفاوت و غیرقابل انکار است.

معمولا شمار زنان هر جامعه‌ای به تعداد مردان آن جامعه است و بی شک هر چه تعداد زنان و شمار جمعیت آنها، در طی زمان افزایش می‌یابد، میزان اثر گذاریشان بر این شکل دهی بیشتر می‌شود.

زنان قشم در بستر زمان (تاریخ) و از حیث تعداد، دوره‌های مختلفی را سپری کرده‌اند. در چندین دوره جمعیت زنان افزایش چشمگیری داشته و در پاره‌ای مواقع حتی از مردان بیشتر بوده است. در دوره‌هایی از تاریخ که بر اثر جنگ و خونریزی مردان قربانی تیغ تیز فاتحان شده‌اند و یا به دلیل سیاست‌های مذهبی و جمعیتی جزیره پناهگاه مهاجرانی از سرزمین مادر بوده است. چند نمونه از آنها شامل دوره پیروزی اعراب مسلمان بر ساسانیان (نقش دین در مهاجرت)، دوره حمله مغول‌ها و نوادگانشان (حفظ جان و مال در مهاجرت)، دوره صفویه (نقش مذهب در مهاجرت) و دوره پهلوی (سیاست های جمعیتی) می‌شود.

آب، عنصری مهم در شکل دهی فضاهای جزایر

در هر مهاجرتی معمولا دستاوردهای یک قوم نیز به میزبانان و پذیرفتگان منتقل می‌شد. نمونه این دستاوردها ساخت بادگیر و ایجاد تغییرات در نحوه ساخت آن به دست معماران جزیره است. در تعریف معماری سنتی گفته شد نوعی از معماری که استمرار یافته و دست به دست شده است. حال اگر بخواهیم موضوعی را مطرح کنیم که نقش زن و مرد در آن در طول تاریخ این خطه در شکل دهی فضاها موثر بوده، مسئله آب است. شاید از نمونه‌های معماری دوره مادها چیزی به جز غار خربس (این نوع معماری تداوم و استمرار نداشته) باقی نمانده، ولی آب موضوعی است که نقش زن را در معماری به خوبی مشخص می‌کند. هیچ با خود فکر کرده‌ایم که چرا عمق چاه‌های تلا در بندر لافت کم است؟ شاید برای راحتی و آسایش زنانی بوده که برای بالا کشیدن آب از این چاه‌ها متحمل مشقت زیاد نشوند و آب مورد نیاز خانه‌های خود را تامین کنند. یکی از کارهای رایج زنان قشمی در گذشته همین بوده است. مثلا ورودی های آب انبارها (برکه) را در نظر بگیرید، چرا همیشه دو در یا بیشتر و به صورت قرینه و زوج دیده می‌شود؟ آیا نمی‌تواند به این نکته اشاره داشته باشد که برای حفظ حرمت زنان و برای برداشت آب به دست آنان ایجاد شده است. اگر به لحاظ تاریخی به این قضیه نگاه کنیم آب از دوره هخامنشیان و خصوصا ساسانیان عنصری مهم در شکل دهی فضاهای جزایر و به خصوص قشم بوده است.

تاثیر حجله‌بندی خانه عروس در معماری سنتی

حجله‌بندی و آینه‌کاری خانه عروس یکی دیگر از تاثیرات زنان در معماری سنتی است که برگرفته از تاریخ ایران باستان است. همان طور که قبلا هم در تعریف معماری گفته شد هر گونه شکل‌دهی فضایی را معماری می‌گویند، پس حجله یک نمونه شکل‌دهی مقدس، مستمر و ارزشی است. هر چند حجله واژه‌ای عربی است ولی ریشه در فرهنگ ایرانی دارد. وجود تعداد زیاد آینه در حجله و  وجود رنگ‌های مختلف و شاد همگی نشانه‌ای از ایرانی بودن این فضا است. جالب است که هنوز در مراسم عقد ایرانی‌ها از آینه استفاده می‌کنند و هنوز زرتشتیان لباس‌های رنگی، شاد و سنتی در جشن‌های خود بر تن می‌کنند که شباهت بسیاری به رنگ پارچه‌های مورد استفاده در حجله دارد.

با ورود اسلام به این خطه و تاکید اسلام بر حفظ حریم و حرمت زنان، فضاها نیز دست خوش تغییراتی می‌شوند. برای بررسی بهتر لازم است بیان کنیم آن معماری ارزشی که قداست داشته و استمرار یافته و نقش زنان در آن پررنگ تر بوده به دوره ورود اسلام به جزیره برمی‌گردد.

