زیارتگاه چک چک یزد ؛ نیایشگاه زرتشتیان

چک چک که به آن چک چکو یا پیر سبز نیز می گویند، یکی از مهمترین زیارتگاههای زرتشتیان است. زیارتگاه چک چک یزد در شهرستان اردکان استان یزد و در دامنه کوه چک چک از کوههای انجیر واقع شده است. فاصله زیارتگاه چک چک از شهر یزد در حدود 100 کیلومتر و فاصله آن از شهر اردکان در حدود 50 کیلومتر می باشد.

آنچه که چک چک را از سایر زیارتگاه های زرتشتی متمایز می سازد، موقعیت قرار گیری آن در دل کوه و روایت ها و داستان هایی است که درباره ی این مکان مقدس، سینه به سینه در میان زرتشتیان نقل شده است. این امر باعث شده است که زیارتگاه چک چک یزد به عنوان یک مکان طبیعی و تاریخی در میان پیروان دین زرتشت از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد و به یکی از جاذبه های گردشگری محبوب در استان یزد تبدیل گردد.

روایت های پیرامون چک چک

درخصوص نحوه ی پیدایش زیارتگاه چک چک داستان ها و روایت های مختلفی ذکر شده است؛ روایت هایی که ریشه هایی از واقعیت و افسانه را می توان در آنها یافت و ما را با باورها و عقاید مردمان گذشته آشنا می سازند. فارغ از مستند بودن یا نبودن این روایت ها، آنچه که مهم است اهمیت و جایگاه این نیایشگاه در میان پیروان دین زرتشت است. در ادامه مهمترین این حکایت ها را برای شما بازگو می کنیم.

• روایت نخست: چک چک پناهگاه شاهدخت ساسانی

در روایات آمده است که پس از هجوم اعراب به ایران، یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، به همراه خانواده اش به سمت مرکز ایران فرار می کند. یزدگرد از آنها جدا می شود و به سمت شهر “مرو” (واقع در ترکمنستان امروزی) می رود و در آنجا به دست آسیابانی کشته می شود. خانواده ی یزدگرد پس از شنیدن خبر مرگ وی تصمیم می گیرند که هرکدام به سمتی فرار کنند تا شانس دستگیری خود را کاهش دهند. در این میان نیک بانو، یکی از دختران یزدگرد، در حین فرار به سپاهیان اعراب برخورد می کند و به سمت کوه می گریزد. نیک بانو که خود را در محاصره ی سربازان عرب می دید با ناامیدی و درماندگی از کوه می خواهد که به او پناه دهد. ناگهان شکافی در دل کوه ایجاد می شود و نیک بانو به شکاف کوه پناه می برد و دشمنان پس از دیدن این اتفاق، از آن محل دور می شوند. در ادامه ی روایت آمده است که چندی بعد نیک بانو در خوابِ چوپانی از اهالی آن منطقه ظاهر می شود و از چوپان می خواهد که برای وی زیارتگاهی در کوه ایجاد کند. چوپان نیز خواب خود را نزد بزرگان دین زرتشت تعریف می کند و بدین ترتیب نیایشگاهی در دل کوه برای نیک بانو پدید می آید.

• روایت دوم: معبدی برای آناهیتا، ایزدبانوی آب ها

آناهیتا (ناهید) یکی از ایزدبانوان زرتشتی است که هدایت و نگهبانی تمام آب‌های جهان را بر عهده دارد. به باور برخی از افراد، وجود آب و سرسبزی در میان کوهی در دل کویر، به برکت آناهیتا است و از این رو زیارتگاه چک چک را به آناهیتا نسبت می دهند. همچنین به دلیل چكیدن قطره‌های آب از دیواره ها و سقف این محل،  آن را چک چک می نامند.

