کارخانه پنبه؛ میراث صنعتی جاجرم
شهرستان جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می شود.
شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راه های کاروان‌رو هماره مورد توجه قرار داشته و از دوران پیش از تاریخ تا ادوار متاخر اسلامی به طور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ کرد تا اینکه با ورود تجهیزات حمل و نقل مدرن، احداث راه های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راه های قدیم و متروک ماندن راه های کاروان‌رو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.
با آغاز مشروطیت که روابط تجارتی ایران با سایر کشورها شروع شد، به تدریج بذرهای خارجی پنبه به ایران وارد و در نقاط مختلف کشت و در سال ۱۲۹۸ اولین کارخانه پنبه پاک کنی در ایران تاسیس شد. با رونق گرفتن کشت پنبه در کشور ساخت کارخانه های پنبه نیز افزایش یافت یکی از نمونه ها کارخانه پنبه شهر جاجرم می باشد که در سال ۱۳۰۷ با توجه به معماری بومی با مصالح بومی ساخته شده می باشد.
با رونق کشت پنبه در ایران بالاخص در منطقه جاجرم، شوقان و سنخواست، بنای کارخانه پنبه در سال ۱۳۰۷ توسط یک شخص ارمنی که اصالتا سبزواری بود ساخته شده که پنبه های جمع آوری توسط تجار فراوری می شد. هر کدام از تجار در داخل کارخانه یک یا چند انبار مختص به خود را داشت که محصولات تولید شده در آنها نگهداری می شد.
درباره تاریخچه ورود و کشت پنبه در ایران مطالعات دقیقی به عمل نیامده است. بررسی ها نشان می دهد در دوره هخامنشیان کشت و کار این نبات در این سرزمین مرسوم بوده و لباس سربازان از آن تهیه می شده است. در اسناد و نوشته هایی که از دوران بعد از اسلام وجود دارد، به کشت آن در اطراف ساوه و شوشتر اشاره شده است. به احتمال زیاد این گیاه از طریق هندوستان به ایران آمده است. زیرا در بین انواع آن، نوع هندی نیز وجود داشته و چنین بر می آید که این گیاه از هند به ایران وارد شده است. از آغاز مشروطیت که روابط تجارتی ایران با سایر کشورها شروع شد به تدریج بذرهای خارجی به ایران وارد و در نقاط مختلف کشت و در سال ۱۲۹۸ اولین کارخانه پنبه پاک کنی در ایران تاسیس شد.
در سال ۱۳۱۴ شمسی پنبه به انحصار دولت درآمد و شرکت سهامی پنبه و پشم و پوست تاسیس شد و تا سال ۱۳۲۰ شمسی سطح کشت و تعداد کارخانجات پنبه پاک کنی به سرعت رو به افزایش نهاد و شرکت با پرداخت وام و دادن بذر به کشاورزان موجب سرعت پیشرفت کشت پنبه شد.
اما با شروع جنگ جهانی دوم، دامنه فعالیت شرکت سهامی پنبه و پشم و پوست کاهش یافت و تقریبا به حالت رکورد درآمد و پنبه مورد نیاز کشور طی سال های ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۵ از خارج وارد شد. در سال ۱۳۲۴ انحصاری بودن این گیاه، لغو و شرکت سهامی توسعه و اصلاح کشت پنبه جانشین شرکت پنبه و پشم و پوست شد و از آن به بعد به تدریج نسبت به توسعه کشت این گیاه توجه شایانی به عمل آمد.
کارخانه پنبه جاجرم سال ۱۳۰۷ توسط یک شخص سبزواری ساخته شده است که دارای بخش های مختلف انبارها، سرایداری، موتورخانه، اتاق های کارگری، آب انبار و یک باغ در پشت کارخانه می باشد.
بخش ورودی اصلی کارخانه در ضلع جنوبی خیابان شهید رجایی واقع شده که تخریب و دوباره ساخته شده و از نظر مصالح و طرح با بخش های دیگر ساختمان متفاوت می باشد. بخش اعظم کارخانه را فضاهای انباری تشکیل داده است که بعد از ورودی این فضاها شروع شده که در دو ضلع شرقی و غربی ورودی فضاهای انباری قرار دارد که سه فضا در هر ضلع را تشکیل داده اند که بخش شرقی دارای سقف گنبدی به طرح چهارطاقی بوده و بخش غربی دارای یک بخش پیش ورودی و سقف طاق آهنگ می باشند. فضا زندگی سرایداری وجود دارد و سپس فضاها انباری آغاز می شوند.