برای درک بهتر نقش زنان در معماری، جامعه و زنان روزگار گذشته جزیره را از حدود پانصد سال پیش تصور می‌کنیم، جامعه‌ای سنتی و به شدت مرد سالار، تعدد زوجات و افزایش زاد و ولد، ایجاد فضاهای جدیدی را سبب می‌شود. سهولت امر طلاق و ازدواج خود مسئله‌ای دیگر است که برای زنان، فرصت‌های زیادی برای ازدواج پیش می‌آورد. مرد نان‌آور خانه است و پیشه او در ارتباط با دریاست، داشتن فرزند پسر به دو دلیل امری مهم و ارزشی به حساب می‌آید، یکی این که می‌تواند هم پای پدر کار کند و دیگری تداوم نسل. قحطی و مرض تنگناهای زیادی را برای جامعه ایجاد می‌کند و موقعیت جزیره‌ای و ارتباطی به گونه‌ای است که مهمانانی خوانده یا ناخوانده به این جامعه وارد می‌شوند؛ پس امنیت برای آنان چالشی همیشگی است، به خصوص که کار مردان با دریاست و در پاره‌ای موارد خانه‌ها بدون مرد و نگهبان می‌ماند. پس لازم است فضاها برای بالا بردن امنیت زنان ایجاد شود. باورهای دینی در بین مردم ریشه‌های عمیقی دارد و تعصب و غیرتی را در مردان ایجاد کرده که برای حفظ ارزش‌های خود تغییراتی را در فضاها ایجاد می‌کنند.

ایجاد حریم برای صیانت از زنان

نتیجه‌ای که از تصویرسازی بالا حاصل می‌شود را می‌توان این گونه بیان کرد، در معماری سنتی قشم ردپای زنان قشمی و نقش آنها را نمی‌توان نادیده گرفت؛ زن در این جامعه عنصری مهم به حساب می‌آید و قاعدتاً به خاطر او و وجود همیشگی او در این فضا و نیز نوع نگرش به او تغییرات زیادی در این شکل دهی ایجاد شده است. در ادامه برای بررسی بیشتر به چند مورد از عواملی که نقش زنان در معماری سنتی قشم را پررنگ تر کرده، اشاره می‌شود.

در جامعه‌ای مردسالار مفاهیمی چون حریم، حرمت و امنیت را تصور کنید. به سادگی می‌توان نشانه‌هایی از این عناصر را در حفظ و پاسداشت این گوهر (زن) در هر خانه قشمی و معماری سنتی قشم پیدا کرد. جوامع مختلف بر حسب فرهنگ‌های متفاوت خود، نقش‌های متفاوتی را به زن و مرد نسبت داده‌اند؛ در غالب موارد، به جز در بعضی جوامع مادرسالار گذشته، جایگاه زن و نقش‌های مربوط به این جایگاه نازل‌تر از مردان بوده است.

از سوی دیگر نیاز به حضور در فضا برای همه امری ضروری است و این نیاز برای زنان قشمی به علت حضور همیشگی در این فضا ضروری‌تر به نظر می‌رسد. تمام ساختارها در این محیط نشان از ایجاد حریم برای صیانت از زنان و ایجاد آرامش و رفاه برای آنان بوده است. برای نمونه می‌توان به دیوارهای پرده مانند در جلوی در ورودی حیاط خان‌ها اشاره کرد. این دیوارها در فضای داخلی حیاط ساخته م‌شود تا شخصی که در جلوی در قرار گرفته نتواند داخل حیاط را ببیند. همچنین می‌توان وجود فضاهایی به نام مَیلِس (مجلس) جدا و مستقل از اندرونی خانه‌ها برای پذیرایی از مهمان‌ها را در معماری سنتی قشم یادآور شد. حال اگر دین و مذهب را به این قضیه اضافه کنیم، پیچیدگی و تاثیر زن در معماری سنتی قشم مشخص تر می‌شود. در معماری سنتی قشم زنان، به عنوان نیمی از جمعیت جامعه و ساکن در این فضاها، همواره عامل موثری بوده‌اند.

از قدیم یکی از نقش‌های زنان در جامعه قشم، آشپزی کردن و فرآوری مواد موجود در خانه برای استفاده دیگران بوده و این نقش تاکنون نیز ادامه دارد، ایجاد فضاهایی برای پخت و پز و تنور برای پخت نان در خانه یا حیاط به خواست و نظر زنان صورت می‌گرفته است.