• روایت سوم: نیایشگاهی برای پیروان میترائیسم (پیر سبز)

میترا یکی از خدایان کهن و باستانی است که در عهد پیش از زرتشت دارای مقام و اهمیت بسیار بوده است. نماد میترا خورشید است و مهرپرستی (میترائیسم) آیینی بود که بر پایه ی پرستش میترا شکل گرفت. این زیارتگاه به سوی شرق احداث شده بود تا پیروان میترائیسم بتوانند در زمان سپیده دمِ بامدادی، آیین نیایش نور خورشید را انجام دهند. از طرف دیگر هفت درجه در آیین مهرپرستی وجود داشت که پیروان آن به دشواری این هفت گام را تا رستگاری می‌پیمودند. آخرین مرحله “پدر یا پیر” نام داشت و واژه ی سبز نیز به وجود درختان كهنسال چنار در این محل اشاره دارد. از این رو برخی از افراد، نام “پیر سبز” را منسوب به مرحله ی هفتم مهرپرستی و درختان این زیارتگاه می دانند.

این سه روایت مهمترین داستان هایی است که پیرامون چک چک نقل شده است. همانطور که پیشتر گفته شد فارغ از مستند بودن یا نبودن این روایت ها، آنچه که مهم است اهمیت و جایگاه این نیایشگاه در میان پیروان دین زرتشت است.

چک چک، میعادگاه زرتشتیان جهان

زیارتگاه های متعددی در استان یزد به زرتشتیان اختصاص دارند و همه ی این زیارتگاه ها برای آنها حائز اهمیت است. اما زیارتگاه چک چک به دلیل قرار گرفتن در دل کوه و روایت ها و حکایت های پیرامون آن از معروفیتِ بیشتری برخوردار است. این زیارتگاه پذیرای گردشگران از هر دین و ملیتی است و از این رو به مکانی ارزشمند برای نزدیکی مذاهب و فرهنگ ها تبدیل شده است.

 زیارتگاه چک چک هر سال از 24 تا 28 خردادماه میزبان زرتشتیانی از سراسر دنیا است که به منظور نیایش و دعا به این مکان مقدس می آیند و بدین ترتیب یکی از بزرگترین گردهمایی های زرتشتیان را در دنیا رقم می زنند. زرتشتیان در این پنج روز به اوستا خوانی، گَهَنبار خوانی، سدره پوشی، پخش نذورات، خواندن سرودهای های مذهبی و نیایش اهورامزدا می پردازند و یاد نیاکان خود را زنده نگه می دارند. حتی گاهی مراسم ازدواج و نامزدی نیز در زیارتگاه چک چک برگزار می شود.

قداست این مراسم برای زرتشتیان به اندازه ای است که برخی از افراد گردهمایی زرتشتیان در پیر سبز را همانند گردهمایی مسلمانان در موسم حج می دانند.

جشن مهرگان یکی دیگر از مراسم هایی است که هر سال در روزهای آغازین فصل پاییز در زیارتگاه چک چک برگزار می شود و زرتشتی ها چند روز به جشن و پایکوبی می پردازند.

معماری زیارتگاه چک چک

برای رسیدن به زیارتگاه چک چک باید از 360 پله بالا رفت. زیارتگاه چک چک مجموعه ای از چندین ساختمان است که به صورت پلکانی در شیب کوه بنا شده اند، به نحوی که بام هر طبقه حیاط طبقه ی بالایی خود را تشکیل می دهد و معماری آن، روستای ماسوله (در استان گیلان) را در ذهن تداعی می کند، اما در ابعادی بسیار کوچکتر. آتشکده مهمترین بخش این زیارتگاه است که در بالاترین قسمت در دل کوه جای دارد و همچون دهانه ی یک غار به نظر می رسد.

 در نگاه نخست آنچه که در فضای آتشکده خودنمایی می کند، دیواره های سنگی طبیعی و ناهموار، کفی از جنس مرمر و یک چلچراغ در وسط سقف است. از بخشی از سقف، قطره‌های آب بر زمین می‌ریزد و بخشی از این آب که به صورت چکه چکه بر روی زمین می ریزد، به‌عنوان تبرک جمع آوری می شود. تصاویری از بزرگان دین زرتشت، یک آتشدان و ظروفی برای سوزاندن عود از دیگر اشیای موجود در این آتشکده هستند.

یکی دیگر از شگفتی های زیارتگاه چک چک، درخت چنار کهنسالی به قدمت حدود 350 سال است که دیواره ی سنگی غار را شکافته است و نزد زرتشتیان از قداست ویژه ای برخوردار است. این درخت چنار کهنسال با شماره ۲۶۹ ‎در فهرست میراث طبیعی ملی کشورمان به ثبت رسیده است.