بعد از انبارهای بخش ورودی در ضلع غربی بخش مسکونی که جهت استفاده مالک و به نوعی سرایداری می باشد وجود دارد. این بنا با الگوگیری از معماری بومی به صورت ایوان مرکزی که اتاق هایی دور آن شکل گرفته است ساخته شده است. با توجه به کاربری مسکونی این بخش در ضلع شمالی دارای یک حیاط خصوصی است که فضاها به صورت L در ضلع شرقی و جنوبی ایوان قرار دارد. در ضلع شرقی یک ایوان با سه اتاق و یک مطبخ در بخش شمالی قرار دارد. بخش جنوبی نیز دارای ایوانی به سمت حیاط خصوص با سه اتاق در اطراف است که با توجه به کاربری که بخش از مدیریت مجموعه نیز در این بخش انجام می شده ایوان دیگری نیز در این بخش تعبیه شده است که سه فضای در اطراف آن به صورت U شکل وجود دارد.
در ضلع شرقی بخش مسکونی یک آبانبار نیاز آبی مجموعه را تامین می کرد وجود دارد که این آب انبار دارای یک مخزن ذخیره و یک راه پله برداشته آب است. بین آب انبار و بخش مسکونی یک حوض آب با پلان دایره وجود دارد که کاربرد زیبایی داشت.
بعد از عبور از مجموعه مسکونی، تقریبا در مرکز کارخانه یک مجموعه دیگر از فضاهای انباری قرار دارد که با یک راهرو به عرض ۲.۵ از یکدیگر جدا شده به صورتی که هر یک از انبارها راحت تر به فضای باز دسترسی داشته باشند تا بتوان بارهای مربوطه را در آنها ذخیره و نگهداری کرد.
قلب اصلی کارخانه که بخش موتور خانه است در بخش جنوبی کارخانه است که دارای دو سالن که یکی در بخش ورودی و محل قرار گیری دستگاه می باشد و سالن بعدی که داری وسعت بیشتر است و در سه سقف طراحی که فرآوری اصلی پنبه در این بخش قرار داشته و دارای سقف شیروانی می باشد. موتور های کارخانه با سوخت گازوئیل و با پمپ باد کار می کنند. در بخش شمالی حوض آب قرار دارد آب مورد نیاز برای خنک کردن موتور ها در ان ذخیره می شود.
در بخش جنوب شرقی کارخانه نیز بخش های مسکونی برای زندکی کارکنان وجود دارد که شامل چند اتاق و یک حیاط است.
محصول ورودی کارخانه قوزه های پنبه بوده که برای فرآوری وارد کارخانه می شودند که در چندین مرحله تخم پنبه، پنبه، قوزه پوست از هم جدا می شود. پنبه بخش های سنخواست، کرف، میامی در منطقه کشت و به این کارخانه منتقل می شود و محصول پنبه دانه به شهرهای تبریز، شهرکرد، اصفهان و محصول پنبه نیز به شهر های دزفول، اهواز و شوشتر صادر می شد. هزینه فرآوری برای هر کیلو قوزه ۹ تا ۱۰ قران بوده برای یک بار ۱۰ تنی ۱۰۰ هزار تومان هزینه دریافت می شود.
ویژگیهای خاص اثر
شکل گیری صنایع را به تنهایی به عنوان یک رویداد فنی و تکنولوژی نمی توان شناخت، بلکه فرآیندی شکل گرفته بر بسترهای تاریخی، فرهنگی و اجتماعی که پیوندی میان انسان و محیط زیست را دربرداشته است. با توجه به تعاریف به دست آمده در خصوص میراث صنعتی، نمونه های فراوانی در این زمینه در کشور قابل بازشناسی بوده و رویدادها، حوادث و شخصیت هایی که از دوره قاجار در این زمینه ایجاد صنایع در کشور نقش آفرینی کرده اند، هر یک فصلی از تاریخ صنعت ایران را می توانند بیان کنند.
از جمله صنایعی که در بسیاری از مناطق به عنوان میراث صنعتی و جهانی شناخته شده، تجهیزات و تاسیسات کارخانه های پنبه است که در گوشه و کنار کشور با رونق کشت پنبه ساخته شده اند و کارخانه پنبه جاجرم یکی از اولین نمونه های کارخانه پنبه در کشور است که ساخته شد و حجم بسیار بالای پنبه تولید در منطقه را فرآوری می کرد و به بخش های دیگر کشور صادر می کرد.
با توجه به گذشت تقریبا یک صده از ساخت اثر، بنا هنوز استوار و پا برجا است که نمادی از دوران آغار میراث صنعتی در کشور می باشد که به انجام نماسازی داخل و محوطه سازی فضای بیرونی می تواند دوباره مورد استفاده قرار بگیرد و سبک معماری و سازه ای منحصر به فرد خود را به نمایش بگذارد لذا ثبت آن در فهرست آثار ملی به عنوان اولین قدم در جهت حفظ و نگهداری آن بسیار مهم می باشد.