تغییرات در معماری دستخوش سیاست‌های دولتمردان

تاریخ یکی دیگر عوامل تاثیرگذار در معماری قشم محسوب می‌شود. بی‌شک سیاست‌های دولتمردان در گذشته، معماری و جایگاه افراد را دست خوش تغییراتی کرده است. برای نمونه می‌توان به قانون کشف حجاب اشاره کرد. مردان برای حفظ حرمت، کرامت و حجاب زن‌ها و برای در امان ماندن از دست ماموران حکومتی بر روی کوچه‌ها در و چارچوبی قرار می‌دادند تا عوامل حکومت نتوانند به آن وارد شوند، و این فضاها را به صورت حیاطی برای چند خانه در می‌آوردند، نمونه‌های این چنینی در خود شهر قشم بسیار است.

جزیره قشم با قرار گرفتن در دهانه تنگه هرمز در طول تاریخ همواره پذیرای مردمانی از اطراف و اکناف دنیا بوده؛ گاهی این مهمانان چشم طمع به این خاک داشتند و گاهی برای به دست آوردن روزی وارد این خاک می‌شدند. این موضوع سبب شده بود مسئله امنیت مخصوصا برای زنان اهمیتی فوق‌العاده یابد. برای رفع این مشکل، شکل و چیدمان خانه‌ها دستخوش تغییراتی شده است. اگر خوب به روستاها و نحوه قرارگیری خانه‌ها بنگریم خانه‌هایی به هم چسبیده با کوچه‌هایی باریک را مشاهده می‌کنیم که امکان دفاع از این فضاها را برای زنان در کنار مردان فراهم کرده است.

حضور زنان باعث آرامش و آسایش در فضاهای مردساخت

اگر زن به عنوان کاربر فضا در نظر گرفته شود اهمیت ایده‌های زیباشناسی اثر، کم‌تر از امنیت، حفظ حریم و نحوه تعامل او در این فضا نخواهد بود. معماری با ظرافت و لطافت همراه است و چون زنان از لطافت بیشتری برخوردارند پس به طور حتم با حضور آنان در فضاهای مردساخت، این فضاها تعدیل شده و موجب آرامش و آسایش همگانی را فراهم می‌کند. زنان به واسطه طبع لطیف خود همیشه برای زیبایی و تمیزی فضاها تلاش کرده‌اند. برای مثال در گذشته دوغابی که از نوعی گل مخصوص درست می‌شد را به دیوار داخلی فضای خانه‌های گلی می‌پاشیدند، که این امر هم سفیدی و تمیزی دیوار و هم بوی مطبوع و دلپذیر سراسر فضا را سبب می‌شد. در روستاهای قشم فراهم آوردن گل و تهیه این دوغاب و پاشیدن آن به دیوار داخلی خانه‌ها همواره از وظایف زنان بوده است.

اما نکته‌ای که هرگز نباید فراموش کرد ساخت بناهایی است که به خواست زنان ایجاد شده‌اند. این بناها که گاهی تصور می‌شود برای سهم خواهی و یا اعتراض به نقش بیش از حد مردان در معماری باشد به بهانه‌های دینی و مذهبی (نذر یا گشایش کار) ساخته شده که در معماری سنتی قشم نمونه‌های فراوانی دارند. نمونه چنین فضاهایی آب انبارها (برکه‌ها)، مساجد و بناهای عام المنفعه‌ای است که به خواست زنان بنا شده و نام زنی را با خود به همراه دارد.

بی‌شک یکی از عواملی که بین نسل حاضر و گذشته ارتباط برقرار می‌کند معماری است. بازگشت به شیوه‌های زندگی گذشتگان میسر نیست و مسلما شیوه و چگونگی زندگی گذشتگان جوابگوی شرایط زندگی امروز نخواهد بود اما درک و دانستن ارتباط عناصری که سبب شکل‌دهی شده‌اند لازم و ضروری است چرا که در تجربه گذشتگان آگاهی نهفته است. در معماری کنونی جزیره قشم نقش زنان با وجود امکان تحصیل دختران در رشته معماری و امکانات آموزشی موجود، از گذشته کمتر شده و تنها به طراحی فضای داخلی و تزئینات داخلی کاهش پیدا کرده است.

منبع:میراث آریا

در سال‌های اخیر  نوعی از گردشگری، نوعی روش سفر از سوی متخصصان گردشگری مورد بررسی قرار گرفته است که بیشتر با رفاه و آسایش جسمی و روحی مسافران در ارتباط است. در حقیقت در  این حرکت بیش از هر چیز به عمق، مفهوم و احساس اهمیت داده شده است تا سرعت، و البته نباید این مقوله را با تنبلی و یا بی‌حرکتی یکی دانست بلکه بیش از هر چیز منظور درک بیشتر و آگاهی است.