در مجموعه زیارتگاه چک چک اتاق هایی برای اسکان و استراحت زائران فراهم شده است که به آنها “خیله” می گویند. درون یکی از این اتاق ها چاهی به عمق بیش از 50 متر قرار دارد که به باور زرتشتیان با بستن نخ به طناب این چاه، حاجتشان برآورده می شود.

نکاتی در خصوص بازدید از زیارتگاه چک چک

• هنگام ورود، کفش‌های خود را درآوردید.
• هنگام ورود کلاهی سفید به آقایان و روسری سفید به خانم ها می دهند تا سر خود را با آن بپوشانند.
• دمپایی سفیدی به شما می‌دهند تا پاهایتان خیس نشود.
• در زمان مراسم عمومی زرتشتیان (۲۴ تا ۲8 خردادماه) و روز سیزده بدر ورود غیر زرتشتیان به چک چک ممنوع است.
• اتاق‌های این زیارتگاه فقط به استراحت و اسکان زائران زرتشتی اختصاص دارد.
• توجه داشته باشید که فروشگاه یا رستورانی در مجموعه ی چک چک وجود ندارد.

 آدرس: استان یزد، 46 کیلومتری شرق اردکان

هزینه ورودی: ایرانی ها 3000 تومان، گردشگران خارجی 20000 تومان

پایانه مسافربری الغدیر یزد در شمال غرب این شهر و در مجاورت دانشگاه پیام نور واقع شده است. فاصله این ترمینال تا فرودگاه بین المللی شهید صدوقی تنها 8 کیلومتر می باشد.

 تاسیس پایانه مسافربری الغدیر(شهرداری) یزد در سال 1377 با مساحت 57 هکتار آغاز شد و نهایتا در سال 1387 به بهره برداری رسید. مسافران به مقصد شهرهای مختلف ایران می توانند بلیط اتوبوس خود را به صورت اینترنتی یا حضوری از دفاتر شرکت های مسافربری مستقر در این ترمینال خریداری نمایند. معماری این ترمینال به صورت دایره ای است که همین امر باعث سهولت در دسترسی به نقاط مختلف پایانه الغدیر می گردد.

امکانات ترمینال الغدیر یزد

ترمینال مسافربری الغدیر یزد، بزرگ ترین پایانه مسافربری یزد می باشد. از این رو امکانات موجود در این پایانه نیز به نسبت پایانه های دیگر بیشتر است. تعدادی از این امکانات عبارتند از:

• غرفه های فروش میوه و مواد غذایی
• نماز خانه
• غذاخوری و رستوران
• فضا برای استراحت رانندگان
• کافی نت
• کافی شاپ
• اسباب بازی فروشی، محصولات فرهنگی وخدماتی
• پاسگاه نیروی انتظامی
• گیشه های فروش بلیط اتوبوس
• سرویس های بهداشتی
• پارکینگ مجزا برای خودرو های سواری و اتوبوس

شرکت های مسافربری واقع در ترمینال الغدیر یزد 

شرکت ها و تعاونی های مسافربری مختلفی در ترمینال الغدیر حضور دارند. این شرکت ها مسئولیت حمل و نقل مسافر به نقاط مختلف داخل استان و خارج از استان (استان های دیگر) را برعهده دارند. تعدادی از شرکت های حمل و نقل واقع در ترمینال الغدیر عبارتند از:

• شرکت مسافربری عدل یزد
• شرکت مسافربری جوان سیر ایثار (شعبه یزد)
• شرکت مسافربری آسوده سفر یزد
• شرکت مسافربری کیان سفر پاسارگاد یزد
• شرکت مسافربری پیک صبا یزد تعاونی 17
• شرکت مسافربری همسفر یزد
• شرکت مسافربری رویال سفر ایرانیان یزد

 

آدرس ترمینال الغدیر (شهرداری) یزد: جاده خضر آباد، ابتدای بلوار شهرک صنعتی
تلفن ترمینال الغدیر (شهرداری) یزد: 03537236901

 

دخمه زرتشتیان نام یکی از آثار تاریخی به جای مانده از پیروانِ دین زرتشت است که آداب و رسومِ قدیمیِ مربوط به وداع با متوفیان را در این دین به ما یادآور می شود. این دخمه که با نام های برج سکوت و برج خاموشان (معادل کلمه ی انگلیسی  Tower of silenc) نیز شناخته می شود، در گذشته های دور محلی برای قرار دادن اجساد بوده است و زرتشتیان مردگان خود را به جای خاکسپاری به دخمه ها می سپردند. دخمه زرتشتیان یزد در 15 کیلومتری جنوب غربی این شهر بر روی کوهی کم ارتفاع به نام “کوه دخمه” واقع شده است و یکی از جاذبه های گردشگری پرطرفدار در شهر یزد می باشد.