سطح ماجراجویی طلبی و طرز فکر افراد در انتخاب این سبک اهمیت دارد. سفر کم‌شتاب برای  آن دسته افرادی که به دنبال ماجراجویی، سفرهای پرهیجان و بازدید چند نقطه در یک روز و لذت توقف چندین ساعته و حتی چند دقیقه‌ای را دوست دارند، نیست. گردشگری آهسته یا کم شتاب در مقابل سفرهای فشرده در روزهای محدود با مقاصد اغلب شناخته شده است. در یک سفر فشرده تعداد زیادی جاذبه برای بازدید گنجانده می‌شود و گردشگر باید هرچه سریعتر از مقصدی به مقصد دیگر عازم   شود،  به نظر می‌آید که گردشگر بعد از سفر نیاز به استراحت دارد تا خستگی سفر را از تن به در کند.

در گردشگری آهسته (Slow Tourism)  دو واژه گردشگری و آهسته شاید کنار هم عجیب به نظر برسد چرا که بیشتر گردشگران به دنبال این هستند که در زمان کمتر، مکان‌های بیشتری را بازدید کنند و به دیدن آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی بپردازند. به عبارتی، سفر کم‌شتاب بازبینی در شیوه سفر است. در این نوع گردشگری، منظور درک و لمس زندگی جامعه محلی و حتی زندگی کردن به شکل آنها در طول سفر است. در این نوع سفرف همچنین به جای تکیه به یک شهر و یا روستا به عنوان مقصد سفر، طول مسیر شهرها و روستاهای بین راه، خود، بخش با اهمیت سفر است و مسافر، دیگر با سرعت از آنها نمی‌گذرد چرا که سرعت، ارتباط شما را با منظره قطع می‌کند ولی سفر آهسته نه!

در گردشگری آهسته، مسافر کم‌شتاب هنگام سفر، سبک زندگی خاصی دارد. برای به دورماندن  از ریتم شلوغ گردشگری جمعی، مسافر کند حرکت می‌کند و تجربه سفر متفاوتی دارد. سفر کم‌شتاب محدود به یک یا چند مقصد نیست بلکه یک نوع طرز فکر است.

گردشگری آهسته یک فرهنگ است که باید آگاهانه از آن بهره‌برداری شود. به هر شهر یا کشوری که بخواهید می‌توانید سفری کم‌شتاب داشته باشید، کافی است طبق اصول سفر کم‌شتاب برنامه‌ریزی کنید به جای برنامه‌ریزی برای سفر به چندین شهر یا کشور، می‌توانید در مدتی کوتاه به یک شهر یا روستا رفته  و از اقامت خود لذت ببرید.

توجه به جزئیات در مسیرهایی که مسافران کمتری دارد بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و از این رهگذر، مسافر کم‌شتاب می‌کوشد روح مکان‌ها و فرهنگ‌هایی که به دور مانده را “احساس” کند؛ نه آنکه با سرعت و عجله فقط دیداری سریع و گذرا داشته باشد.

در عصر سرعت و تکنولوژی، افرادی هستند که دوست دارند در زندگی ‌پر استرس و تنش، کمی کندی و آهستگی را داشته باشند تا سر فرصت بتوانند طعم واقعی زندگی را به خوبی حس کنند. گردشگری آهسته نیز بر همین منوال است و اینگونه روش سفر موج جهانی را در بین بسیاری از دوستداران گردشگری به وجود آورده است. در این گرایش نوین به خصوص در بین کسانی که زندگی پراسترس و پرمشغله را تجربه می‌کنند بیشتر شده است، این دسته افراد دوست دارند حداقل در طی مسافرتشان کمی از سرعت روند روزمره زندگی را کاهش دهند. مسافران می‌توانند در مسیرهای کمتر شناخته شده روح مکان‌ها و فرهنگ‌های آن مناطق را حس کنند و در جزییات مسیر نیز غوطه‌ور شوند.

گردشگری آهسته یا کم‌شتاب، نوعی سفر تفریحی همراه با دقت در جزییات برای یادگیری بیشتر و ارتباط بیشتر  است که با احترام کامل به فرهنگ و تاریخ و نیز حمایت و حفاظت از محیط زیست همراه است، نوعی سفر که در نهایت به گردشگری مسئولیت پذیر می‌انجامد.