دخمه زرتشتیان یزد به همراه بناهای اطراف آن در سال 1377 با شماره 2096 در فهرست آثار ملی ایران  ثبت شد.

نگاهی به دخمه و کارکرد آن

در لغت نامه ی دهخدا واژه ی دخمه چنین معنی شده است: ” سردابه ی مردگان، سردابه ای که جسد مردگان را در آنجا نهند.”

زرتشتیان بر اساس باور های دینی خود خاک را عنصری مقدس و پاک می دانستند و اجساد را نجس و ناپاک. از این رو برای حفظ حرمت خاک و آلوده نکردن آن در آداب و رسوم آنها خبری از مراسم خاکسپاری نبود و مردگان خود را به دخمه ها منتقل می کردند.

دخمه ها اغلب برج هایی استوانه ای شکل بودند که دور از شهرها و روستا ها بر فراز تپه ها ساخته می شدند و اجساد را به آنجا منتقل می کردند تا خوراک درندگان و پرندگان شوند. دخمه ها را از آن جهت خارج از مناطق مسکونی می ساختند تا بوی مردار و آلودگی های ناشی از آن وارد شهر ها و روستا نشود. دخمه ها را نیز از سنگ، خشت و سیمان می ساختند تا اجساد با خاک در تماس نباشند و آن را آلوده نکنند.

جسد فرد متوفی توسط افرادی که به آنها نِساکش می گفتند از شهر و یا روستا به محل دخمه منتقل می شد و پس از برگزاری آیین های مخصوص، جسد در اختیار مسئول دخمه که به او سالار می گفتند، قرار می گرفت. سالار نیز جسد را به داخل دخمه منتقل می کرد. سپس در طول چند روز جانورانی همچون لاشخور، کرکس و کلاغ  به اجساد هجوم می آوردند و پس از خوردن قسمت های نرم، تنها استخوان های اجساد باقی می ماند. در میان دخمه ها نیز چاله ای به نام استودان یا استخوان دان قرار داشت که استخوان‌های باقی مانده را درون آن می ریختند.

تمامی دخمه ها به صورت دست ساز نبودند و در بعضی مناطق، اجساد را بر بالای تخته سنگی و یا در مسیر رفت و آمد حیوانات وحشی رها می کردند تا  دسترسی حیوانات به اجساد ساده شود و فرایند متلاشی شدن اجساد، سریع تر صورت گیرد. در ایران این نوع روش تدفین تا دوران پهلوی در دهه ی سی و چهل شمسی در بین شهروندان زرتشتی یزد و کرمان رواج داشت، اما به مرور این کار منسوخ شد و دخمه ها به آرامگاه تبدیل شدند.

دخمه زرتشتیان یزد

همانطور که در ابتدای متن گفته شد، دخمه زرتشتیان شهر یزد در 15 کیلومتری جنوب غربی این شهر بر روی کوهی کم ارتفاع به نام “کوه دخمه” واقع شده است. در این مکان دو دخمه وجود دارند که در گذشته به صورت دوره ای و شش ماه یکبار مورد استفاده قرار می گرفتند.

دخمه بزرگ مانکجی

“مانِکجی لیمجی هاتَریا” (Maneckji Limji Hataria) ملقب به “درویش فانی” یکی از علمای زرتشتی ساکن هند بود که به عنوان نخستین سفیر پارسایان هندی در عصر ناصرالدین شاه قاجار به ایران سفر کرد. او به عنوان نماینده ی این انجمن و با هدف بهبود وضعیت نابسامان زرتشتیان به ایران آمد.

به همت وی مالیات جزیه ی زرتشتیان ملغی شد و بسیاری از آتشکده ها، نیایشگاه ها و دخمه های زرتشتیان که ویران شده بودند، مرمت و نوسازی شدند. یکی از اقدامات وی ساخت دخمه ای به قطر 15 متر در  جنوب غربی شهر یزد بود که امروزه آن را با نام دخمه بزرگ مانکجی می شناسیم.

دخمه گلستان

دخمه گلستان به قطر 25 متر در نزدیکی دخمه مانکجی قرار دارد و بعد از آن ساخته شد. ارتفاع دیوار این دخمه از سطح تپه شش متر می باشد.

پایین کوه و در دامنه ی شمالی آن چندین بنای خشتی و گلِی به چشم می خورد که در گذشته برای انجام آیین های مربوط به دخمه گذاری مورد استفاده قرار می گرفتند. یکی از این خانه های خشتی محل زندگی مسئول دخمه (سالار) بوده است. وظیفه ی غسل اجساد و انتقال آنها به دخمه بر عهده ی سالار بود و از آنجا که در گذشته بیشتر افراد بر اثر بیماری های واگیر دار می مردند، سالار در تمام عمرش در این خانه و اطراف دخمه زندگی می کرد تا از شیوع احتمالی بیماری به سایر مردم، جلوگیری شود.

آدرس: 15 کیلومتری جنوب غربی شهر یزد، منطقه صفائیه، کوه دخمه

ساعت بازدید:  بهار وتابستان  8 الی 19 – پاییز و زمستان 8 تا 17

ورودیه: ایرانی 5000 تومان – خارجی 20000 تومان

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.

موزه آب یزد (خانه کلاهدوزها)

کمبود آب و دسترسی دشوار به آن در مناطق کویریِ ایران سبب شده است تا مردمان ساکن در این مناطق از گذشته های دور تا به امروز، جایگاه ویژه ای برای این مایه ی حیات قائل شوند و بیش از هر انسان دیگری قدر و ارزش آن را بدانند. اهمیت دیرینه آب و اقلیم خاص منطقه، سبب شد تا در سال 1379 شمسی، موزه آب یزد در خانه تاریخی کلاهدوزها در نزدیکی میدان امیرچخماق دایر شود. بازدید از خانه- موزه آب یزد نه تنها ما را با تاریخ چند هزارساله ی آب و روش های دسترسی به آن در مناطق کویری آشنا می سازد، بلکه این فرصت را در اختیار ما قرار می دهد تا از خانه تاریخی کلاهدوزها نیز بازدید کنیم و با معماری خانه های قدیمیِ شهر یزد آشنا شویم.

خانه کلاهدوزها

خانه کلاهدوزها در زمینی به مساحت 720 متر مربع در شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام، قرار دارد. این خانه ی تاریخی به دستور حاج سید علی اكبر كلاهدوز، تاجر پرآوازه ی یزدی در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، در فاصله ی سال های 1266 تا 1269 شمسی احداث گردید. عمده تزئینات خانه ی کلاهدوزها شامل گچبری هایی با نقوش گل و گیاه و حیوانات است که بر زیبایی بنا افزوده اند. علاوه بر آن تالار آیینه، پنجره های اُرسی با شیشه های رنگین از دیگر دیدنی های این خانه هستند. اما  آنچه که خانه ی کلاهدوزها را از سایر خانه های تاریخی در شهر یزد متمایز می سازد، عبور دو قنات به اسامی “قنات رحیم آباد” و ” قنات زارچ” از زیر این بنا بوده است که هنوز هم قنات دو هزار ساله ی زارچ با ۷۵ کیلومتر طول کانال، در زیر حیاط این عمارت جریان دارد. خانه تاریخی کلاهدوزها در 5 طبقه ساخته شده است و در حال حاضر به عنوان موزه آب یزد، پذیرای گردشگران و علاقه مندان به تاریخ آب می باشد.

طبقه ی اول

این طبقه پایین ترین قسمت از خانه است و همانطور که پیشتر گفته شد دو قنات رحیم آباد و زارچ از این طبقه عبور می کنند.

طبقه ی دوم: سرداب

پس از بالارفتن از چند پله به این طبقه می رسیم. این طبقه به صورت هشت ضلعی ساخته شده است و ده متر زیر زمین قرار دارد. دورتادور طبقه ی دوم طاق های آجری ساده ای به چشم می خورند که به استحکام بیشتر بنا کمک می کنند.