مسافر آهسته در واقع به ارزش‌های موجود در محیط اطراف خود اعم از ارزش‌های انسانی و طبیعی، پایبند است و به آنها توجه می‌کند. انسان قرن بیست و یکم در جستجوی آرامش، تمایل روزافزون به درک و ارتباط عمیق‌تر با طبیعت و نیز نیاز فزاینده به یافتن سبک زندگی برتر و فراتر از ضروریات و روش‌های گیج کننده زندگی روزمره است. گردشگری کم‌شتاب امروزه در سطح جهان رو به گسترش است. در این نوع از گردشگری ارتباطات واقعی و معناداری میان مسافران با مردمان محلی، مکان‌ها، آثار و نیز فرهنگ‌ها، غذاها، میراث تاریخی و فرهنگی و محیط زیست و طبیعت برقرار می‌شود.

در این نوع از گردشگری به منظور درک بهتر واقعیت‌های زندگی، افراد و محیط منطقه مورد بازدید قرار می‌گیرد و سعی می‌شود بیشتر به سادگی و راحتی مسافرت تکیه شود. گردشگران آهسته بر این باور هستند که زمان و بهره بردن از لحظه لحظه مسافرت لوکس‌ترین کاری است که می‌توان در طول سفر انجام داد. گردشگری کم‌شتاب مسافران را به آهستگی و تمرکز بیشتردر مقاصد مختلف دعوت می‌کنند تا مدت زمان تعطیلات خود را در یک مقصد سپری کنند. مدت اقامت خود را در نواحی مختلف طولانی‌تر کنند و میزان رفت و آمد خود را کاهش دهند.

ماندن بیشتر گردشگران در هر مقصد توریستی، سبب می‌شود از سفرهای متعدد در زمان کوتاه خودداری شود. دقت در جزییات به این معنا که هر آن چه را که در نزدیکی مقصد است را دقیق بنگرد. به عبارت بهتر دقت در جزییات در گردشگری کم شتاب  مهم است همچنین کاهش میزان مصرف انواع وسایل نقلیه پرسرعت و اقامت در اقامتگاه‌های بومی را تجربه می‌کند. این نگرش‌ها در تقابل با نوعی سفر سریع یا  شتابزده است که درست همانند غدای سریع یا فست فود سرعت را در  ذهن ایجاد می‌کند، که در نهایت چیزی جز مصرف بیشتر و بهره‌برداری بیشتر و تخریب بیشتر از طبیعت را در پی ندارد.

گردشگر آهسته بیشتر در مقصد می‌ماند و سفر به یک مقصد به عنوان تجربه‌ای است که پس از رسیدن به مقصد، با وسایل حمل و نقل محلی، غذا و نوشیدنی محلی، سفر خود را برای کاوش در تاریخ و فرهنگ محلی و حمایت از محیط زیست اختصاص می‌دهد.

بسیاری از افراد، قبل از این که به روستا، شهر، یا منطقه‌ای سفر کنند، جاذبه‌های گردشگری آن منطقه را در اینترنت جستجو می‌کنند و بعد فهرست بلندی از محل‌هایی را که باید بروند را تهیه می کنند و در طول سفر هم فقط در حال برنامه‌ریزی هستند که چگونه همه‌ آن مناطق را ببینند. اما الزامی وجود ندارد که تمام آن نقاط مورد بازدید قرار گیرد.

مسافر کم‌شتاب فهرست کوچکی تهیه کرده و برای اینکه لذت بیشتری از سفر حاصل شود و عمق فرهنگ، آداب و رسوم جامعه و سبک زندگی آن را درک کند تمرکز می‌کند. مسافران کم‌شتاب زمان می‌گذارند تا در فرهنگ غرق شوند و با مردم محلی تعامل داشته باشند. آنها با هر سفر، از تجربه جدیدی لذت می‌برند و مانند محلی‌ها زندگی می‌کنند.

در گردشگری کم‌شتاب در واقع  بیشتر در مورد مفهوم سفر پایدار متمرکز شده است و اجازه می‌دهد یک راه حل دوستانه‌تر برای فرهنگ و محیط زیست در سفر فراهم شود مسافرت برای مدت زمان طولانی با سرعت کم این امکان را فراهم می‌کند تا تجربه‌ای عمیق، اصیل و فرهنگی را به گردشگر ارائه دهد. تا با کمک آن بتواند در چشم اندازهای محلی، تاریخی و فرهنگی را در میان مردمی با آداب و رسوم و عقاید و غذاهای متفاوت غرق کند. انگیزه‌های سفر در انسان هزاره سوم تا حدودی دگرگون شده است و به نظر می‌رسد گردشگران کم‌شتاب  از حالت انفعالی و گذران اوقات فراغت خارج شده، کنجکاوانه و آگاهانه  قصد سفر کرده و در جستجوی آموختن و آشنایی  بهتر و بیشتر با فرهنگ‌های متنوع هستند.

منبع:میراث آریا