سرداب به سبب قرار گرفتن زیر سطح زمین و عبور جریان آب قنات در زیر آن، مکانی مناسب برای نگهداری از مواد غذایی بوده است. همچنین در این طبقه حوضی دیده می شود که گذر آب کاریز از آن هوا را مطبوع نگه می داشته است و آب مورد نیاز اهالی منزل را تامین می کرده است. جالب است بدانید در آن زمان برای نگهداری از آذوقه و مواد غذایی، معمولا آن را بر روی صفحه ­ای چوبی قرار می دادند و آن را در میان هوا و زمین آویزان می کردند تا آن را از دست جانوران موذی در امان نگه دارند.

طبقه ی سوم: سکونتگاه تابستانه ی دیروز، موزه ی امروز

به طبقه ی سوم می رسیم؛ این طبقه نیز زیر سطح زمین قرار دارد و به دلیل خنک بودن در ماه های گرم سال مورد استفاده ی ساکنین قرار می گرفته است. این طبقه در حال حاضر بخش اصلی موزه ی آب را تشکیل می دهد و لوازم مختلف مربوط به حفر قنات، ابزار و ادوات اندازه‌گیری حجم آب، وسایل تامین روشنایی در قنات، اسناد و مدارک خرید و فروش آب و وقف‌نامه‌های قدیمی، ظروف نگهداری و بسیاری لوازم و اشیای ارزشمند دیگر در این بخش به نمایش گذاشته شده اند.

مهمترین اشیای به نمایش درآمده در این قسمت عبارتند از: ظروف نگهداری و حمل آب، کلنگ‎های ویژه جهت حفر قنات، چرخ ‎چاه، لباس مُقنی (چاه کن)، ابزار و ادوات مربوط به میراب ها همچون کتابچه ها، اسناد توزیع آب و ساعت آبی.

 میراب به معنی امیر آب است و تا همین پنجاه سال پیش به وسیله ی ساعت آبی (متشکل از یک فنجان و دیگ پر از آب) وظیفه ی تقسیم عادلانه ی آب قنات را بین کشاورزان و باغ داران بر عهده داشته است. همچنین جالب است بدانید یکی از قدیمی ترین ساعت های آبی دنیا با قدمت ۷۰۰ سال در این موزه نگهداری می شود.

طبقه ی چهارم: سکونتگاه خاندان کلاهدوزها

پس از گشت و گذار در سه طبقه در زیرِ زمین، بالاخره به سطح زمین می رسیم. طبقه ی چهارم در واقع طبقه ی همکف می باشد و در گذشته محل زندگی حاج سید علی اكبر كلاهدوز، همسر، فرزندانشان و خدمتکاران بوده است. مهمترین بخش های این طبقه عبارتند از: اتاق دالان(محل سکونت آقای کلاهدوز)، اتاق ارسی (مهمانخانه)، اتاق پنج دری (خیاط خانه و اتاق خدمه)، تالار (یا خنک جای که تابستان ها استفاده می شده است) و اتاق بادگیر. در هر اتاق فضای کوچکی به نام بالاخانه دیده می شود که در گذشته اشیای با ارزش را در آن نگهداری می کردند.

طبقه ی پنجم: پشت بام

طبقه ی پنجم همان پشت بام خانه است که به آن چاه خانه نیز می گفتند. در این قسمت چرخ چاهی دیده می شود و در گذشته دو نفر از خدمه وظیفه داشتند تا آب را از قنات رحیم آباد به بالا منتقل کنند و سپس آن را در منبعی ذخیره کنند تا آب مورد نیاز ساکنین در طبقه همكف تامین شود.

آدرس: استان یزد، شهر یزد، خیابان امام، شمال میدان امیرچخماق، خیابان قیام

زمان بازدید: از ساعت ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۰۰ (موزه از ۱۴:۳۰ تا ۱۵:۳۰ تعطیل است)

هزینه بازدید3000 تومان برای شهروندان ایرانی و 20,000 تومان برای گردشگران خارجی

توجه داشته باشید ساعات بازدید و بهای بلیت ممکن است تغییر کند.